63
ՁՈՐԱՀՈՎԻՏՔ
ԱՐԵՒՄՏԱ
-
ՀԻՒՍԻՍԱՅԻՆ
ՎԱՅՈՑ
ՁՈՐՈՅ.
ՍՊԱՆԱ.
ԸԶՆԱՁՈՐ.
ՌԻՆՏ.
Բազում
ձորակք
եւ
գետակք
են
եւ
յայսմ
մասին,
այլ
երկու
գլխաւոր
գետակք,
Ապանա
եւ
Աղոպեն
(
Էլբին
).
յորս
խառնին
եւ
այլքն:
Առաջինն
որ
յարեւմտակողմն
է
եւ
յերի
ձորագետոյն
Հաջիսամլու
(
Ղօյթուլի
),
յերից
վտակաց
օժանդակի
(
ըստ
նշանակելոյ
յաշխարհացուցի
),
որք
իջանեն
ի
լեռնագօտւոյ
հարաւակողման
Սուլեմայ
ձորոյն.
առ
միջովն
կան
աւերակք
Ապանայ
գեղջ
յիշելոյ
ի
հին
Ցուցակին,
որ
ըստ
տրիցն
յաթոռն
Սիւնեաց
(6
բեռն
)
փոքր
լինել
գուշակի.
այլ
զի
յանուն
իւր
կոչի
գետն
`
ոչ
աննշան
հարկ
է
լինել,
կամ
թէ
ոչ
գոլ
այլոց
գեօղից
ի
ձորակին,
որպէս
եւ
ոչ
այժմ
նշանակին:
-
Ոչ
գիտեմ
ըստ
պատեհի՞
եթէ
եւ
ըստ
մերձաւորութեանն
`
առ
սմին
յիշէ
Քաջբերունի
զՔեաքլիք
պուլագ
տեղի,
որ
է
թարգմանութիւն
անուան
գեղջն
Կաքաւուց
աղբիւր
ըստ
հին
ցուցակին,
եւ
որոյ
հարկ
`
էր
ըստ
վերնոյն
6
բեռն:
-
Յեզերս
արեւելեան
օժանդակին
կամ
ձորակին
ոչ
նշանակի
բնաւ
շէն.
իսկ
ի
գլուխ
միջնոյս
այսորիկ
ձորոյ
`
կայ
փոքրիկ
գիւղն
Թաթարաց
Գուրպան
քէլեսին
(
Զոհկտուր
կամ
Մատաղենիք
թարգմանելի
).
ուր
թէ
գտցեն
հնութիւնք
`
ոչ
գիտեմք:
-
Ի
ձորագլուխ
արեւմտեան
օժանդակին
կայ
աւերակ
գիւղատեղի
Իւլգիւրտ
կոչեցեալ
այժմիկ.
որոյ
փոքր
ինչ
մերձաւոր
ըստ
ձայնին
եւ
ըստ
դասաւորութեան
գիւղից
`
գտանի
ի
հին
Ցուցակին
ստորոտի
իմն
կամ
սխալ
գրեալ
Որդոյերեզի
?
թէպէտ
տեղայինք
ասեն
զայն
լինել
հին
Ռինտ
գիւղ,
որոյ
փոխան
բացագոյն
կայ
նորն,
զոր
եւ
ընդ
հուպ
տեսցուք:
Առ
երի
աւերակաց
տանց
ամայացեալ
գեղջս
մնան
եւ
որմունք
քարաշէն
եկեղեցւոյ
միոյն
յանուն
Սրբոյն
Ստեփաննոսի,
որպէս
ցուցանէ
արձանագիրն
աղաւաղեալ
`
որ
ի
ճակատս
բեմին,
ունելով
զթուական
1292
ամի.
Կամաւ
ողորմածին
Աստուծոյ
մեք
Աւատարկայ
?
որդիքս
Հասան
եւ
Խոցադեղ
մեր
եղբաւրորդովքս
մեր
սրտի
յաւժրութեամբն
զմեր
հայրենակաց
հողն
ի
Խու
…
քանին
տուաք
ի
Սուրբ
Ստեփաննոս
(
վասն
)
հոգւոյ
եղբաւր
մերոյ
Մխիթարայ
փոխեցելոյ
առ
Քրիստոս.
Մխիթար
երէց
`
ժառանգ
սուրբ
եկեղեցւոյս
հաստատեաց
Ա
աւր
պատարագ
անեն
`
Յայտնութեան.
Արդ
թէ
մեք
կամ
ոք
ի
մերոց
կամ
յաւտարաց
աւագաց
հանէ
զհողն
ՅԺԸ
հայրապետացն
նզովեալ
եղիցի.
Ի
Թվին
ՉԽԱ.
Սակաւուք
ի
բացեայ
աստի
յարեւելակողմն
կայ
վանատեղի
Սուրբ
Աստուածածնի
`
Վանքի
տիւզ
(
Վանաց
տափ
)
կոչեցեալ,
ուր
եւ
փոքրիկ
կամարակապ
եկեղեցի
(7
քայլ
ընդ
երկայն,
4
ընդ
լայն
),
տանիքն
կործանեալ.
ի
ներքս
ի
հարաւային
որմն
գոն
յիշատակք
արձանագրեալք
յամս
1258.
1308.
1323.
եւ
1347.
Ես
………….
ետուն
մեզ
պատարագ
զՂազարու
տաւնին
եո
զԾառզարդարին.
ով
խափանէ
մեր
մեղաց
պարտական
է.
Թվին
ՉԷ.
+
Ես
Թամթա
խաթունս
տուի
Աստուածածնի
սուրբ
վանուց
քա
…
բաժակ
ի
Մճըռկաձոր.
իմ
յետոյ
իմ
որդիքն
տան
անխափան.
ով
չտայ
իմ
մեղացն
տէր
է.
ՉԾԷ.
+
Ես
Տորս
?
Սարգսի
որդիս
զԿտէքոսու
?
հողն
ու
զՏանձին
սեռըն,
մին
կով
տուի
Ս.
Աստուածածնիս.
Միաբանքն
տուին
Բ
աւր
պատարագ
Հուսիկին
աւագ
հինգշաբթի
աւրն.
Ով
խափանէ
մեր
մեղացն
պարտական
է.
Թվին
ՉՀԲ.
+
Ես
Դաւիթս. . .
միաբանեցաք
սուրբ
Աստուածածնիս.
Սպասաւորք
սուրբ
ուխտիս
Պետրոսի
եւ
Պաւղոսի
տաւնին
(
տուին
)
Ա
պատարագ
անխափան.
Կատարողքն
աւրհնին
յԱստուծոյ
եւ
խափանողքն
դատին.
Թվին.
ՉՂԶ.
Շուրջ
զեկեղեցեաւն
են
դամբանք
եւ
խաչարձանք.
յոմանս
ի
նոցանէ
գրեալ
են
այսպիսի
բանք.
Ես
Յովհաննէս
կանգնեցի
Խաչս
ի
բարեխաւսութիւն
…
+
Գրիգոր
քահանայ
յիշեցէք
…
+
Տղայ
տիաւք
կատարեալ
քահանայ.
Մղոնաւ
ի
Հր.
Իւլդուրտի
կայ
Ըզնաձոր
եւ
ըստ
Թուրքաց
`
Այնազիւր
գեօղ
Հայոց
43
տանց:
Բնակիչք
գեղջս
(
իբր
400
ոգիք
)
են
բնիկք
եւ
ոչ
գաղթականք.
այլ
ի
ժամանակի
պատերազմին
Ռուսաց
ընդ
Պարսից
(1827
-
8)
Աղապէկ
ոմն
թուրք
զանկեազուրցի
եկեալ
ի
կողմանքս
`
ի
դարձին
վարէր
եւ
զՀայ
բնակիչնս
յերկիր
իւր.
բայց
հզօրագունից
եւս
Թուրքաց
ի
վերայ
հասեալ
դարձուցին
յետս:
Թէպէտ
եւ
հին
երեւի
գիւղս,
որպէս
եւ
է
իսկ
ի
վաղուց
հայաբնակ,
այլ
հնութիւնքն
ոչ
քննեցան
եւ
ոչ
արձանագիրք,
այսինքն
եկեղեցւոյն
եւ
գերեզմանաց
եւ
կարաւանատան:
Յելից
հարաւոյ
Ըզնաձորի,
երկու
մղոնաւ
ի
բացեայ
`
առ
Ապանայ
գետակաւ
կայ
Նամազ-Ալի
անուն
փոքր
գիւղ
մի
Քրդաց
35
եւ
40
տանց,
որք
աստ
միայն
գտանին
ի
Վայոց
գաւառիս:
-
Ի
ստորին
կորմն
ձորոյս
Ապանայ
երիւք
մղոնօք
ի
Հր.
Ըզնաձորի
կայ
միւս
հին
քարաշէն
կարաւանատուն
կիսակործան,
իբր
85
Չ.
ընդ
երկայնն
եւ
սուղ
պակաս
կիսով
չափ
լայն,
ամբարձեալ
ի
վերայ
երկկարդեան
բոլորշի
սեանց,
որոց
միջնոյն
ձեղուն
բարձր
է
քան
զկողմանցն,
հանգոյն
Սուլեմայ
հոգետանն.
զարդիս
ի
գոմ
հոտից
փոխեալ
է
ի
մերձաբնակ
Հայոց
եւ
Թուրքաց,
եւ
աղտեղութեամբ
լցեալ,
ոչ
ցուցանելով
արձանագիր:
-
Սակաւուք
հեռի
ի
խառնըրդոց
գետոյն
Ապանայ
յԱրփա
`
յեղեր
սորին
յաջում
կայ
Գըզլըգշլագ
գիւղ
այլազգեաց,
20
կամ
աւելի
տամբք:
Իսկ
ընդ
մէջ
գետախառնիցն
եւ
գեղջն
`
կամուրջ
մի
է
ի
վերայ
Արփայի:
-
Մղոնաւ
կամ
դոյզն
աւելի
ի
Մ.
Հր.
Ըզնաձորի
յուրոյն
ձորակի
առ
ջրովն
կայ
Ռինատ
նորաշէն
գիւղ
Հայոց
գաղթականաց
ի
Պարսից
բաժնէ,
յորում
23
տունք
էին
յամի
1873:
Մերձ
ի
խառնուրդ
գետակին
Ռինտայ
յԱրփա,
յեղեր
սորա
կան
աւերակք
շինատեղւոյ
եւ
եկեղեցւոյ,
Ծծախաչ
անուն.
քանզի
կաթնակարօտ
ստնտու
կանայք
համարին
օգտիլ
ուխտաւորութեամբ
առ
խաչվէմ
մի
տեղւոյն,
եւ
յայն
սակս
այնպէս
կոչի:
Ըստ
այսմ
իմաստի
`
սա
թուի
կամ
մերձաւոր
սմին
քարաբլուր
եւ
քարաբերդ
`
կոչեցեալ
ի
հնումն
Դայեկի
քար,
յիշեալ
ի
պատմութեան
Սիւնեաց:
