Սիսական

64. ՁՈՐԱԿ ԱՂՈՊԵՆՈՅ. ՄԱՀԵՒԱՆԵԱՆՔ. ՉՈՒԱ

Այսպէս հաւանիմ կոչել զհովիտ գետակին Էլբինայ, որպէս եւ կոչի յանուն գլխաւոր գեղջս, եւ թուի ինձ յեղեալ յանուանէ Աղոպէն գեղջ հնոյ. յերից կողմանց պարփակեալ ի լերանց եւ ձորոց, յարեւելից ունելով զնստագոյնս զանջրպետս Ապանայ ձորոյն, ի Հս. Ել. զՍուլեմայ ձորոյն կողմնական  լերինս, որպիսիք Թառամ, Հօրս, եւ այլն. ի Հս. զԹօփ տաղ, եւ կռան լերանց հարաւային Գեղամայ. յարեւմտից զանջրպետս Չանախճի հովտին Շարուրայ, ի Հս. զԱրփա գետ: Գետակն Էլբինայ իջանէ յարեւմտեան լերանց անտի, այլ օժանդակս ընդունի ի թիկնաց Սրկղօնից ձորահովտին: Առ աաջվնովն ` սկսեալ յարեւելից եւ յարակից Ռինտայ ձորակին, ի գեղեցիկ քաջաբոյս ձորավայրի ` առ եզերբն կայ փոքր գիւղն այլազգեաց Կօզլուճա, որ թարգմանի Ընկուզուտ, այլ ոչ յիշի ի  գիրս այս անուն գիւղ ի կողմանքս: - Ի Մ. Հր. սորա կիսով փարսախաւ ի ստորեւ յաջմէ ջրոյն ( յարեւմտից ) կայ աւերակ գիւղատեղի Քեանանվիզա ? գրեալ, ոչ գիտեմ ստո՞յգ անուն թէ Կենաուզ, եւ որպիսի ինչ ունիցի մնացուածս հնութեան: - Ընդ մէջ այսր եւ երկրորդի վտակին օժանդակի ամբառնայ լեառն Արտալիզի ` յանջրպետս անդ երկոցուն ձորակացն, յորոց ի գլուխ այսինքն ի վերնակողմանս մերձ ի սահմանս Հորսայ ` մեծագոյն եւս լեառն Ամ եուրտ: Առ վտակաւս այսու կան գեօղք մանունք, բնակեալք ի Միլլի տոհմէ Թուրքաց, Ագգիլիսէ ( Սպիտակ եկեղեցի ) ի բարեբոյս վիճակի. ի Հս. նորին Վրթանէս, եւ ի սորին Հր. Հեշին. յերեսին եւս գոն մնացորդք ինչ ազգային դաստակերտից, ոչ մանր քննեալք, զի եւ ոչ նշանաւորք ինչ համարեալք: Երկրորդ գիւղն հաւանօրէն է Վարդենիք հին Ցուցակին, զի պատշաճի տեղւոյս եւ ըստ դասակարգին եւ ըստ պատմական ինչ աւանդից: Յելից հարաւոյ կուսէ գեղջն կայ փոքր լճակ կամ գուբ ջրոյ խորայատակ, զորոյ եւ զմի կողմն պատեալ է ձեռագործ պատուարաւ եւ ագուգայս գործեալ յոռոգումն անդաստանաց:

Ի հնումն ` ըստ ակնարկութեան իցիք պատմչին Սիւնեաց ` վիճակեալ էին տեղիքս այսոքիկ Մահեւանեան տոհմի իշխանազանց Բաղաց, զորս փոխադրեալ անտի « յաւերման ժամանակին ` բերեալ էր ( այսր ) Աթաբէկն Իւանէ … եւ տուեալ հայրենեօք զՆբրոյն բերդ, այլովք ագարակօք »: Մահեւանայ յաջորդեաց որդի նորա Ջուրջ, եւ սմա որդին իւր Մահեւան Բ. յետ կիսոյ ԺԳ դարու, որ « անզաւակ գոլով բաժանէ զհայրենիս իւր ընդ եղբօրորդւոյ իւրում Ամիրային, եւ առնու ըզկէս բերդին, եւ որչափ ջուրն հատանէ զանդաստանն որ ի Վարդանեաց կողմանն … եւ ընծայէ զիւր հայրենաբաժինն  զՆորոյն եւ զտունն եւ զայգիս որ յԱռփայ, եւ զամենայ h ստացուածս իւր ` ի Սուրբ Նշանն ( Նորավանից Ամադուայ ), եւ գրէ ինքեան արձան յիշատակի, զի յետ ժամանակաց մի ոք իշխեսցէ խախտել զայն հոգեցատուր ի սուրբ եկեղեցոյն. եւ սահմանէ  ինքեան քսան որ պատարագ ամ յամէ անխափան »: - Յիշեալ բերդն Նրբոյն կամ Նրբիւն, յոր անուն եւ գեօղ մի նշանակի ի հին Ցուցակին, եւ ի տրիցն գուշակի ոչ փոքր լինել, հաւանօրէն է աւերակ բերդն որ ի գագաթան Շրեշ բլրի, յերկայնագիծ  գօտւոջ բարձանցն որ զերկրորդըս այս վտակ անջրպետեն  յարեւմտայնոյնի ի բնիկ Էլբինայ: Այսպէս կոչի լեռնաբլուրն այն կոնաձեւ ամբարձեալ ` վասն բուսոյ շրէշի ` առատապէս աճելոյ ի նմին. յորոց միջի ցրուեալ են մնացորդք բերդին քայքայելոյ. ուր ոչ բազում ամօք յառաջ Պարսիկք ոմանք յուսացան գտանելգանձս ծածկեալս յայրս ուրեք, եւ ձեռնունայն  ելին: Ճանապարհ որ տանի անդր յԷլբինայ եւ ի Վարդենեաց ` առապար է խոժոռագեղ տեսլեամբ անհեդեդ քարաժեռից: Երկու կամ երեք վտակք յարեւմտակողմն Շրէշի եւ բարձրաւանդակին զուգեն զգետակն Էլբինայ, ունելով ձորակս քաջաբուսակս եւ զուարճատեսս. յեզր միոյն ի Հս. այլոց  գիւղից ` կայ Խնձորուտն հին, Էլմալու թարգմանեալ ի Թաթարաց 22 տանց: - Ի ստորեւ ի կցուածի երկուց վտակաց զետեղեայ է փոքրիկ գիւղն Քեօյնալու, յորմէ իբր կիսով մղոնաւ ի ստորեւ միւս եւս վտակ կցի ի նոյնս, եւ ի խորշ մի նոցին յահեկէն ( յարեւելից ) կայ Էլբին գիւղ իբր 50 տանց Հայոց գաղթականաց ի Պարսից բաժնէ. յորոյ  խոյս տուեալ յառաջագոյն  բնակեալ այլազգիքն գնացին ընդ հիւսիս յԱրտալաս գիւղ ` ի գլուխ ձորակի նոյն վտակին: Ըստ անուանն եւ գրադարձութեան սա թուի ինձ Աղոպեն գիւղ հին Ցուցակին. ի վաղեմի շինուածոց չերեւի ինչ ի նմա նշանաւոր, եւ ոչ արձանագիրք ի գերեզմանսն. այլ հարկ է թէ մանր խուզարկութեամբ գտցին ինչ ինչ ի գեօղեանդ. ընդ որս դասելի է եւ Քէօմիւրլիւ ( Ածղուտ ) փոքր գիւղ այլազգեաց ` մղոնաւ ի բացեայ ի Մ. Էլբինայ, ի ստորոտս համանուն լերին:

Յետ միութեան ամենայն վտակացն ` գետակն Էլբինայ խաղայ արեւելախառն ընդ հարաւ, եւ ի Հս. Արփայ գեղջ խառնի ի համանուն գետն մեծ: Միակ գիւղ եւ ոչ փոքր ի հզօրագոյն մասին աստ գետակին յերկոսին ափունս նորին, այլ յաւէտ յահեկէն ` որ է յարեւելից ` է Չուա, առ բերանով վտակին ` առ որով Ընկուզնուտն գիւղ, իբրեւ փարսախաւ հեռի յԱրփայ գետոյ, եւ սակաւ մի առաւել յԷլբին գեղջէ: Բնակիչք գեղջն խառն են Թաթարք կամ Պարսիկք եւ Հայք. ի սոցանէ են եւ տունք ինչ ի վաղեմի բնիկ տեղեաց. բայց գիւղն ողջոյն կալուած է Հասան Ալի սուլդանի, որոյ է անդ եւ տուն մեծ, եւ ի պարտիզին աւազան կամ շատրուան, շուրջ պատուարեալ քարամբք դամբանաց Հայոց: - Յարեւմտակողմն գեղջս ի լանջս լերանց որ սահման հատանեն ընդ ձորահովիտս եւ ընդ Չանախճի Շարուրայ, կան աւերակք հին գեղջն Չուայ, որ ոչ յիշի ի Ցուցակին, այլ ի պատմութեան Ստեփ. Օրբելեան, որոյ եւ հօրեղբայրն Սմբատ այգիս եւ անդաստանս ի գեղջէ աստի նուիրեալ էր Նորավանից. եւ յետոյ ինքն իսկ եղբօրորդին եպիսկոպոսն պատմիչ, զողջոյն իսկ զգիւղն ` զմասն բաժնին Ջալալայ ` որ համամօր եղբօր իւրոյ, գնեալ ի նմանէ 22, 000 դրամոյ, « ամէն սահմանօքն, հողով եւ ջրով եւ այգեստանեօք եւ բոլոր բնակչօք », նուիրեաց սիրելոյ աթոռոյն Նորավանից, « ազատ յամենայն  հարկաց եւ ի դիւանէ անդաւի ( անվէճ ) եւ անհաշիւ յամենայն կողմանց, յեղբարց եւ յաւագաց »: - Ի սպառուած ձորահովտին Էլբինայ առ եզեր Արփայի, յաջմէ, կան աւերակ գեօղատեղիք, որոց որպէսն ինձ անծանոթ: