Սիսական

67. ԱՂՏԱԲՈՅՆՔ = ԱԽՏԱ. ԿԱՊՈՅՏ ԲԵՐԴ

Ի բերանոյ ձորագետակաց Կիւմիշխանէի եւ Գուտենւոյ դադարեցուցաք զտեղագիրս արեւելակողմանն Վայոց ձորոյ, կսցուք խաղալ ընդ արեւմուտս, յահեկէ գետոյն Արփայի ` որ է ի հարաւոյ, մինչեւ ցելս սահմանաց նորին ի Շարուր Այրարատայ: - Յետ ձորակաց Կիւմիւշխանէի եւ Քիշնէի, առաջին գետաձորակ է Քեօմիւր, յորում եւ գեօղ  համանուն, թերեւս յանուն Գոմոց գեղջ հին Ցուցակին այսպէս կոչեցեալ, որ ի թիկանց լերանց անջրպետաց  Ծղկայ եւ բաղաց իջեալ, որպէս եւ որ յարեւմտից հզօրագոյնն քան զնա Եազեուրտ կամ Մարտիրոս, յարեւելից  հարաւոյ ընթացեալ ընդ արեւմուտս  հիւսիսոյ, թափի յԱրփա, ոչ հեռի ի խառնըրդոց Գուտենւոյ: Անձուկ է ձորակն եւ ի միջի կայ այլոց զուգադիր  ձորակաց, եւ ի ռամկաց կոչի Խաչ-տերեսի ( Խաչաձոր ) վասն մեծի Խաչարձանի միոյ, յորում եւ գրեալ է այս բան, յամի 1288 - 9.

Ի Թվականիս Հայոց ՉԼԷ. յիշխանութեան Պապաքին եւ Ամիր Հասանայ, ես Սարգիս եւ որդին եմ Պետրոս շինեցաք զԱղբիւրս եւ կանգնեցաք զԽաչս …

Ի գեղջն ( Քէօմիւր ) կայ մատուռն հին ` մեծաւ խաչվիմով, եւ արձանագիր 1263 ամի շուրջ զնովվաւ.

Ի Թվ. Հ. ՉԺԲ. Ի բարեպաշտ իշխանութեան Պռոշոյ, Մխիթար, Արեւիկ որդի Խոյդանայ կանգնեցաք Խաչս եւ մատուռն ի գիւղն եկեղեցիս իսկ չկար շինած. զեկեղեցիս այս մեք շինեցաք մեր հալալ արդեամբք  բազում աշխատութեամբ մեզ եւ ամուսնոց մերոց. Որք կարդաք յիշեցէք յաղաւթս.

Գրեա թէ նոյն բան գրեալ է եւ ստորեւ.

Ի Թվ. Հ. ՉԺԲ. Ի բարեպաշտ իշխանութեան Պռոշայ ես Մխիթար ու Արեւիկ որդի Խոյդանայ հիմնարկեցաք զեկեղեցիս եւ զժամատունս. շինեցաք զեկեղեցիս եւ կանգնեցաք Խաչս, բազում աշխատութեամբ, մեզ եւ ամուսնաց.

Եւ առ երի յորմն.         Մխիթար, Շնորհոր աղբար քարագործ. յիշեցէք.

Ի չորեսին երեսս մատրանն են քանդակք կենդանեաց, եւ սովորական արծուին խոյաբարձ, պէսպէս դրուագք եւ ժամացոյց արեգակնային: Ի հիւսիսակողմանն արձանագրեալ է զխաչիւ ` ի վերոյ դրանն.

Կազմեցաւ խաս ի բարեխաւսութիւն Եղիսէ քահանայի. Որք պատարագէք յիշեցէք ի սուրբ պատարագս ձեր.

Ի ներքուստ յարեւմտեան որմն երեւի կիսաեղծ արձանագիրս այս.

Կամաւն Աստուծոյ Հասանս Պապաքի … Պռոշայ պարոնութեամբ տուի Շինագլուխն …

Արտաքոյ մատրանն ի խաչվիմի միում.

Խաչս յիշատակ հոգւոյ Հայրապետին ( եւ ) կնոջ Գիւրբաջին.

Քանի ինչ քայլաչափ ի բացեայ ` կայ այլ եկեղեցի ամայի եւ խոպանեալ, անզարդ եւ անթուական:

Սակաւ գեօղք մերձակիցք նշանակին ի ձորակիս, ի վերնակողմանն ( ի Հր. Ել. ). որոց առաջին ի ձորագլուխն ` թրքաբնակ փոքր գիւղն Կապոյտ, որ ի հնումն մեծ եւ անուանի գուշակի ` ըստ չափու տրից եկեղեցւոյն (12 բեռն ). են անդ մնացուածք հին եկեղեցւոյ, այլ թէ որպիսի ` ոչ գիտեմ: - Կիսով մղոնաւ ի ստորեւ կայ Ախտա Վերին, եւ չոյզն աւելի հեռի ի սմանէ ` Ախտա Ստորին. որք թուին լինել միով անուամբ կոչեցեալն ի հին Ցուցակին Աղթաբոյնք: Մերձ ի վերինն ի ձորամիջի ի բարձու քարաժեռի կայ եկեղեցի աւեր, եւ խաչք քանդակեալք ի վիմի. եւ ի հարաւոյ կուսէ եկեղեցւոյն մահարձան բարձր ` պատկերաւ Տիրամօր եւ Յիսուսիւ ի գրկի. իսկ արձանագիրն եղծեալ է եւ անվերծանելի ( ըստ Ջալալ. Բ. 105). տեղաբնակ Պարսիկք համարին սրբազանի ուրուք թաղեալ անդ, եւ տեսանել ի գիշերի լոյս ծագեալ ի վերայն: Են առ նովաւ եւ այլ խաչվէմք կանգնեալք ի ժամանակի իշխանութեան Պռօշայ յայս կողմանս. մին ի թվին ՉԺԵ, 1266, ի Ղուկասայ եւ Եղիայէ վասն հօր իւրեանց Տիրայ երիցու ծերոյ, միւս ի ՉԺԱ. 1262. ի Մխիթարայ եւ ի Դեղէ վասն Շաշի. միւս եւս ի սմին Դեղէ կանգնեալ յամի 1286, յաւուրս Պռօշի եւ Ամիր Հասանայ. դարձեալ միւս այլ յամի 1271 ( ՉԻ ) ի Սարգսէ եւ ի Գրիգորէ: Զայսոսիկ յիշէ Ջալալեան, առանց ընծայելոյ զարձանագիրսն, որպէս թուի ` կիսեղծս գոլով, եթէ չիցեն նոյնք ընդ ստորեւ գրելոցս:

Ի ստորինն Ախտայ կայ մատուռն փոքր ( երեք քայլ քառակուսի ) քարաշէն, ի վերայ միոյ դրանցն կայ խադվէմ փոքր արձանագրաւ.

Կազմեցաւ Խաչս ի բարեխաւսութիւն Եղիսէ քահանային. որք պատարագէք յիշեցէք ի սուրբ պատարագս ձեր.

Ի վերայ պատուհանի միոյ քանդակք են խոյաբարձ արծւոյ եւ անգեղաց: Յարեւմտից մատրանս կանգնեալ կայ մեծ մահարձան, (25 կանգուն բարձր, 10 լայն ), եւ խաչվէմ ի գագաթան (10 կանգուն երկայն, եւ լայն ), քանդակաւ երկուց շրթայակապ առիւծուց եւ գրուածովս յամի 1263, նման վերոյգրելոյն եւ ստորեւ գրելոց.

Ի Թուին Հայոց ՉԺԲ ի բարեպաշտ իշխանութեան Պռոշոյ ( ի ձեռն ) Մխիթարայ որդւոյ ` Խոյդանայ կանգնեցաւ խաչս եւ մատուռս. ի գիւղս եկեղեցի չկար շինած, զեկեղեցին այլ մեք շինեցաք հալալ արդեամբք բազում աշխատութեամբ ( ի բարեխաւսութիւն ) մեզ եւ ամուսնոյն մերոյ. որք կարդայք յաղաւթս յիշեցէք զորդին Խոյդանայ Մխիթար. - Շնորհաւոր ախպար քարգործ:

+ Կազմեցաւ Խաչս ի բարեխաւսութիւն Աւտարշահին թոռան Խոյտանայ:

+ Թվին Հայոց ՉԺԲ. ի բարեպաշտ իշխանութեան Պռոշոյ ես Մխիթարս ու Արեւ որդի Խոյդանայ հիմնեցաք զեկեղեցիս եւ զժամատունս, շինեցաք եւ կանգնեցաք բազում աշխատութեամբ, մեզ եւ ամուսնոյն մերոյ:

Յերի մատրանն է եկեղեցի կամ ժամատուն սագաշէն (16 կանգ. երկայն, 10 լայն ) չորիւք սեամբք: - Մերձ յԱխտա եւ առ համանուն նորին վտակաւ ամբառնայ Քէլլէգայա ( որ թարգմանի Կառափնասար ) քարաբլուր, եւ ի կողս նորին Տէրքէնտ կամ Դարաքէնտ փոքր գիւղ Թաթարաց: