Սիսական

69. ՁՈՐ ԳՆԻՇԱՅ. ԲՈՐ. ԷՐԴԷՉ. ԹՄԱՁՈՐ. ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ ՏԱՓ

Ընդ մէջ ձորագետոյ Մարտիրոսի  յարեւելից եւ մեծագոյն ձորոյ Կնիշիկ գետակի յարեւմտից, են ձորակք, եւ գետակք մանունք հինգ կամ վեց, որք ուրոյն ուրոյն ի հարաւոյ ի հիւսիս ընթացեալ թափին յԱրփա, հանդէպ միջոցի բերանոց գետոցն Գուտենւոյ  Եղեգեաց ` որ յաջմէն Արփայ: - Առաջին ձորակ անընդմէջ Մարտիրոսի ` ունի  զփոքրիկ գիւղն Բոր ( Փոռ ըստ Քաջբեր ), որ նշանակի  եւ ի հին Ցուցակին Սիւնեաց. բնակեալ է ի Հայոց 50 տանց գաղթելոց ի Պարսից բաժնէ, եւ ի սակաւուց այլազգեաց. այլ ոչ գիտեմ զինչ ի հնութենէ  ունիցի. վէմս երկուս հին թուականօք 1273 եւ 1307 ամաց ` ետես Քաբերունի եւ գերեզմանսն, բայց այլուստ բերեալս համարի, երկրորդն ունէր եւ զայս արձանագիր ոչ անթերի:

Ես Սարգիս, բարեխաւս, հաւր Թվին ՉԾԶ.

Սահմանք Բորի գեղեցիկք եւ քաջաբոյսք երեւին գոլ. իբր կիսով փարսախաւ ի Մտ. կայ Փաշալուի, նոյնքան հեռի ի Մտ. ունի զմեծագոյն եւ վայելչանիստ գիւղն Ազատակ, առ աղբերբ վտակի միոյ. բնակիչքն են Հայք գաղթեալք ի Պարսից բաժնէ, տունք ` որպէս թուի ` աւելի քան զ 50: Ի հին Ցուցակին ոչ յիշի, այլ ի պատմչէն կոչի Ազատ. չերեւի եւ հին յիշատակարան, զի եւ եկեղեցին նորոգեալ ունի արձանագիրս նորագոյնս, որպէս.

Կամաւն Աստուծոյ մեք Ազատակայ ժողովուրդս շինեցաք զեկեղեցիս ի հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ.

Ի նորոգութեանն ժամանակի գտեալ են քշոցս, ծընծղայս եւ բուրվառ, գրութեամբ անուանց նուիրատուացն.

Յիշատակ է Աղայպակի որդի Կիրակոսին ` ի դուռն Սուրբ Ստեփաննոսի. Թվին ՌՃԻԶ.

+ Յիշատակ է Շաղս որդի Մարտիրոսին, Ազատակի Սուրբ Ստեփաննոսի. Թվին. ՌՃԾԱ.

+ Յիշատակ է բուրվառս Շոռութցի Կրիքորի որդի Պետրոսին, որ ետ ի դուռն Ազատակու Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկային.

Սակաւուք ի բացեայ ի միջի աւերակայ կանգուն կայ մատուռն փոլրիկ, արձանագրաւս 1623 ամի.

Յանուն Աստուծոյ, ես աղքատ Մէլիքշահս շինեցի Ս. Ակոբ … նա հանգիստ Շաքարբէկին. Թվին. ՌՀԲ.

Հնագոյն թուական ի խաչարձանս գտաւ ՉԿԲ, որ է 1313 ամի: - Ի մերձակայ բլրին երեւի եկեղեցեակ մի եւս աւերակ, Ս. Մարինոս կոչեցեալ, ունելով ի վերնակողմանն զԳուպախլու կամ Ղափախլու գիւղ 25  տամբք Թաթարաց, եւ առ բերանովն զԱխիլու գեօղիկ, առ որով կայ հին կարաւանատուն:

Համանման ձորակ մի է ի Մ. սորին, որ ի վերնակողմանն բարձու ունի զհին գիւղն Զեդեայ, եւ կոչի այժմս Զէյդի կամ Զեյթա, բնակեալ յայլազգեաց տանց ` 20 կամ առաւել: Յուսալի է գտանել ի սմին յիշատակս նախնեաց. Քաջբերունի ետես միայն գերեզմանս ոչ հին մահարձանօք, որպիսիք են.

Տիլան որդի Աւգին Թվ. ՌՃԽԲ.   Դ Թվ. ՌՃԿԲ. Տէր Օվանէսի եղբօր.

+ Տապանս կանգնեցի Թվին. ՌՃԿԲ. Տիրզայի խանին.

Գոյ եւ եկեղեցի մի աւերակ ի մերձաւոր բլերն. Հուպ ի բերան գետակին նշանակի Ճաղագայի գեօղիկ: - Ի հարաւակողմն ի գլուխ ձորակին ամբառնայ լեռնաբլուր մի բոլորշի ի Թուրքաց կոչեցեալ Գուրտ-գուլագ. տաղը ( Գայլականջ ):

Ի ձորամիջի երկուց այլոց մանունց վտակաց կայ Գուրպան քէսիլեն ( Զոհկտուր ) գեօղ:

Ի Մ. սոցին խաղայ հզօրագոյն գետակ Փուշագ-չայ կոչեցեալ, այլ ոչ նշանակի շէն յայն անուն. իսկ ձորն կոչի եւ Կօզլու տէրէ, այսինքն Ընկուզաձոր, եւ են իսկ ի նմին ընկուզենիք եւ վայրի վարդենիք, այլ եւ հանքային կրախառն ցրտաղբերք բուժիշք համարեալ բորոտութեան: Ի վերնակողմանս ձորոյն է Գուրտ-գուլագ գիւղ Թաթարաց 40 տանց, համանուն վերոյգրեալ լերին, իբրեւ մղոնաւ ի բացեայ յարեւմտից կուսէ, յորում եկեղեցեակ մի ամայի ՌՃԳ եւ ՌՃՁԵ թուականօք, եւ անթուական արձանագրաւ ` յայտնէ զհին եւ զնոր անուն Ծուկրուկ կամ Ծկրիկ, զի ասէ.

Յիսուսի Քրիստոսի հրամանաւ, մեք Ծուկրուկոյ ջամահաթս կանգացրինք Թուխմանուկ եկեղեցիս, յիշատակ հոգոց մերոց.

Հուպ ի Ծուկրուկ կայ աւերակ եկեղեցի մի եւս, յորում է խաշվիմի գրեալ է յամի 1740:

Խաչս յիշատակ է Խարոնին. Թվին ՌՃՁԹ.

Զտեղիս այս Հայք կոչեն ղրիկ, երկու քարեղէն աւազանք են ի նմին, յորս գայ ջուր ընդ ստորերկրեայ խողովակս: - Մերձ է ի սա աւերակ բերդի Վարդաբլուր կամ Վարդափուլ կոչեցեալ, թերեւս հինն Բերդիմայր գիւղ մեծ ` որպէս գուշակի ի տրիցն (20 բեռն ). թիկունք լերանց տեղւոյս որ սկզբնաւորեն զաղբերս գետոյն Նախճուանի ` ունին արդարեւ մայրիս: Ի Դաշխաչ բլուրն է Ենկիճե գիւղ փոքր հայաբնակ 25 տամբք, որ թուի հինն Նորիք, ի  Մ. ջրոյն բացագոյն, իսկ առ բերանովն կամ յանկեան զոր գործէ ` կցելով  ընդ Արփայի, կայ մեծ գիւղն Այար կամ Ագեար. եւ սա թուի հինն Արաար, տարածեալ ի միջի այգեաց եւ սօսեաց, բնակեալ ի գաղթականէն Հայոց կողմանն Պարսից իբրեւ 40 տեանց: Ոչ յայտնեցան ի սմա հնութիւնք, այլ արժանի քննութեան է ձորն ողջոյն, յորում կան ոչ սակաւ աղօրիք խափանեալք յեզեր ջրոյն, եւ երկիրն իսկ հետաքննելի է, զի ասի ոչ միայն Ջերմուկս ունել թուաջուրըս, այլ եւ խափանեալ Կապարահանս: Գեօղն Այար ընդ մէջ կայ Մոզան եւ խառնըրդոց Եղեգեաց ընդ Արփայի կամ Տատալու կամրջի: - Ի լեռնաձեւ բարձրաւանդակի արեւմտեան ձորափին կայ բերդատեղի Շօրձա անուն, ոչ գիտեմ որպիսի շինուածս ունիցի: Ընդ մէջ յիշեալ բարձրաւանդակիդ եւ արեւելեան լեռնապար անջրպետի Գնչիշայ ` կամ փոքրիկ ձորակն Էրիչայ. Մարմաս-տերեսի կոչեցեալ ի Թուրքաց, վասն սպիտակ կճափայլ խըճիցն, եւ առ բերանով նորին յԱրփայ ` հին գեօղն Էրդէչ. այժմ թուրքաբնակ, գեղեցկագիր եւ սօսիատունկ, ի հարաւոյ կողմանէ ունելով բերդ աւերակ ի գագաթան քարաբլեր. եւ գերեզմանս խանգարեալս, յորս խնդրելի են արձանագրութիւնք: - Յելից հարաւոյ գեղջն ի քարաբլրի ուրեք կայ աւերակ այլոց հին բերդի, որ կոչի այժմ յանուն Շիրալի խանի, եւ առ ըստորոտով  նորին յարեւելից կուսէ ` աւերակք տանց եւ գերեզմանք անգիրք. որպէս եւ ի Հս. կուսէ մնացուածք  բնակարանաց, դուռն, քարեղէն սանդուղք ելից ի բերդըն. յայսմ կողման ածեալ է եւ պարիսպ կրաշաղախ. քանզի յայլոց երից կողմանց անմատոյց եւ քարաբլուրն. տասնիւ չափ սենեակք են ի բերդին եւ ջրամբար. զարդիս մակաղատեղ է անդէոց ամարանի: - Ի վերնակողմանս վտակին երեւին գերեզմանական վէմք ոչ հինք. քանդակօք տանուտերանց բազմելոց ի սեղան, եւ ձիոց պատրաստելոց ի չու. ի միումն գրեալ է.

Ես Վերտիչայի ( Էրդէչի ) տէր Խաչումս կանգնեցի Խաչս ի փրկութիւն հոգւոյ Աբրհամին.

Յայլում խաչվիմի ` թիւ ՉԻ, որ է 1271: - Վերագոյն եւս առ աղբերբ վտակի կայ աւերակ գեօղն Մէզրէ կամ Մոզրով, եւ յարեւմտից նորին առ ստորոտով Էրդիչ-պաշը երկարաձիգ լերին ` աւերակ Գանձակ գեղջ. որ ոչ յիշի ի հին Ցուցակին, այլ ի պատմութեան Սիւնեաց ( ԿԵ ):

Յէրդէչայ մինչեւ մերձ յԱրփա գիւղ կամ ի գետաբերանն Գնշինայ ` խորաձոր մեծի գետոյն Արփայի կոչի Շնղուլի-ձոր, որոյ քարաժայռ դարափունք անհեղեղ կերպարանօք երկուստեք կարկառին ի մեծէ բարձրութենէ, ահեղագեղ տեսլեամբ, յորոյ տափարակ միջոցս աճեն թթենիք, եւ արտօք են անդէոց: Քննող վայրացս Քաջբերունի ` փոքրիկ իմն օրինակ կամ նմանութիւն ասէ զձորատեղիս ` մեծի պահակին Ալանաց ( Դարիալ ):

Թմաձոր կամ Ձոր Գնշինայ. - Մեծագոյն եւ նշանագոյն է քան զնախագրեալ ձորակսն արեւմտագոյնս, ձուաձեւ իմն ձգեալ յԵլ. հարաւոյ ընդ Մ. Հս. եւ պարսպեալ յերից կողմանց լերամբք, Էրդէչայ ` յարեւելից ( Էրդիչ պաշը ), Թալեալին ? - գայասը (8580'). ի հարաւոյ, որ անջրպետէ ընդ գաւառն Նախճաւանի ` Խաչիկ եւ այլ երկարաձիգ պարու լերանց յարեւմտից. իսկ ի Հս. գետն Արփա ձեւէ զսահմանն. Գետակն որ ի հարաւայնոց անտի լերանց յայլեւայլ վտակաց հաւաքեալ ` նախ ընդ հիւսիս եւ ապա ընդ արեւմուտս կոյս խաղայ, վերստին դարձեալ ընդ հիւսիս ` թափի յԱրփա, յելից կուսէ համանուն գեղջն, եւ այժմ յանուն Կնիշիկ գեղջ այսպէս կոչի. եւ զի սա ի հնումն կոչէր Գիշին ` այսպէս եւ զգետն արժան համարեցայ կոչել ի հայումս: Այլ բան մի պատմչին Սիւնեաց ( Գլ. ԿԵ ) որ ասէ զԲուպակայ իշխանէ տուեալ կալուածս Նորավանից ` « զԱգարակն Աղբերիս իւրով սահմանօքն ջրարբի եւ անջրդի վայրօք, մեծ ձորովն որ Թմաձոր կոչի եւ Գնշեաց սահմանովն մինչեւ ի Գանձակայն ` որ Հայրեացն-տափ կոչի », ցուցանէ ինձ զայժմեան Կնիշիկայ գետն եւ զձոր ` լինել նոյն Թմաձոր, որ յօրինակի ուրեմն գրոցն գրի Քթմաձոր, որպէս եւ Հայրեացն տաճ ` Հայրենեաց տափ, եւ թուփ սա անուանեալն այժմ Էրգիչ-պաշը, որ է իսկ արդարեւ անջրպետ Գանձակայ եւ Գնշինայ: - Ի լերինս որ ի հարաւոյ Կնիշիկայ գտանին քարացեալ ժժմակք: