74.
ԼԵՐԻՆՔ.
ԳԵՏՔ
Միջակի
այլոցն
կայ
գահանիստ
այս
գաւառ
տեարց
Սիւնեաց,
մասամբ
միայն
հիւսիսոյ
սահմանորդ
գոլով
Ծարայ
`
երկրին
Արցախոյ.
յարեւմտից
ունելով
զՎայոց
ձոր
եւ
ի
ստորեւ
զՃահուկ,
ի
հարաւոյ
`
զԵրնջակ
եւ
զԱրեւիս,
յարեւելից
`
զԲաղս,
զՀաբանդ
եւ
զԱղահէճք:
Ընդարձակ
է,
որպէս
վայել
իսկ
էր
լինել
գլխաւորի
գաւառաց
աշխարհին,
այլ
արդ
գրեաթէ
կիսով
մասամբ
չափ
`
հիւսիսայնովն
`
ամայի
եւ
անշէն
եւ
անծանօթ
իսկ.
զի
եւ
ոչ
մի
գեօղ
կամ
հանգրուան
նշանակի
անդ
եւ
ի
մեծի
աշխարհացոյց
քարտի,
այլ
եւ
մեծատարած
քարուտ
կամ
առապարախիտ
երկիր
մի
բարձր
Չինկիլ
կոչեցեալ,
լճակք
չորք
կամ
հինգ
ի
միջին,
Ալակէօլ
կամ
Ալլահ
կէօլ
անուանեալք,
նմանեալ
այսու
համաբուն
սահմանորդացն,
ձորակին
Սոթից
եւ
Ծարայ.
որովք
միանգամայն
արժանի
է
քննութեան
երկրաբանից.
գուցէ
մեծի
իրիք
ժողովոյ
ջուրց
աւազան
եղեալ
ի
վաղ
եւ
յանյիշատակ
ժամանակս,
զի
եւ
ոչ
լերինք
նշանակին
ի
նմին,
բայց
միայն
ի
սահմանածայրսն.
թերեւս
եւ
ի
սակս
այսպիսի
դրից
երկրին
շրջապատելոյ
ի
լերանց
եւ
խորանիստ
գոլոյ
ի
միջին
`
ասիցէ
ուրեմն
պատմիչն,
յիշելով
զանուշահոտութիւն
բուրեալ
ի
նշխարաց
սրբոց
եւ
լցեալ
«
զամենայն
զփորակ
գաւառին
»:
Սահմանորդ
լերինքն
այնոքիկ
անջատք
`
յարեւմտից
հիւսիսոյ
են
`
Տէվէ-կէօղիւ
(
Ուղտու
ակն
).
թերեւս
նոյն
կոչեցեալ
եւ
Այ-չինկիլ.
Մուխորթոլիան
?,
յոր
անուն
է
եւ
վտակ
եւ
թուի
ածանեալ
յանուանէ
Մխուր
գեղջ.
ի
սոցանէ
բղխեն
վտակք
ինչ
Արփայ
գետոյ
որ
երթայ
ընդ
արեւմուտս,
եւ
Պազար
չայ
որ
ընդ
արեւելս
հարաւոյ.
-
ի
հիւսիսակողմն
ձգին
Մուխթոքեան
բարձր
լերինք
11150)
անջրպետք
Արցախոյ
`
որ
ընդունի
ի
նոցունց
զվտակս
Տրտուական
գետոյն
(
Թարթառ
),
որ
երթայ
ընդ
հիւսիս.
իսկ
ընդ
հարաւ
արեւելախառն
իջանէ
Հագարի
`
զուգակցաւն
Բարկուշատաւ,
որք
են
գլխաւորք
գետոց
Սիւնեաց:
Յարեւելակողմանն
`
ի
սահմանակցութեան
Աղահէճի
են
բարձր
բարձր
Գզըլ-պօղազ
(
Կարմիր
կապան
)
եւ
Գըլալի
եւ
Գզըլթէփէ,
մին
11066'
միւսն
10370'.
որոց
ի
հարաւոյ
միջասահման
Ծղկոյ
եւ
Աղահէճի
`
Խըտըր
տաղ,
Գըրըխ
թէփէ
եւ
բարձրագոյնն
Քէչալ
տաղ
որ
եւ
Ըշըխլը
`
Փոքր
եւ
Մեծ
10976',
ի
միջի
Բարկուշատայ
եւ
Հագարու:
Յարեւմտակողմն
բարձրաւանդակին
`
Քէթի
տաղ
եւ
երկայնաձիգ
պար
Գըսըր-տաղ
լերանց,
անջրպետք
Սոթից,
Վայոցձորոյ
եւ
Ծղկոյ:
Ի
միջասահմանի
արեւելեան
կողմանն
են
Քեապիրլի
եւ
Այրիչի
տաղ
?.
յետինս
հաւանօրէն
է
Արագլի
լեառն
յիշատակեալ
ի
նախնեաց.
ընդ
մէջ
երկոցուն
սոցա
տարածեալ
ընդ
արեւելս
Ագ
տաղ,
Շուքար
տաղ.
-
ի
հարաւոյ
արեւմտից
`
Սալվարդին
10000,
Օրաժին
?,
Չիրախլի.
եւ
ի
հարաւոյ
`
Տէմիրլի
?,
Դարու
գայա.
-
ի
հարաւոյ
արեւելից
բարձրն
Կամպիլ
կամ
Ցամպելու
լեառն,
10,
500',
իբրեւ
երկու
փարսախաւ
հեռի
ի
Տաթեւոյ:
-
Արեւելեան
սահման
Ծղկոյ
անստոյգ
է,
եւ
անյայտ
մեզ
բարձունքն
անջրպետք
ընդ
նա
եւ
ընդ
Հաբանդ
եւ
ընդ
Աղահէճ:
Զամայի
երկիրս
այս
զատուցանէ
ի
հարաւոյ
կուսէ
գետ
մի
մեծ
$
զոր
`
քանզի
բղխէ
ի
գաւառի
աստ
եւ
ի
սմին
խաղայ
կիսով
չափ
եւ
աւելի,
արժան
էր
կոչել
Ծղկոյ
գետ,
մանաւանդ
եթէ
եւ
արժան
իցէ
լսել
հին
աշխարհագրին,
որ
ասէ
վասն
գաւառաց
Սիւնեաց
ունել
իւրաքանչիւր
զիւր
գետ,
եւ
յաւելու
առանձնակի,
«
եւ
Աղաւնոյ
գետ
».
որ
ոչ
գիտեմ
վերոյիշեալս
այս
իցէ
եթէ
այլ
գետ.
զի
թէպէտ
յիշի
եւ
ի
պատմութեան
գետն
Աղաւնոյ,
այլ
ոչ
քաջ
որոշի
կողմն
նորին.
իսկ
յայժմուս
գետն
այն
մեծ
որ
ի
գաւառիս
հասարակօրէն
Պազար-չայ
անուամբ
կոչի.
եւ
արտաքոյ
նորին
անցեալ
ի
Հաբանդ
եւ
ի
Կովսական
`
կոչի
Բարկուշատ,
եւ
խառնի
ընդ
հզօրագունի
եւս
գետոյ
`
Հագարու.
բայց
եւ
յանուն
գլխաւոր
շինից
եւ
սահմանս
նոցին
`
կոչի
Որոտնայ
գետ,
Հալիձորու
գետ,
եւ
այլն:
Նշանակեցաք
ի
վեր
անդր
զակն
աղբերս
նորին
մերձաւորս
գետոյն
Վայոցձորոյ
Արփայի
յարեւմտից,
եւ
Տրտուի
յարեւելից
հիւսիսոյ.
ուստի
եւ
ընդունի
ի
հարաւոյ
Ծարայ
երկրին
ոչ
սակաւ
գետակս,
յորոց
հզօրագոյն
Մուխորթոլիան.
յորոյ
յաջմէն
(
յարեւմտից
)
խաղայ
ընդ
անձուկ
ձորակ
(
որպէս
եւ
սա
իսկ
)
Պալըգլը
վտակ
յանուն
Ձկնարած
գեղջ
գաւառիս.
յահեկէն
`
Քէչի-սու.
համախառնութեամբ
սոցին
եւ
այլոց
բազմաց
վարարեալ
գետոյն
`
կոչի
յայնմհետէ
Պազար
չայ
յետ
այնր
ընդունի
յայսմ
կողմանէ
`
որ
է
ձախակողմն
իւր
եւ
հիւսիսային,
գետակ
մի
Եաղլիսիւնէի
?
գրեալ
յաշխարհացոյց
քարտի
(
Եազլը
սու
?),
որ
փոքր
մի
մերձաձայն
է
Այլախ
անուան
արեւելեան
մասին
Ծղկաց.
-
անդրագոյն
ի
սահմանին
Հաբանդայ
հզօրագոյն
եւս
գետակ,
զոր
ի
դէպ
է
կոչել
Կարէս
յանուն
մեծի
աւանին
`
առ
որով
անցանէ.
յետ
այնր
`
զի
անձուկ
միջագետք
են
սորա
եւ
Հագարու
գետոյ
`
ոչ
ունին
եւ
օժանդակս
յայնմ
մասին:
Իսկ
յաջմէ
կողմանէ
յառաջ
քան
զխառնուրդս
վերոյգրեալ
գետակաց
ընդունի
վտակս
մանունս,
եւ
ապա
զԱրագլի
գետակն,
եւ
այլ
եւս
վտակս,
յետ
որոց
մեծագոյնս,
զՍիսիանու,
որ
առ
Այծաւ
թափի
ի
գետն.
օժանդակ
իւր
առեալ
զԱյրիչայ
առ
Կիրակոսիկ
գիւղիւ,
զԼորու
կամ
Գետաթաղու
գետակն
`
որոյ
բերան
մերձ
է
յՈրոտն,
եւ
զՏաթեւոյ
ջուրն
`
որ
ընդ
մէջ
անցեալ
գեղջն
եւ
վանացն
`
առ
Սատանայի
կամըրջաւ
թափի
ի
գետն:
Արտաքոյ
Ծղկայ
`
ի
Հաբանդ
`
գլխաւոր
օժանդակ
գետոյն
է
Չեւու
գետակն:
-
Ի
հարաւային
արեւելեան
սահմանածայրս
գաւառիս
ընդ
մէջ
մեծի
գետոյն
եւ
Կորէս
գետակի
`
կան
լճակք
մանունք,
եւ
աղբերք
վիմաբուղխք,
որպէս
եւ
վերագոյն
ի
սահմանակցութեան
Աղահէճի:
-
Ի
թիւս
շինից
եւ
տեղեաց
Ծղկայ
հարկատուաց
եկեղեցւոյն
`
դասին
եւ
Ապարանից
գետ,
Ուռական
գետ,
Գինական
գետ,
որք
կարծեցուցանեն
գետառուս
մանունս,
յորոց
որսոյ
ձկանցն
`
մասն
ելանէր
եկեղեցւոյ:
-
Բաց
ի
նախայիշեալ
մանր
լճակաց
(
Ալակէօլ
)
բարձրաւանդակ
երկրին,
ի
փոքու
եւս
բարձրատափի
`
յարեւելից
հարաւոյ
նոցին
եւ
ի
հիւսիսոյ
Ըշըխլը
լերին
`
մեծագոյն
քան
զնոսին
կայ
լիճ,
Գարա
կէօլ
անուն,
յ
'8035'
բարձու,
թերեւս
ի
հրաբղխային
ներգործութեանց
գոգացեալ,
զի
այնպիսի
են
երկրաբանական
կազմած
կամ
տարերք
գետնոյն,
եւ
ձեւ
իսկ
լճին
բոլորակ:
Հարաւակողմն
գետոյն
Ծղկոյ
եւ
բովանդակ
գաւառին,
մանաւանդ
արեւելեան
մասն,
գետահովիտ
Տաթեւոյ,
Լորու,
եւ
այլն,
բարգաւաճ
է
բուսաբերութեամբ,
քաջ
ոռոգեալ
աղբերօք
եւ
վտակօք,
որոց
եւ
ծործորք
անձուկք
եւ
դժուարագնացք
`
յաւելուն
զահեղախառն
գեղեցկութիւն
վայրուցն.
այլ
մանրամասն
գիտնական
քննութիւն
եւ
ծանօթութիւն
բնութեան
նոցին
չէ
քաջայայտ,
զի
սակաւուց
եւրոպէացի
անցորդաց
հանդիպեալ
է
կողմանցս
այսոցիկ,
եւ
Ռատտէ
`
որ
հերու
(1890)
շրջէր
բնազննութեամբ
ի
Գարապաղ
`
յաւէտ
զշրջակայ
գաւառաց
քան
զԾղկոյ
երկրին
տայ
ծանօթս:
