Սիսական

75. ԾՂՈՒԿ ՆԱՀԱՊԵՏ. ՆԱԽԱՐԱՐՔ ԵՒ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

Վասն կարգի եւ անուան գաւառիս համառօտիւ ճշգրտէ պատմիչն Սիւնեաց. « Որ ունի, ասէ, զբուն գահ իշխանացն եւ հայրապետացն ` ԾՂՈՒԿ գաւառ, անուանեալ ի Ծղկայ գաւառապետէ ». վասն որոյ եւ առաջին գաւառաց աշխարհին դասի ի Ցուցակի անդ հարկատուաց եկեղեցւոյն: Ո՜ էր գաւառապետն այն եւ յորում ժամանակի, ոչ է յայտ, բայց չիք երկբայել եթէ ի Հայկազանց անտի իցէ եւ ի Սիսակեանց, յառաջ քան զԱրշակունիս. անունն ստուգիւ թուի Ծղուկ քան Ծղակ, որպէս կարծեցաւ ոմանց, եւ հոլովի Ծղկոյ եւ Ծղկայ, գրի եւ յոգնաբար Ծղուկք: Եւ զի սա էր բուն գահ Սիւնեաց, ապա եւ յատկաբար կոչի յոմանց ի նախնեաց ՍԻՒՆԻՔ եւ ՍԻՍԱԿԱՆ գաւառ, զոր յետինք այլայլեալ կոչեցին ՍԻՍԻԱՆ, որպէս ցարդ անուանի մի կամ երկու ի գիւղից գլխոյ գաւառին, առ որովք խնդրելի է եւ Ծաղկայ գիւղ, որպէս կարգ անուանք գիւղորայից Ցուցակին պահանջէ, ունելով յայտնապէս զանուն գաւառապետին հնոյ կամ զնահապետի բնակչաց երկրին, թէպէտ յետոյ տեարք Սիւնեաց նստէին ի Շաղատ, որ եւ այն չէ հեռի ի սոցանէ: Ի դէպ է թէ ի յետին դարս, յորս յաւէտ յիշի այս անուն Սիսիան ` ընդարձակեալ ձգիցի եւ անդր քան զսահմանս Ծղկայ, որպէս մի ի յետին պատմչաց մերոց անցելոյ դարու ( Աբրահամ կաթողիկոս ) թուէ գաւառս, « Գանձասար, Ղաբան, Սիսիան », եւ այլն, եւ ժամանակակից նմին պատմիչ պատերազմաց Դաւթի Բէկի, յաճախ կոչէ Սիսիան գաւառ եւ Տուն Սիսիանայ, բովանդակելով ի նոյն եւ զարտաքոյ Ծղկոյ վիճակս: Զհնութիւն եւ զգլխաւորութիւն անուանն յայտ առնէ եւ Գահնամակն Ներսիսեան, ըստ աւանդութեան Մեսրովպայ Երիցու ի Ժ դարու, որ ի չարս յոքնահոյլ բարձից իշխանաց կամ տոհմից Հայոց ` կարգէ ի զՍիսանեանք. իսկ պատմիչն Սիւնեաց ` զնախահայր նոցին կամ զառաջնորդ ` ի սկիզբն Արշակունեաց հարստութեան հանէ, յասելն զՎաղարշակայ կարգել զօրավարս արեւելեան բանակին Հայոց զտեարս Սիւնեաց, « որոյ անուն առաջնոյն Սիսան կոչիւր »: - Ի Ցուցակի անուանց հարկատու գիւղորէիցն յերկուս երեւի վիճակս տրոհեալ գաւառիս, ի բուն ԾՂՈՒԿ եւ յ ' ԱՅԼԱԽ. զի առանձինն կարգին առաջնոյն շէնք 75 եւ երկրորդին 26. բայց առ պատմիչս ոչ ուրեք լսի յետին անունդ, ոչ առ հինս եւ ոչ առ նորս, սակայն յայտ է թէ յառաջ քան զՕրբելեանն ճանաչիւր բաժինդ այդ, զի յարեալ էզհետ պատմութեանն զհինն զայն վիճակագիր. եւ անուանք գիւղից ինչ նորին գուշակին արեւելեան մասն լինել գաւառին ի ձախակողմն գետոյն, ի յետին ժամանակս կամ յայլազգեաց կոչեցեալն Պազարքէնտ: Փոքր մասն մի եւս Ծղկայ առանձինն ի յետին դարս կոչի ՎԵՐԻՆ ՁՈՐ, եւ է գետաձորակն Լորու ` ընդ մէջ Տաթեւու եւ Այրիչայի. յորում ` վիճակագիր ոմն կրսեր քան զպատմիչն ` եօթն գեօղս թուէ հարկատուս եկեղեցւոյն յիւրում ժամանակի, եւ 30 ի Սիսիան, զի այս անուն լսի առ նմա փոխանակ Ծղկոյ. բայց կիսով չափ անուանցն նորք են, այսինքն ոչ գտանին ի հին Ցուցակին, վասն որոյ եւ զհետ նոցին յարեմք զայնոսիկ ի ստորեւդ: Յանուն հռչակաւոր գեղջն Որոտան կոչին ի յետին դարս սահմանք իւր ԳԱՒԱՌ ՈՐՈՏԱՆ:

Քանզի աթոռ տեարց Սիւնեաց էր գաւառս Ծղկոյ, ոչ էր ի դէպ առանձինն ունել իշխանս, եւ որպէս սոցա ` նոյն եւ մեծի եպիսկոպոսի կամ եպիսկոպոսապետին Սիւնեաց աթոռ էր ի սմին, ի Շաղատն քաղաքաւանի, որոյ եւ երիցունք նախապատիւք եւ նախաթոռք կարգեցան հանուրց երիցանց Սիւնեաց ի Բաբկայ ` ի հօրէն ուրացելոյն Վասակայ, յելս Դ դարու, եւ նոյն կարգ հանդերձ այլովք ` զոր սահմանեաց Հայրն Տիրոտ եպիսկոպոս, ասի հաստատ պահեալ ցամս 300. յորմէ ի դէպ է կարծել եթէ ցայնքան ժամանակս անդ կայր մնայր աթոռն եպիսկոպոսական, եւ յայնմհետէ փոխադրեցաւ այլուր ընդ իշխանական գահուն. եւ որպէս թուականդ ի Բաբկայ ց '300 ամ հասանէ ի սկիզբն Ը դարու, ի դէպ գայ ժամանակին Սեւադայ  Աւարանշանն կոչեցելոյ այլազգւոյ ` բռնացելոյ անդ ի Շաղատ, յորմէ հալածեացն զնա իշխանն Վասակ յամի 727. եւ եթէ ոչ ի սմին ժամանակի ` այլ գէթ ի սկիզբն յաջորդ դարու ` միւս Վասակ նահապետ նորոց պայազատ Սիւնեաց ` հաստատեալ էր զգահն ի Վայոց ձոր. ապա եւ եպիսկոպոսական աթոռն բարձաւ ի Շաղատոյ, եւ յետ ոչ բազում  ժամանակի  հաստատեցաւ ի Տաթեւ, բայց վասն առաջին պատուին տակաւին մեծարեալ երեւի Ծղուկ եւ յեկեղեցական տեսչութեան, զի յիշի նորա Քորեպիսկոպոս Մանկիկ անուն յամի 841:

Ոչ միայն նախագահ աթոռ Սիւնեաց եպիսկոպոսաց էր աստանոր, այլ եւ հռչակեալ Վարդապետարանն  Սիւնեաց, սակայն ` որպիսի ինչ էր, նոյն իսկ եպիսկոպոսարանին  կղերանոց ` եթէ զատ ուսումնարան, ոչ ունիմ ասել ստուգիւ, աւանդութիւնք բանից պատմչին Սիւնեաց եւ այլոց ոմանց ` թուեցուցանեն անդստին Սրբոց Թարգմանչաց մերոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ հաստատեալ կամ հաւանեալ նախապատուութեան վարժարանի կամ կղերոանոցի Սիւնեաց  քան զհանուրց Հայոց, եւ կոչեցեալ յայնմհետէ Վարդապետարան  Սիւնեաց, եւ գերահռչակեալ բնաւից ցդարս երիս կամ չորս զի ոչ միայն ի Ե եւ Զ դարս հռչակին վարդապետք նորա եւ Քերդողք, Պետրոս եւ Վրդանէս, այլ եւ ի սկիզբն էին, յորում որպէս յիշեցաք ի ներածութեան գրոցս, Կոմիտաս կաթողիկոս առաքեաց  զեղբօրորդին իւր Թէոդորոս ի վարժս ուսմանց, եւ ի սկիզբն Ը ին, գերագոյնն իմաստասիրաց աշխարհին Ստեփանոս եպիսկոպոս անդ ուսաւ նախ առ ոտս Մովսիսի եպիսկոպոսի. եւ ի կէս այնր դարու առ Յովակիմաւ եպիսկոպոսիւ եւ Ատրներսեհիւ տերամբ աշխարհին, « զվարդապետութիւն Սիւնեաց զնախագահութեանն զնիստ ` հրամայեցին Գէորգեայ Շաղատայ վարդապետի. ընդ որ յոյժ զշարեալ Փանոսի Այծեցւոյ Սիոնի վանականի ` ակամայ գնաց, եւ ոչ ինչ ումեք ի ժողովոյն փոյթ զայնմանէ լինէր »: Բայց յելս յաջորդ դարուն ի հաստատել եպիսկոպոսարանի Սիւնեաց ի Տաթեւու ` անդր փոխեցաւ, կամ այն եղեւ գլխաւոր վարդապետարան աթոռ աշխարհին, ըստ ասից պատմչին. որ եւ ծովացեալ փիլիսոփայիւք համարի զայն. անդ թերեւս ուսեալ էր ի սկիզբն ԺԱ դարու եւ Տիրատուր Կապանեցի, զոր ընդ հռչակագոյն վարդապետս ժամանակին տարաւ ընդ իւր ի Կ. Պօլիս ` Պետրոս Գետադարձ: Բայց որ ինչ զՏաթեւոյ է ` գտցի ի նորին տեղագրութեան: