Սիսական

77. ՎԱՍԱԿԱԿԵՐՏ. ԲՈՐՏԻ. ԳԹԻ ՎԱՆՔ. ՇԱՔԱՐ

Միակ շինավայրք ` թէ եւ ամայիք ` նշանակին արդ առ խառնրդօք Պալըվլը եւ Մխուր վտակաց ի բուն սկիզբն գետոյն Պազար-չայի, յորոյ անուն կոչի առաջինն յերկոցուն անտի գիւղից ամայացեալ, Պազարչայ կամ Պազարքէնտ, իբրեւ յ '2100 Չ. բարձու. զոր եւ հարկ է ճանաչել իբր գլուխ հիւսիսագոյն գիւղից վիճակին, զի տուեալ է զանուն իւր բովանդակ գետոյն մեծի. եւ ցանկալի առնէ զյայտնութիւն հնոյ անուան, որ իցէ թերեւս Վասակակերտ, յայս ձեւ ( Պազար ) թեքեալ ի Թուրքաց. զի եւ ըստ դասակարգութեան գիւղորայից Ցուցակին ` այսմ կողման պատշաճի հինգ այդ գիւղ: Թերեւս ոչ միայն գլխաւոր շէն էր կողմանցս, այլ եւ յիւր անուն կոչէին սոքա. զի երկոսին եւս մարթ է իմանալ ի յիշատակի անդ աղուաբանն Վանականի, որ պատմէ, « Զի եկն Մուրատ խանն ի Շամախից, որդի Յաղուպ բէկին, եւ չուեալ եկն ( յամի 1488 - 9) ի Բազարչայն. էած հալածումն ի վերայ քրիստոնէից. տանջէր զաշխարհականս եւ զկարգաւորքս, եւ ասէր. Տուք զջիրզայն. Թաւաութի ջիզայն. թախսիր եւ թաւութ. զի ոչ գիտէին թէ զինչ բարբանջեսցեն եւ տանջեսցեն զհաւատացեալս: Եւ եղեւ հալածումն ի յերկրիս Վայոցձորոյ. փախեաւ ամենայն երկիրս ի լերինս եւ ի ծերպս վիմաց ». եւ ինքն ` յայլեւայլ տեղիս ( տ. յէջ 125): Այլ յետ ամսոց հնգից « եկն Իպի Սոլտանն ի Գայէվրէժոյ, եւ եղեւ ճակատ առ ճակատ. եւ ախտահարեալ ( յաղթահարեալ ) զՄուրատխանն, եւ արար զնա ձերբակալ եւ եդ ի բանտի. եւ ինքն գնաց ի Արզրում, ի վերայ Ղասում բակին »: - Յոյժ ամայի եւ առապար են սահմանք Պազարքէնտի, լքեալ ի բնակչացն Հայոց եւ Թաթարաց, եւ զարդիս բնակեալ ի Մալոկան աղանդաւոր Ռուսաց, որք ի Պոլուճայ գեղջէ Շուշայ եկին յամին 1877, տունք 50, իսկ յայժմուս (1800) 72, ըստ Ռատտէի, որ ագաւ առ նոսա. տնակքն քարաշէնք եւ հողայարկք եւ ցածունք, այլ սպրկիկք եւ բարեյարդարք, բայց  վասն բարձրութեան եւ քարուտ բնութեան երկրին ` ոչ յաջողէ նոցա մշակութիւն, այլ դարման անասնոց, հարստագոյն տանուտեարք ունին մէն 50 եղջերաւոր պաճարս, 100 ոչխար, եւ 3 եւ 5 գրաստս, ընտանի հաւս եւ սագ բազում, իսկ գետն մատակարարէ  նոցա կարմրախայտ ձկունս պատուականս, այլ Հայք ճարտարագոյնք են յորսալ եւ ի բաց տանել: Վասն այսոցիկ ամենայնի ` կամէին եւ Մալոկանքդ լքանել մեկնիլ ի տեղւոյն, որ թէպէտ  ցուրտ յոյժ, այլ չէ վատասուն, եւ դեղ հարբըղխի ունէին զջերմաջուրս Քօրդ- Իստիսուի ` ի հիւսիսակողմանն, յ '2800 Չ. բարձու: Հուպ է ի Պազարքէնտ ի հարաւոյ կուսէ Տուտագջի գեօղ աւերակ. երկոքին եւս յաջմէ գետոյն են. յարաձայն երկրորդիս ոչ գտանի ի վերոյգրեալ  Ցանկի գիւղորայից: - Յետ միութեան վտակաց Ձկնարածի ( Պալըգլը ), Մխուրի, Քէշի սուի, որովք յօրանայ Պազարչալ գետ, ընդունի նախ յահեկէն վտակ մի փոքր, առ որոյ խառնրդովք կայ չէն գեօղ փոքր: Նոր Գարագիլիսէ որ եւ Պերտի Գալեճիկ, թերեւս Բորտի, յոր անուն երկու գեօղք յիշին  յԱյլախ ` Վերնա եւ Ներքին, զի եւ հուպ նմին կայ յելից կուսէ Քեթան թեփե լեռնակ, որ յիշեցուցանէ  զանուն Գթիվանաց կամ Գթէվանց. յետին անունդ գտանի յերկրորդ հարկացուցակին Տաթեւոյ ի թիւս գիւղորայից Սիսիանու. իսկ առաջինն ( Գթիվանք ) յիշի յՕրբելեանց պատմութեան, յորում եւ ասի. Տարսայիճ իշխանի « ի Բորտի ` զԳթիվանս » տուեալ կալուած Տաթեւու: Ի Ցուցակի անդ յիշին երկու գեօղք եւս յարանունք ` Գոթաձոր Ներքին եւ Վերին յԱյլախ  վիճակի Ծղկոյ. եւ մարթ է ամենեցուն այդոցիկ լինել յայսմ կողման, սուղ ինչ այլայլեալ  յորջորջմամբ: Յարեւմտից գեղջն մղոնաւ հեռի առ գետեզերբն կայ Շաքարճիկ ամրոց կամ պահակատուն:

Երկրորդ գետակ յաջմէ կողմանէ թափի ի գետն, իբր երկու մղոնաւ ի հարաւոյ առաջնոյն, եւ է Արագլի ջուրն, ի համանուն իջեալ լեռնէ, ընդ որ են անցք ճանապարհի երեթեւեկելոյ ընդ Նախճաւան եւ ընդ Ծղուկ գաւառս, որոյ կապանն բարձր է իբր 6610, ի դիւրութիւն անցից ` կարաւանատունք կամ փուտկայք կան հաստատեալք զեզերբք  գետակիս, զորով պատի պողոտայն յահեկէ նորին. մի յայնցանէ նշանակի եւ յաշխարհացուցի Քերվանսերայ Մելիք Կենլի գրեալ: Վերջին չարայարող պատմութեան Սիւնեաց կամ վիճակին Տաթեւու ` ծանուցանէ զի ի մերում դարու Բռնակոթեցի Մէլիք Թանկրի եւ եղբայր իւր Ղուկաս եւ որդին Ղազար « ըստ բարեգութ ջերմեռանդութեանն իւրեանց շինեալ են ի գլուխ արգելու լեառն կոչեցելոյն բազում աշխատութեամբ ` զերկոսին քարւանսարայ թաղբանդ, ի պահպանութիւն  եւ յապահովութիւն երթեւեկաց ի ժամանակս ձմեռային սաստկութեան. եւ մէկ պատուական կամարակապ կամուրջ անխախտելի շինեալ ի վերայ Բաղարչայ անուանեալ մեծ եւ ահեղագոչ գետոյն »: Ի վաղուց ժամանակաց իսկ հարկ է այսպիսեաց կարաւանատանց լինել ի կողմանքս, ընդ որս եւ 1200 ամօք յառաջ ` այնր ժամանակի պատմիչն Սեբիոս ` ասէ վասն կայսեր Հերակլի, « գնաց ընդ Ծղուկս, եւ թափեաց ընդ լեռնակողմն ի դաշտն Նախջեւանի, ի ձմերան ժամանակի », զորոյ զհետ պնդէին Շահէնն եւ Շահվարազ զօրավարք Պարսից: - Միակ գիւղ հին յանուանէ ծանօթ եւ արդ նշանակեալ ի գետաձորակիս ` է Շոքար կամ Շուքար, որ եւ ըստ տրիցն ( ԺԲ բեռն ) ճանաչի ոչ փոքր լինել. իսկ այժմ թէ որպիսի կամ զինչ ի նմին ` ոչ գիտեմ. ի սմանէ երեւի առեալ զանունն եւ վերոյիշեալ բերդն Շէքէրճիկ: