Սիսական

84 ՍԱՀՄԱՆՔ ՏԱԹԵՒՈՅ

Վերջին մասն գաւառին  Ծղկայ, այն է արեւելեան հարաւայինն, ընդ մէջ նախագրեալ Լորաձորոյ յարեւմտից, եւ գաւառին Բաղաց ` ի հարաւոյ եւ յարեւելից, եւ Հարանդայ ` ի հիւսիսոյ, նշանագոյն քան զբնաւն եղեւ ի հազար ամաց հետէ մինչեւ ի մեր ժամանակս, հաստատութեամբ ի նմին աթոռոյ եպիսկոպոսացն  Սիւնեաց, եւ փոխելոյ ապա ի հռչականուն վանս Տաթեւոյ: Թէպէտ եւ ոչ ընդարձակ երկիր եւ առանձինն ինչ վիճակ կարգեալ  ի նախնեաց, այլ զի յաճախ շուրջ սահմանքն սեփական գրին աթոռոյն, զոր եւ մասամբ ցարդ ժառանգէ Ուխտն այն, ոչ է անճահ առանձնակ իմն վիճակ նկատել զնոյն. որում օժանդակէ եւ բնութիւն կամ գիրք երկրին,  գետահովիտ մի գոլով ընդ մէջ յիշեալ սահմանացդ, ի հարաւոյ ընդ հիւսիս ձգեալ. որոյ գետակ ( զոր ի դէպ եւ արժան է Տաթեւոյ ջուր կամ գետ կոչել ), եկեալ ի Ըամպիլ լեռնէ բարձուէ 10500, եւ ընկալեալ վտակս ի լերանց անջրպետաց Լորաձորոյ, առ երի մեծի Անապատին եւ Սատանայի կամրջին թափի եւ յորձանս Որոտան: Թուի ինձ ի հնումըն ` մինչչեւ էր նշանաւորեալ Տաթեւու եպիսկոպոսական աթոռովն ` Գինական գետ կոչել գետակիս, ըստ սահմանադրութեան Շահանդխտոյ ` որ ի ստորեւդ տեսցի, ի տեղւոջ վազից նորին, եւ միոյ ի վտակացն ` զոր յահեկէն  ընդունի ` յարեւմտից  ի դէպ է լինել Ցուրայ գետն, զի յայտ է թէ Ցուր յերի Տաթեւոյ էր. զարդիս ` Ջղարվան կոչի ըստ ոմանց: Յերիս վտակս կամ օժանդակ ջուրս երեւի բաժանեալ գետոյն Տաթեւոյ, գեղեցիկ բուսաբերութեամբ այգեաց եւ անդաստանաց. այլ ի խաղս նոցին ոչ նշանակին ոչ գեօղ եւ ոչ մի շէն ` ի բազմապատիկ տեղեացն մեծաց եւ փոքունց, ստէպ յիշեցելոց ի պատմչէն ի սահմանադրութիւնս եւ ի նուիրատուութիւնս աթոռոյն. բայց միայն ի ստորին կողմն հովտին ` երկու գեօղք ` Տաթեւ յահեկէ եւ Տանձատափ յաջմէն, եւ վանորայքն, ոչ ինչ կարի հեռիք ի ձորոյ Որոտան գետոյն. եւ ոչ միայն սակաւանշանքն տեղիք, այլ եւ հռչակեալ անապատիցն դիրք եւ հռչակագոյն Հարսնավազն ` կամ ոչ բնաւ կամ ոչ քաջ նշանակին յաշխարհացոյց քարտի եւ ոչ ի մերայոց, մինչեւ չյիշել անգամ զանուն Շահանդխտոյ եւ զվազիցն: Դոյզն ինչ բանք գիտնոց հանդիպողաց կողմանս ` տան գուշակել խոժոռագեղ երեւոյթս հիւսիսակողման վիճակին, ի բնիկ սահմանս Տաթեւոյ եւ անապատիցն, որոց նիստք վկայեն լինել լերինս ոչ ցածունս, այլ եւ ահաւորահայեացս ի վերայ մանունց ձորակաց եւ մեծի ձորոյն Որոտան, եւ ոչ միայն հաստատուն կերպարանս է անդ նշմարել, այլ եւ յեղափոխեալս ոմանս ի ներգործութենէ տարերաց. որպէս փրթած լերին եւ պատառումն երկրիր, եւ վարումն անշէն եւ շինուածոյ մասանց ` բացէ ի բաց, հանդիպեալ յամի 1658, զոր յերկարօրէն ընթերցցուք յԱռաքէլ պատմիչ. իսկ հնագոյն պատմիչն Սիւնեաց յիշէ ի սասանութեանց երկրի խախտեալ եւ յառաջ քան զիւր ժամանակս ` շինուածոց աթոռոյն, եւ այն ոչ մի անգամ միայն, սակայն ոչ մանրամասն ինչ աւանդէ: Ռատտէ որ հերու յայց ել եւ ագաւ ի Տաթեւ (29 մայիսի, 1890), դիտելով յարեւելեան պատշգամէ վանացն ` նշանակէ զգմբեթաձեւ պասալտեան կուտակս եւ զսեպաձեւ կրաքար ժայռս 100' ի բարձրութիւն, առ ափամբք Որոտան գետոյն, եւ անտառակս յայն կողմն գետոյն, առ որով ի Հս. սահմանաց Տաթեւու յիշէ զՈւլութէփէ կոնաձեւ լեարն, եւ պուրակս ցածուն ծառոց, եւ ի բուսոց գետնոյ զմտրակաձեւն Habenario յազգէ Շանձուոց:

Հին սահման թեմի եպիսկոպոսարանին Տաթեւոյ անդստին յ ' Թ դարէ սկզբնաւորեալ, եւ հաստատեալ վերստին յամի 906 առաջիկայութեամբ Սմբատայ Ա Բագրատունեաց թագաւորի եւ Յովհաննու կաթողիկոսի պատմչի, տեարց եւ եպիսկոպոսին Սիւնեաց, Գագկայ Արծրունեաց տեառն, եւ բազմահոյլ աւագաց եւ ռամկաց, այս է. « Յարեւմտից կողմանէդ սկսեալ ի մեծ դիտաւոր սարէդ Գազթոյլալ ( այն է Կասպէլ կոչեցեալն ) ջրաթափովն մինչ ի Խոսին ճանապարհն որ Լորաձորին (220) սահմանն է. եւ ի հիւսիսոյ գեհաց ` բնասեռովն ի վայր ի գետն հանդէպ Խոտայ. եւ գետովն ի Խոտանան, եւ անցեալ ընդ գետն փոքր ձորակովն որ ելանէ յԱւազեաց Խոռ ի Խոզաց, բլուրկվն նորին, բարակ ճանապարհովն բացահորինհ ?, նուրբ անջուր ձորակովն ի վայր ի Դեղնաձորն եւ ի կամուրջն, եւ ի կարմնջէն ի Քարաձորն. եւ Քարաձորին մեծ բնասեռովն ի Սարն, եւ ի բուն ճանապարհն որ գայ սարովն ի Հարսնավազն. եւ Հարսնավազին ձորակովն ` զառ ի կողմն յեկեղեցին ` որ ի պառակոջ ճանապարհին, եւ սալքարովն հատեալ զՄեծ ձորովն ի միաւոր քարն ` որ կայ հանդէպ ի յայն կողմն մեծ ձորոյն, եւ հատանելով զմեծ Տափն ի յԵրկայն խաչն, եւ ջրաթափովն ի մեծ Խոռն, եւ ի ճանապարհն ` որ գայ ի Բաղացձորոյ, եւ անտի ի նոյն լեառնըն Գազբոյլ »: Հիւսիսային սահմանն ցուցանի ձոր գետոյն Որոտան, այլ որ անտի ընդ արեւելս եւ ընդ հարաւ ` ոչ է ինձ արդ քաջայայտ, զի ոչ իսկ նշանակի խտրոց կամ դարձուած արեւելիցն եւ հարաւոյ, այլ թուի  լինել բուն ճանապարհն, որ սարովն գայ ի Հարսնավազն. եւ Մեծ ձորն թուի նոյն իսկ ձոր գետոյն Տաթեւոյ. իսկ որ ընդ մէջ արեւելից եւ հիւսիսոյ Սարն ի միջոցի բնասեռի Քարաձորին եւ բուն ճանապարհին ` թուի ինձ լեառնն այն ` « յորոյ վերայ Թանահտի վանքն կայ շինեալ », ըստ Առաքելի պատմչի: Զիարդ եւ է, այս սահմանք գրեաթէ հաւասարաչափ  երեւին ինձ բնական սահմանացըն վիճակին Տաթեւոյ զոր ի սկզբանդ նշանակեցի, քան թէ հնագոյն սահմանին ` որոշելոյ յամին 839 ի Փիլիպպէէ Սիւնեաց գահերէց  իշխանէ ` որ վաճառեացն, եւ ի Դաւթէ եպիսկոպոսէ ` որ գնեաց 10, 000 դրամոյ. « լերամբ եւ դաշտիւ, զոստին եւ զջրարբին եւ զարօտ երկիր, զարտ եւ զմարդ.  եւ այս էին սահմանքն. Յարեւելից  կողմանէ ուղէկիցքդ ` որ ի Հարժեաց եւ ի Բերդկաներեչոյ ի գետդ հատանի, եւ անտի ի բլուրդ որ ի շինագըլխիդ,  եւ անտի ջրթափաւն  յՍտերջաց  զաւակ, եւ բնասեռիւդ  ի Վարդանայ մարգի խոռն, եւ անտի  յԱրծիւակատար. եւ յարեւմտից կողմանէ Լորաձոր ` բնասարաւդ. եւ ի հարաւոյ կողմանէ Հարժիք ` որ ի ճանապարհէ ի խուդդ ելանէ, ձորովդ ի վայր ի Սեւաջուրդ, եւ ի վեր ի սարն Վանաց ձորոյն սեռիւդ »: Սեւաջուրն կարծի միջին կամ հիւսիսային օժանդակ Տաթեւոյ գետոյն: - Զայսոսիկ  կանխեցաք նշանակել առ փոքր ի շատէ ծանօթութիւն շրջավայրաց Տաթեու եւ համօրէն տեղեաց վիճակին. յորում զատ ի վերոյիշելոցդ `  կային եւ Ցուր եւ մերձ նմին Տամաղէկ եւ Արիտ, եւ Սառնաքար ` զոր էառ Փիլիպպէս յեպիսկոպոսէն  Դաւթէ փոխան կիսոյ Բերդկաներէչ գեղջ տուելոյ նմա: Անուանք եւ տեղիք վաղ ուրեմն լռեալք եւ շատք  անյայտացեալք, որոց փոխան յԺԷ դարու ծագեցան եւ պայծառացան  Անապատքն Արանց եւ Կանանց, այսինքն վանորայք ճգնազգեցից, ի հիւսիսոյ եւ յարեւելից  վանաց Տաթեւու, առ ձորեզերբ  Որոտան, յորոյ հանապազամռունչ  խոխոջանս, աւագ է, զի ոչ եւս խառնին մրմունջք մենասէր աղօթաւորացն: - Մատիցուք արդ ի քնին սակաւուց յայտնի  տեղեաց  վիճակիս, յորս եթէ եւ շատք եւս այլք ծանօթք ինէին, տակաւին ծանոթագոյն  եւ քաջանշան  մնայր։