96.
ՊԱՏՄԱԿԱՆ
ԳԵՕՂՔ
Ոչ
է
յայտ
սկիզբն
շինութեան
եւ
բնակութեան
գաւառիս,
եւ
ծագումն
անուանն,
որ
ուղղագոյն
է
Հաբանդ,
զի
այսպէս
գրի
ի
ձեռագիր
օրինակս
աշխարհագրութեան
Խորենացւոյ,
այլ
ուրեք
Խաբանդ,
Աբանդ,
Համբատ,
յոր
անուն
կայ
եւ
գաւառ
մի
Արցախոյ
`
Միւս
Հաբանդ
կոչեցեալ,
որպէս
ի
սմին
աշխարհի
Սիւնեաց
են
Բաղք
եւ
Միւս
Բաղք.
յորմէ
երեւի
ի
հնումն
սահմանակից
լինել
երկոցուն,
առ
որ
հարկ
է
այսմ
Հաբանդայ
`
զորմէ
բանքս
են
`
ձգիլ
եւ
յայնկոյս
Հագարեայ:
Նշանակելի
է
վերջայանդ
անուանն
եւ
զուգութիւն
ընդ
երկուց
եւ
երից
այլոց
գաւառաց
Հայոց,
(
Վանանդ,
Մարանդ,
Զարեւանդ
):
Բազմաց
թուի
այսր
անուան
Հաբանդայ
`
յեղուլ
ի
ռամկօրէնն
Ղափան,
որպէս
կոչի
գէթ
յերկուց
դարուց
հետէ
մեծ
մասն
հարաւային
արեւելեան
Սիւնեաց.
այլ
ստուգագոյն
թուի
ի
Կապանէ
Բաղաց
փոխումն
անուանն
ի
Ղափան
քան
ի
Հաբանդայ.
սակայն
յետինս
այս
տիրող
անուն
ոչ
ի
վերայ
միոյն
կամ
միւսոյն
միայն
ձգի
`
այլ
յերկոցուն
եւս:
Ի
նախնեաց
Սիսակեանց
լինելոյ
բնակութեան
գաւառիս,
վկայէ
պատմիչն
ի
յիշատակի
Ձագեձորոյ
բերդին,
որ
եւ
Հաբանդայ
բերդ
կոչէր,
իբրեւ
գլխաւոր
այդպիսի
շինից
գաւառին,
եւ
ի
Ձագայ
կամ
ի
Ձագիկ
նահապետէ
համարիւր
շինեալ,
ի
զարմից
նախահօրն
Սիւնեաց:
Յիշին
ի
պատմութեան
Ձագիկ
անուն
պայազատք
ի
կողմանս
Բաղաց,
հաւանօրէն
սերեալք
յառաջնոյ
անտի
հին
նահապետէ,
եւ
որպէս
երեւի
`
յետոյ
միանալով
կամ
խառնելով
Հաբանդայ
ընդ
Բաղաց,
յանուն
յետնոյս
յիշատակին
իշխանքն:
-
Յառաջին
կէս
Ժ
դարու
Փիլիպպէ
թողն
մեծ
Փիլիպպէի
`
տիրէր
Հաբանդայ:
Յանուն
հնոյ
բերդին
(
Ձագեձոր
)
համարիմ,
այլազգեաց
բռնազբօս
ծեքմամբ,
ի
յետին
դարս
եւ
մինչեւ
ցարդ
Զանկեազօր
կամ
Զանկէզուր
կոչել
զգաւառս
Հաբանդայ,
որպէս
ի
հնումն
ներհակաբար
յանուն
գաւառին
բերդն.
եւ
միւս
եւս
ներհակութեամբ,
մինչ
ի
միջին
դարս
Հաբանդ
նուազեալ
ընկղմեալ
իմն
թուի
ի
միջի
մերձակայ
գաւառաց
Բաղաց
կամ
Ծղկայ,
զարդիս
Զանկեազօր
անուն
`
որոյ
բունն
ի
Հաբանդ
`
տարածանի
յընդարձակ
սահման,
պարագրելով
ոչ
միայն
զԲաղս
եւ
զԱղահէճ
եւ
զԿովսական,
այլ
եւ
զԾղուկս
եւ
զՎայոց
ձոր
մասամբ,
որպէս
նշանակեցաւ
յառաջագոյն:
Հին
Ցուցակ
հարկատուաց
եկեղեցւոյն
Սիունեաց
59
գեօղս
նշանակէ
Հաբանդայ,
որ
են
այսոքիկ,
հանդերձ
չափով
տրից
նոցին.
Աղախերդ |
12 |
Խալխալք
կամ
Խալխք |
8 |
Կատավանք
կամ
Գադավանք |
8 |
Խնձորեսկ |
10 |
Վանոցա
կամ
Վանացայ |
20 |
Մրկաքար |
12 |
Խորժայ |
7 |
Շոռնխոյ |
12 |
Տանձեակ |
7 |
Թաղթուն |
7 |
Տեղ |
12 |
Քէչագեղ
կամ
Քօչագիւղ |
12, |
Պատանդավանք |
7 |
Եզնի |
7 |
Նորաշինիկ |
7 |
Խոնածախ |
20 |
Վաղատու |
12 |
Ակարդոն |
10 |
Խորխոր |
7 |
Մակալոց |
10 |
Մակաղոց
միւս |
7 |
Կարբինք
Վերին |
8 |
-
Ներքին |
8 |
Տեղի
կամ
Դեղի |
12 |
Գօրու |
20 |
Կտվայ
կամ
Գտաւայ |
6 |
Լուսակունք |
10 |
Բազմածակք |
6 |
Շագուայ |
10 |
Արտաշէն |
6 |
Անձկայք |
6 |
Քրվանք
կամ
Քրօնք |
20 |
Գենենաթաղք |
6 |
Գնդաշէն |
12 |
Ղոկոնի |
8 |
Բողեան,
Բուղեան |
12 |
Ցատղոնի,
Ցօղունի |
12 |
Քարոտան,
Քորոտան |
15 |
Ագարակ |
8 |
Ըղուերձ |
12 |
Անձկայք |
12 |
Ականայ |
10 |
Ձագաձոր |
12 |
Պետրոսկայ
վանք |
10 |
Նախանձփոր |
8 |
Աղոջրիկ
կամ
Աղուոյ
ջրիկ |
« |
Գորայք |
10 |
Ուսկաձակ,
Ասկածակ |
8 |
Խոտ |
12 |
Ստորին
? |
12 |
Մարգաձոր
կամ
Մաշկաղոց |
8 |
Բահիզաձոր,
Պահիզաձոր |
18 |
Բոքս,
Բաքս |
10 |
Նափակաշէն |
12 |
Արքոյ |
10 |
Թաղարայ |
8 |
Շաթիթաղք |
8 |
Շնոյհերք |
24 |
Հալէ |
8 |
Ի
յետին
ցուցակս
եւ
ի
գիրս
յիշին
եւ
այսոքիկ.
Հիւսնիդարա,
Ալիղուլիշէն,
Քարաշէն,
Արաւիս,
Մաղանջուղ,
Սուլդանի
ղշլախ,
Կուռնիձոր,
Յերկուս
վիճակս
տրոհեմք
ի
տեղագրիս
զՀաբանդ,
ի
Ձոր
Բարկուշատայ
եւ
ի
Ձագեձոր: