Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Արդէն յիշեցինք մէկ երկու դէպք կամ Հայ անձինք ի Վենետիկ, յետ դադրելու Ռուբինեանց դաշնակցութեան: ԺԴ դարուն վերջերը. նոյն դարուն ետքի տարիներում (1395) յայտնուած է ոմն Անտոն որդի Բարսղի (de Baseo կամ Baseia), որ կարճ կտակ մի ըրած է 6 փեբր. 1394-5): յորում կիմացուի Հայ ըլլալն. De Armenia), այլ գաւառն կամ քաղաքն ` ոչ, արուեստիւ ալ ` Նաւաստի (Marinarins). ի Վենետիկ բնակութեան տեղն է Ս. Մարտիալէս թաղն, որոյ քահանայիցն մէկն է կտակը գրող նօտարն (Joh. Campio). իսկ կինն Մարթա դուստր Թէոդորի ծննդեամբ ի Դուրացցոյ (Durazzo) Ռումինլիոյ. ասոր կու թողու Անտոն անոր բերած օժիտը, երեք Լիրայ կրոսից, որոց արժէքը յիշած եմք ( ա. երես 60 ):

Զարմանք չէ, մանաւանդ թէ բնական իմն է, որ ի Վենետիկ ` այն դարուց նաւարկութեան առաջին քաղաքում բնակող Հայ մի ` հետեւի անոր ամենէն նշանաւոր արուեստին. մեծ կամ փոքր նաւարկութեան: Նոյն դարու առաջի կիսուն մէջ այլ յիշուին Հայ Նաւապետք, թէ ' ի Սեւ ծովու եւ թէ Իտալիոյ կողմերու ջրոց մէջ. բայց աւելի կու ծանօթանան Գ Յեղանակին մէջ, թէ ' նաւապետ եւ թէ նաւատէր Հայք, եւ թէ գործաւորք Վենետկոյ հռչակաւոր Նաւարանին: Այս տեղւոյս թաղական եկեղեցւոյն ( Ս. Պետրոս ) դիւանաց մէջ ` ԺԶ դարուն վերջեր եւ ԺԷին սկիզբները կու յիշուին Եղիա Հայու մի որդիք, գրեթէ ամէնքն ալ ( Գէորգ, Յովհան, Մկրտիչ, Նիկողոս ) բանւորք կամ հիւսունք (Marangon) ի Նաւարանին. իսկ մէկն այլ ( Պետրոս ) Նաւապետ (Capitan), որ ի Ռակուզա առեր է կին Ֆրանչեսկինա անուամբ: Ասոնցմէ առաջ եւ ժամանակակից է ` յատուկ մականուամբ Հայ կոչուած Անտոն, եւ իր որդին եւ թոռն, որ դար մի կու յիշուին նաւարանի կամ նաւական գործոց մէջ, եւ մեծ ճարտարութեան յիշատակներ թողած է, զոր թողումք ի կարգի ժամանակին ծանուցանել, որպէս եւ ուրիշ նաւապետներ ԺԸ դարուն կիսուն, Capitan կոչուածք. ( Մկրտիչ Ռոստոմ յամի 1753, Պետրոս Բալասան, Յակոբ Աթաճան ), եւ այլն. ետքինս կ՚անուանի երբեմն Կալէրա նաւու գլխաւոր, Capo di Galera, երբեմն Ռմբաձիգ նաւու գլխաւոր, Capitano Bombardier:

Այլ այս մեր հիմայ քննելի Բ Յեղանակի մէջ ` Հայոց նաւարկութեան կամ ծովային երթեւեկութեան գլխաւոր տեղ մ՚այլ պէտք էր ըլլալ Սեւ ծովու նշանաւոր թերակղզւոյն քաջանշան քաղաքն Կաֆա, որոյ Հայ գաղթականութեան պատմութիւնն արդէն հրատարակուեցաւ [1], որք եւ աւելի Ճենովայի հետ յարաբերութիւն ունեցեր են ` քան Վենետկոյ: Բայց մեր նախայիշեալ Բարսղի որդի Անտոնի կտակագրած տարին, Կաֆացի Յովհաննէս Հայ մ՚ալ ի Վենետիկ ` նօտարական գրուածով (6 յունիսի, 1395) իր Մարգարիտ անուամբ կինը իրեն փոխանորդ կամ գործակալ հաստատած է, որ կարող ըլլայ պահանջելու իր առնելիքները ` որ եւ է անձէ կամ տեղէ, եւ գլխաւորապէս զինավառութեան պաշտօնատարներէն կամ Սենեկէն, (Camera Armamenti: Յովհաննէս ` ի Ս. Առաքելոց եկեղեցւոյն թաղը բնակէր է. որոյ աւագերէցն եւ քահանայք եւ կղերիկոս մ՚այլ իբրեւ վկայք ձեռք դրած են այս գրուածնիս. որոյ իմաստէն գուշակուի որ Յովհաննէս պիտի մեկնէր ի Վենետկոյ, հաւանօրէն վաճառականութեան համար, գուցէ եւ ինքն իսկ նաւու վրայ իշխանութիւն կամ պաշտօն մ՚ունէր ` որովհետեւ իրեն պարտական Սենեակն ` կրնայ նշանակել եւ նաւեր զինելու եւ պատրաստելու տեղ: Յայտ է որ Յովհան սոսկ եկող գացող վաճառական մի չէր, այլ հաստատ բնակող ի Վենետիկ, ինչպէս կ՚ըսէ (habitator Venetiis), որոյ յայտնագոյն եւս նշանն է ( ինչպէս եւ նախագրեալ Անտոնին ) կին ունենալն. եւ զայն իրեն գործակալ կամ փոխանորդ դնելն կու ցուցընէ ` որ նա այլ ծանօթ էր ի քաղաքին:

Այս երկու անձանց այլ ( Յովհան եւ Անտոն ) կանամբի ըլլալն ` աւելի կարեւոր յայտնութիւն մի է, ԺԴ դարու մէջ ի Վենետիկ Հայ ընտանեաց կամ տանուտիրաց գտնւելուն, թէ եւ ասոնց կանայքն հայազգի չըլլան. սակայն եթէ անոնք ոչ ` անհաւանական չէ որ կային եւ Հայ կանայք արամբիք կամ ամուրիք, ինչպէս այն Հայոց տան հոգացող եւ կտակող Մարիամն ` նոյն դարուն կիսէն այլ առաջ, ( եր. 157): Այս բանս ոչ միայն աւելի յայտնի կ՚ըլլար, այլ թերեւս շատ ազգայինք մեր ` եւ անոնց զաւակքն եւ վիճակն կու յայտնուէին, եթէ այն ժամանակներ այլ սովորութիւն ըլլար եկեղեցական եւ քաղաքական դիւանաց մէջ ` հանդիպած օրին նշանակել պսակները, ծնունդները եւ մահերը, կամ թէ կորսուած չըլլային ( եթէ եղած են ) դիւանքն, ինչպէս որ հիմայ թէ քաղքիս ( Վենետկոյ ) ամենայն թաղական եկեղեցեաց մէջ կան եւ կու պահուին այսպիսի դիւանք. Վենետկոյ մէջ ԺԶ դարէն հին կամ առաջ չեն գտուիր. իսկ այս դարուս կիսէն ետեւ շատ եկեղեցեաց դիւանաց մէջ նշանակուած են, որչափ որ ինձ ծանօթ են, եւ առաւելապէս մահք Հայոց ( իբրեւ 1200), Ծնունդք (800), Պսակք (250). այս ետքի վիճակէս գտած եմ նշանակուած 120 Հայ մարդ ընդ Վենետուհիս կամ Իտալացի կանայս, հարիւրիւ չափ Հայ կանայս ընդ Իտալացի արանց, 40 զոյգ այր եւ կին Հայ ամուսինք: Առաջին պսակ եւ ծնունդ Հայու ( գտածս ) է ԺԶ դարու կիսում ` (1569), այլ անտարակոյս է անկէ առաջ այլ ըլլալն:

[1]        Պատմութիւն գաղթականութեան Ղրիմու Հայոց, գրեաց Հ. Քերովբէ Քուշներեան, Վենետիկ - Ս. Ղազար, 1895