Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Այս յիշատակաց մէջ առաջին եւ պանծալի գրելու է Հայերէն Տպագրութեան սկզբնաւորութիւնն ի Վենետիկ, որոյ վրայօք շատ անգամ գրուած է, եւ դեռ նոր եւ ստուգագոյն ծանօթութեամբք ` Բազմավէպ օրագրին (1890) տարուան սկիզբներում ( երես 99-104): Որչափ որ հաւանական եւ գրեթէ անտարակոյս կ՚երեւէր Պատարագատետրի, Աղթարաց, Հէքիմարանի, եւ այլ գրոց, շատ տարի յառաջ տպագրուիլն քան զԱբգարու տպագրեալ Սաղմոսը ` ի Վենետիկ, բայց յայտնի վկայութիւն մի չկար, մինչեւ յայտնեց մեզ զայս մեծայարգ եւ բանասէր անձ մի, Սահակ Եպիսկոպոս Գապայեան միաբան Երուսաղէմի Ս. Յակոբեան վանաց, որու երախտապարտ եւ շնորհակալ կ՚ըլլամք. գտած գրքոյկն է Պատարագատետր մի, այս համառօտ յիշատակարանաւ. « Տպագրեցաւ սուրբ ի ՋԿԲ (1513-4) ի աստուածապահ քաղաքս ի Վէնէժ, որ է Վենետիկ, Ֆռանկաստեան, ձեռամբ մեղապարտ Յակոբին. որք կարդայք ` մեղաց թողութիւն խնդրեցէք Աստուծոյ »: Յակովբ ` առաջի տարին այլ ՋԿԱ (1512-3) տպագրած է վերոյիշեալ Աղթարքը: Քաղաքն յայտնուեցաւ, բայց տպագրատունն դեռ ոչ. կրնար կարծուիլ որ նոյն իսկ Հայոց տան մէջ ըլլայ, ինչպէս ուրիշ տպագրեալ հին գիրք մի կ՚ըսէ: Այս ` Հայ տպագրութեան կարեւոր խնդրոյն ծանօթութեան ` մեծ լոյս մ՚է, բայց դեռ ոչ բաւական. կու մնայ փափագելի գտնել այս մեղապարտ Յակոբէն առաջ բարեպաշտ եւ բարեբաղդ Հայ տպագրող մի. կամ, եթէ նոյն իսկ Յակոբն է առաջին տպագրողն, ի՞նչ կերպով հնարեր է հայերէն տառերը: Նոյնպէս, ոչ միայն մեզ այլ եւ օտարազգի գիտնոց շատ հետաքրքրական է ճանչնալ գրոց բուն Վենետկեան տպագրատունն այլ, որոյ նշանն ( տես յէջ 207) գրուած է այդ յակոբատիպ գրոց վերջի երեսը, բայց դեռ չէ ստուգուած տպագրատան տէրն, այլ հաւանօրէն է Zuna Andrea հռչակաւոր տպագրողն եւ փորագրող. Յակոբէն 40 եւ աւելի տարի վերջ (1566), երբեմն առաջին տպագիր կարծուող Աբգարն Թօխաթեցի ` իր ըրածը կու պատմէ, միանգամայն եւ յայտնելով կամ կոչելով Նոր ` իր տպագրութիւնը, ուսկից հարկ էր գուշակել որ իրմէ առաջ կամ աւելի հին հայ տպագրութիւն եղած էր: Այս բանիս վկայութիւն մ ' ալ ըլլայ ( որ չէ յիշուած ի Բազմավիպի կամ ուրիշ տեղ ), Լորենցոյ տ՚Անանիա հեղինակի մի Տիեզերագրութեան (Cosmografia) գրոց մէջ յիշածը, թէ ինքն աչօք տեսեր է յամին 1562 Վենետիկէն բերուած հայերէն տպագիր մի, որ ` ըսածէն կ՚երեւի ` թէ ըլլայ կամ այբբենարան կամ քերական (1): Գիտելի է նա եւ ըսածն ` թէ Հայոց այբուբենք 29 են, անշուշտ միայն բաղաձայնները համարելով եւ ոչ զձայնաւորս, եւ ոչ Օ եւ Ֆ տառերը:

Աբգարու տպագրութենէն 20 կամ 22 տարի վերջը (1587) նոր տպագրութեան ձեռք զարկեր է ի Վենետիկ, եւ նոր տառերով, աշխարհիկ երէց մի, Տերզնցի Տէր Յովհաննէս, եւ տպագրեր է Սաղմոս մի ի տպագրատան Յովհ. Ալպերտի (Alberti). իր եւ իր գործակից Խաչատուր որդւոյն պատկերքն այլ փորագրել տալով եւ վրան գրելով. « Տէր Յովհաննէս Տէրզնցի եւ Խաչատուրն ծառայք Աստուծոյ եւ յիշողացս: ՌԼԶ »: Իրեն օգնական եւ ձեռնտու եղեր են իր հոգեւոր որդին Ստեփաննոս, եւ այլ Ջուղայեցի վաճառականք, որոց գլխաւորը կ՚անուանէ Շահւօլի. այլ աւելի երախտաւոր ` « զԿարապետ Բաղիշեցին ( կ՚ըսէ ) յիշեցէք ի Քրիստոս, որ բազում օգնութիւն հասոյց մեզ »: Անոճ եւ կիսատ Օթուի գրոց օրինակին պակասութեամբ ) ոտանաւոր մ՚այլ կ՚իմացընէ գլխուն եկած փորձանքները, եւ ամբաստանուելով ( ի՞նչ բանի համար ) ի բանտ ձգուիլը, միանգամայն եւ ի Հռոմ գնացած ըլլալը, ինչպէս յետոյ եւ ի Մարսիլիա: Այս քիչ շատ յիշատակարաններէն կ՚իմացուի իր բաւական բանբարակ այլ եւ բանագտակ եւ լեզուագէտ ըլլալն: Ահա գրածն.

« Այս է տաղ եւ յիշատակարան ի վերայ անուան.

Տ ամ ես զերեսս ` ձեր ոտաց կոխան, ունկն դնել այսուիկ բանին,

Որ ես պատմեմ փոքր մի զանցս իմ զեղեալս իմ ի գոյն տաղի:

Ե րբ որ եղէ այրի գերիս ` ի Համիթ մայրաքաղաքին,

Մնաց երկու աղջկունս եւ տղայ մի եօթն ամի:

Ր ախճան - են ատեցեալն (?) տարակուսիլ ետ իմ անձին.

Եհան զիս յիմ որբերացն, ած ի Հռոմ յերկիրն Լատին:

Յ որժամ կամեցայ յետ դառնալ, զի վերջ արի զիմ առաջին (?),

Քսան աւուր ճանապարհք չոքա միամիտ յիմ ճանապարհին.

Ո րոյ վկայ է Տէր Աստուած ` որ ծածկատես ամէն գազանին.

Զի վնաս ինչ ոչ գործեցի ` զի արժանի լինի բանտին.

Վ ասն իմ մեղացն որ յառաջ կայր ` որ ինչ գործեալ յիմ երկրին,

Փութանակի աստի հասան մի ըստ միով կա...

Ա րդ երբոր այն պատահեցաւ լեցին (?),

Ի Հռոմայ թուղտ առաքեցին ի քաղաքին... ասեն …»

Նոյն տպագրութեան տարին (1587-8) ի Վենետիկ գալէն կամ ( հաւանօրէն ) վերջը: Տերզնցին իր որդւօք ի Մարսիլա գնացէր է, եւ հոն Փռանկաց անուանի հին վիպասանութիւնը Գեղեցիկն Փարիզու: (Le Chevier Paris et la belle Vienne) թարգմաներ է հայերէն ոտանաւոր չափով, որ եթէ ուրիշ լեզուագիտի օգնութեամբ այլ եղած ըլլայ, դարձեալ արդիւնաւոր է Յովհաննէս, մանաւանդ եթէ նկատուի այն վիպասանութեան դժուարին հին փռանկ լեզուն եւ ոճը: Թարգմանութեան վերջը նոյնպէս ոտանաւոր յիշատակ մայլ գրած է, որոյ տողից առաջին տառերն կազմեն այս բանս. « Չտէր Յովհաննեսի Տէրզնցոյ ասաց յոա », փոխանակ ասացեալ կապելու: Գրածն ` թէպէտ զմեզ ի Վենետկոյ դուրս կու հանէ, բայց իր այս տեղ ըրած գլխաւոր գործն ( տպագրութիւնն ) ներելի ընէ, զնոյն օրինակել եւ կարդալ, որովհետեւ շատ սակաւագիւտ է գիրքն.

« Յիշատակ թարգմանչի տառիս ».

Չարիւք պինտ լի երես որ կայ `

Տրորեալ մածիմ ոտացդ վերայ.

Եղբայր, լեզուաով մի յիս գըթայ.

Րամեալ հոգուս ողորմի տայ.

Յորդ արտասուօք գոչեմ ահա.

Ողորմեցէք որպէս Յովբայ.

Վկայն իս Տէրն է, կրկին վկայ.

Աղաղակեմ, ձանըս կու գայ.

Նա որ ասէ մի Տէր ողորմեա `

Եղկելոյն այն որ կու կենայ.

Ի յա ( ն ) դենին առնու եւ խնդրոյ,

Տպագրեալ սա ի Ֆրանցայ

Էր ի քաղաքն Մառչիլիայ:

Րամել թուիս մերոյս Հայկայ

Զերդ եւ հազար եւ երեսուն կայ,

Նայ աւելի եւս վեցամեայ,

Ցվերջ ամսուն յամաց սոցայ.

Որ եւ երկրիս այս մեծ արքայ

Յինրիքոս ( Ենրիկոս Զ ) կոչեն ըզնա.

Այլ ես յորդովք քաղաքս ուղղայ.

Սիրտս իմ կամի որ միշտ երթայ.

Այլ ճանապարհս երկրի սորայ `

Ցամաքն եւ ծովն կապեալ մնայ,

Յաւարտութիւնըս մաշեցայ,

Որ ի երկիրըն Ֆռանցայ.

Այս ի՞նչ ցաւ է, կայ եւ մնայ,

Կատարեցաւ բանս »:

Անցողաբար յիշեմք որ Տէրզնցին ի Հռովմ եղած ատեն (1583), Հայոց Վերակացու կամ իշխան անուանեալ Սուլդանշահի ( Աբգար տըպագրի որդւոյն ) եւ ուրիշ գլխաւորաց կողմանէ ` երկայն նամակ մի գրած է, արձակ եւ ոտանաւոր ( իր ոճով ) առ Դաւիթ պատրիարք Երուսաղէմի, հրաւիրելով որ գայ ընծաներով ի Հռովմ, եւ տեսնէ Գրիգոր ԺԳ Պապուն ըրածները, մանաւանդ Նոր տօմարի հաստատութիւնը, զոր եւ յաջորդ տարին (1584) թարգմանեց ինքն Տէրզնցին եւ տպագրեց ի Հռովմ: