Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Տպագրութիւնն ի հարկէ պահանջէր նախընթացաբար ` որ եւ է գրագիտութիւն մի կամ գրաւոր ճաշակ. այս ճաշակին գործին ` որ է լեզուն, կրնայ յատուկ ըսուիլ կամ դիւրագիւտ Հայոց. ամէն ատեն ծանուցուած է մերայնոց յաջողութիւնն օտար լեզուներ սովորելու, խօսելու եւ թարգմանելու, նախ բանիւ ` ապա եւ գրով: Ռուբինեանց տէրութեանց ատեն վայելչապէս ծաղկած էր թէ լեզուագիտութիւնն թէ թարգմանութիւնն:

Թողլով զընդհանրութիւնն եւ գալով ի մասնաւորն ` յիտալականն, եւ առանձինն ի վերաբերեալն ընդ Վենետաց, տեսանք արդէն ԺԴ դարուն կիսէն առաջ Աւագ կարաւանապետինթարգմանի գործ կատարելն երբեմն ի Վենետիկ եկած ատեն. եւ իր ծառայութեան վարձը խնդրելն: - Գրեթէ 200 տարի վերջը (1519) Դամասկացի մալ նոյնպէս կու գայ ի Վենետիկ իր թարգմանօրէն ծառայութեան վարձը հաստատել տալու, Գիտնալու է ` որ Վենետք մեծ առուտուր ունէին յԱսորիս, ուր իրենց գլխաւոր գործատեղին եւ պաշտօնեայն, զոր ` գանց (console) կանուանէին, կու նստէր ի հին մեծ եւ բարգաւաճ քաղաքն Դամասկոս, ուստի յետոյ փոխադրեցաւ ի Բերիա ( Հալէպ ): Յայտնի է որ այդ քաղաքաց բնակչաց հասարակ լեզուն արաբերէնն էր, տեղացի Հայք այլ իրենց բնիկ լեզուէն զատ խօսէին զայս եւ զթուրքարէն. ուստի թէ Վենետաց եւ թէ ուրիշ արեւմտեայց  կըրնային ըլլալ եւ կըլլային թարգմանք. Ասորւոց երկրին եւ Վենետկոյ փոխադարձ վաճառաց տարուբերի համար ` բանուկ մաքսատուն կամ բաժտուն մի հաստատուած էր այդ մեծ քաղաքին մէջ. առնուած բաժը ` Վենետք կոդդիմոյ (Cottimo) կանուանէին, եւ ժողովածն ու հաշիւն անվրէպ կու խաւրէին ի Վենետիկ. Այս բաժտան թարգման էր Գէորգ տեղացի Հայն. ԺԵ դարուն վերջի տարիներէն սկսեալ. կընդունէր տարեկան վարձք 216 դուկատ, որ ըստ նիւթական արժէից 500 ֆրանգէն աւելի է, ըստ իրականին ` այժմեան արժէից ` թերեւս եռապատիկ աւելի: Ինչպէս վաճառականութիւնն ` այսպէս անոր վերաբերեալ ամենայն հաշիւք ալ փոփոխական են, աւելի կամ նուազ, 1518- ին առեւտուրն շատ յաջող չըլլալով Դամասկեան բաժից պաշտօնեայքն ի Վենետիկ ` ուզեցին իրենց բաժտան ծառայողներն եւ անոնց վարձն այլ նուազեցընել, եւ գլխաւոր թարգմանին տալ ` 150 դուկատ միայն: Գէորգ լաւ գիտնալով իր արժէքն ` վստահութեամբ եկաւ ի Վենետիկ, եւ խնդրեց ի տէրութենէ ` որ քննեն իր 20 տարի ըրած հաւատարիմ ծառայութիւնը եւ չի զրկեն զինքն իր թոշակէն: Վենետք կամ տէրութիւնն շատ խիստ էր այսպիսի խնդրոց եւ վարձատուութեանց մէջ. քննել տուաւ Գէորգայ ըրածը. Դամասկոսի ելած եկած գունցք միաբերան վկայեցին, որ ոչ միայն թարգմանութեամբ ` այլ եւ շատ ուրիշ գործերով օգտակար եղեր էր Գէորգ իրենց եւ տէրութեանն. Ծերակոյտն ալ հաւանութեամբ վճռից (31 մայիսի, 1519) որ կենօք չափ տրուի Գէորքայ 200 դուկատ տարեկան, եւ դարձեալ ուրախութեամբ ծառայէ Հասարակապետութեան:

Այնպէս ալ կընէ Գէորգ դեռ շատ տարիներ. եւ երբ կու վախճանի 1536 - 7 թուին, Դամասկոսի գունցն եւ խորհրդականք թարգման կընտրեն իր որդին Մարկոս, որ մականուամբ Ֆատալլահ կոչուէր. թոշակ տալով 50 դուկատ, 50 դուկատ այլ հօրը առնելիքներուն համար. Վենետկոյ պաշտօնեայք այլ կու հաստատեն զայս ( ի 4 մարտի, 1541) ի շնորհս իր հօր « հաւատարմութեան, ժրութեան, լաւութեան եւ յաջողակութեան ». (attenta la fede, solertia, bonta et sofficientia del quondam Turzimano del nostro Cottimo, et li meriti suoi, եւ այլն ): Երկու տարի վերջը (17 օգոս. 1543) ոչ միայն հօրը գովեստը կու կրկնեն պաշտօնեայք հասարակապետութեան ` այլ եւ Մարկոսի ` թէ լեզուագիտութեան համար ( արաբ, թուրք, փռանկ ), եւ թէ մանաւանդ իր գործոնութեան, ոչ միայն ի Դամասկոս այլ եւ ի Դալմատիա, ուր ղրկած էին, կու վճռեն որ տրուի իրեն ինչ որ հօրը կու տրուէր, այսինքն 200 դուկատ տարեկան, (1) այս պայմանաւ ` որ միայն Մարկոս ըլլայ թարգման ի Դամասկոս, եւ ուրիշ բան չի տրուի: - Մարկոսի լեզուագիտական յաջողութեան պանծալի յիշատակ մ ' այլ կայ ի Վենետիկ, այլ եւ ի բժշկական գրագիտութեան, վերոյիշեալ թուականին մօտ: Երբ այս քաղաքիս մէջ մեծանուն Նիկողոս Մասսա բժիշկն, թէ վարդապետութեամբ եւ թէ հեղինակութեամբ, ուզեց տպագրել արդէն ի լատին լեզու թարգմանուած արաբացի գերահռչակ Էպու Սինայի գործերը, ( զոր Եւրոպացիք Աւիզեննա կ՚անուանեն, մեր հին ազգային բժշկապետն Մխիթար Հերացի եւ այլք ` Սինայի որդի ), ուզեց սա եւ աւելցընել անոր վարքն այլ, զոր գրած էր անոր աշակերտն ( Զօրզան ? Էլ Կիւզկանի ). եւ ահա այս ետքի գրուածին թարգման գտաւ մեր Մարկոսը, որուն բառ առ բառ իտալերէն թարգմանել տալով ` ինքն դարձուց ի լատին. (1) եւ յետոյ տպագրել տալով յամի 1544, ընծայեց առ Սուրբն Կորոլոս հռչակաւոր արքեպիսկոպոսն Միլանու: Մասսա ` իր գրոց յառաջաբանին մէջ կու վկայէ զայս: Վիւսդէնֆէլտ գերմանացին ` որ Արաբացի բժշկաց պատմութիւն գրած է ` նա եւ անոնց գրոց թարգմանութեանց, եւ չէր կըրնար Վենետկոյ Դիւանաց ծանօթութիւն ունենալ, կարծեօք կ՚ըսէ, թէ գուցէ Ֆատլ - ալլահ բուն արաբացի եղած ըլլայ եւ յետոյ քրիստոնեայ ըլլալով ` Մարկոս անունն առած:

Վենետք այնքան ընդարձակ եւ զանազան տեղեր յարեւելս առուտուր ունենալով ` ի հարկէ եւ թարգմանաց կարոտ էին, թերեւս ոչ այնքան այն օտար երկիրներու եւ կղզիներու մէջ, որքան բուն իրենց մայրաքաղաքին, որ կենդրոնի կամ ժողովարան էր ամենայն ազգէ վաճառականաց. ի դիւանս ` յիշեալ կամ հանդիպեալ թարգմանաց հնագոյնք ` մեր վերոյիշեալ Դամասկացիքն են. անոնցմէ վերջ նոյն ( ԺԶ ) դարու մէջ կու յիշուին քանի մի Յոյնք կղզեցիք եւ Կիպրացիք, որպիսի էր Նորէս Յակոբ (1587-1620) հմուտ արաբ, թուրք եւ պարսիկ լեզուաց. անկէ առաջ Միքայէլ Մամբրէ, եւ այլք. յաջորդ դարուն ( ԺԷ ) մէջ կու յիշուին եւ հայագէտ իտալացիք. ինչպէս Ֆրանչիսկոս Սկարամէլլի (Scaramelli, 1630), Ֆորդիս եւ Պովիս ի կէս դարուն. այլ եւ Հայք, Գէորգ որդի Յակոբայ, որ եւ սէնսար էր (1631), Մարտիրոս Լորենցոյ որդի Պետրոսի (1630-40), Պօղոս (1652). նոյն ժամանակ եւ մէկ Մկրտիչ Ռիոզա, որ Հա՞յ է թէ իտալացի ` երկբայելի է, բայց կըրնայ ըլլալ Մկրտիչ մի Վարդանայ որդի: