Լեւոն Մեծագործ

Գ. Խնամութիւնք

Առաջին գործ Լեւոնի ’ ի դէպ էր լինել ` եւ եղեւ իսկ, ճանաչել եւ հատուցումն առնել երախտեաց եղբօր իւրոյ ` զոր յաջորդեաց. ըստ բացայայտ կտակի նորին ` փութացաւ զետեղել զերկոսին յետամնացս նորին ` դստերս ` յարժանաւոր տունս, միանգամայն եւ յազգայինս, ըստ ըղձից հօր նոցին։ Մատաղ օրիորդք էին տակաւին նոքա՝ անուանեալք Ալիծ եւ Փիլիպպինէ, հազիւ թէ հնգամեայ եւ վեցամեայ. այլ սովորութիւն ժամանակին, եւ յաւէտ հնարք քաղաքագիտութեան եւ ընտանի անդորրութեան, պահանջէին կանուխ յապահովել զբաղդ նոցին, մանաւանդ թէ զիւրեանցն. զծնողացն ասեմ եւ զդայեկաց կամ պայլից, զի այսպէս անուանէին խնամակալք դեռահասակ պայազատաց որբացելոց: Ազնուագոյնք յազատորդիս Հայոց ժամանակին, որք եւ յարքունիս իսկ Լեւոնի կային յայնժամ, էին եղբարք երկու, Հեթում եւ Շահնշահ, որդիք Չորտուանելի մեծատոհմ իշխանի Սասնոյ [1], եւ քեռ կաթողիկոսին Հայոց ( Գր. Տղայոյ ), որ է ասել, մայրենեօք Պահլաւունի, տոհմ մեծահարկի յետ Բագրատունեացն. եւ էին երկոքին եւս « արք բարետեսիլք », ըստ պատմչին. որոց անդրանկանն ` ետ Լեւոն զանդրանիկն Ռուբինի ` զԱլիծ, եւ պաշտատական նմա զքաղաքն եւ զգաւառ Մսսայ. իսկ կրսերոյն ` Շահնշահի ` ետ ’ ի կալուած զՍելեւկիայ վիճակն, խոստմամբ որպէս թուի ` Փիլիպպինեայ, զի դեռաբուսիկ էր սա, եւ սնանէր առ հանւոյ իւրում Ռիթայ ( մօր Լեւոնի ): Յետ ամաց լոկ վեցից, այն է յամի 1193, ’ ի միում ամսեան ժամանակի ` յորում վախճանեալ էր կաթողիկոսն Գր. Տղայ (’ ի 16 մայիսի ), մեռան եւ երկոքին սոքա եղբարք, ոչ յայտնի ինչ բռնօրէն մահուամբ. այլ զի զուգաժամանակ եղեւ կատարած երեցուն եւս արենակցացն, եւ զի ` թուի իմն թէ խէթ ինչ գոյր ընդ նոսա եւ ընդ Լեւոն, զոր ոչ յայտնեաց պատմութիւն, համարեցաւ յոմանց, ըստ համառօտ ժամանակագրի, թէ « Լեւոն եղեւ պատճառ մահուան նոցա ». յոր կարծիս անկեալ երեւի եւ ինքն գրողն, թէպէտ եւ ըստ արեւելեան սովորեալ ոճոյ յաւելուցու, « այլ ճշմարիտն Աստուծոյ է գիտելի »: Ի նոյն ստիպիմք եւ մեք թողուլ, մինչեւ յայտնեսցէ ինչ պատմութիւն զգործոց Սասնեցւոցն եւ զեղանակէ վախճանի նոցին, զի այլուստ ինչ ոչ գիտեմք: — Եթէ հարսնացեալ էր Փիլիպպինեայ ’ ի Շահնշահ եւ եթէ ոչ ` այն չէ յայտ, բայց այս ` զի երկոքին եւս քորքն այրիացեալք էին, որպէս թուի, մինչ չեւ ’ ի կատարեալ չափ ամուսնութեան հասեալ [2] ։ Երէցն ` Ալիծ ` յերկրորդում ամին (1194) տուաւ ’ ի կնութիւն Ռեմունդի, անդրանկան եւ ժառանգի Բրնձին Անտիոքայ, որպէս տեսցի յառաջիկայդ, եւ ծնաւ զ Ռուբէն Բրինձ, զպատճառ բազում անցից հակառակութեանց ընդ նորայն իշխանութիւն եւ ընդ Լեւոնին, թէ եւ վասն հաստատելոյ զխաղաղութիւն ’ ի միջի իւրեանց ` արարաւ խնամութիւնն այն. եւ առ առաւել եւս սերտել զնոյն ` ինքն իսկ Լեւոն, որ առ քաղաքական տեսութեանց թուի ցայն վայր ամուրի կացեալ, էած իւր կին զդուստր եղբօր կնոջ Բրնձին Անտիոքայ ( Գ Պեմունդի ), Իզապել կամ Զապլուն անուն. եւ այսպէս համարէր յապահովել զահեակ կողմն, զարեւելեանն ` տէրութեան իւրոյ. իսկ յամրութիւն աջոյն, այն է արեւմտայնոյն, ուր առ կռան կայր ախոյեան գոռ եւ այլադեն ` սուլտանն Իկոնիոնի, զկրսեր դուստրն Ռուբինի զՓիլիպպինէ, ( զոր առ գամ մի խաբէութեամբ խոստացեալ էր տալ Օշնի ` անդրանկան Հեթմոյ տեառն Լամբրունի, եւ այնու ` իբրեւ խայծիւ ` որսաց զնա ’ ի թակարդ իւր ), վիճակեցոյց գերագոյն գահու, նորահաստատ Նիկիական կայսերութեանն Յունաց, տալով ’ ի կնութիւն Թէոդորի Ա Լասկարեայ կայսեր [3]. եւ ’ ի ձեռն այսպիսւոյ հզօր փեսայի ` թէ եւ հեռաւորի, առանց իւր ինչ ձեռն տալոյ ` յաջողեաց մեծաւ պատերազմաւ ` խորտակել (1210) զսուլտանն Ղըյասէտտին Քէյքաուզ կամ Խոսրովշահ ` ըստ մերոյ պատմչի [4], որ եւ ’ ի մարտի անդ սպանաւ: Բայց այսոքիկ յետ բազում ամաց, է որ ’ ի պարոնութեանն եւ է որ ’ ի թագաւորութեան Լեւոնի:

[1]             Հաւանօրէն Չորտուանէլս այս թոռն է Չորտուանելի՝ որդւոյ Թոռնկայ քաջի, ( զոր սպան նենգաւ Փիլարտոս ), որդւոյ Մուշեղի, տերանց Սասնոյ։

[2]             Երիցու քեռն իսկ՝ Ալիծի՝ հազիւ յայնժամ մարթ էր լինել երկոտասանամեայ։

[3]             Թէոդոր ( որ † յամի 1222) այրի էր յորժամ էառ զՓիլիպպինէ, եւ ծնեալ ’ ի նմանէ որդի մի վաղամեռ, Կոստանդին անուանեալ, գժտեալ ընդ կնոջն՝ դարձոյց զնա ’ ի Հայս, եւ էած ա՛յլ կին (1213), ( ոչ գիտեմ առ կենդանեա՞ւ Փիլիպպինեայ թէ մեռեալ գոլով սորա ), զՄարիամ դուստր փռանկ կայսերն Կ. Պօլսի։

[4]             Բայց եւ ինքն Թէոդոր յետ սակաւ ամաց (1214) գերի անկաւ ’ ի ձեռս Ազզէտտին սուլտանի, եւ տուեալ ծանր փրկանս՝ զերծաւ։