Լեւոն Մեծագործ

Դ. Առաջին պատերազմունք եւ երկրակալութիւնք. Ասպատակութիւն եւ սպանումն Ռոստոմայ.

Իսկ զառաջինն անդէն իսկ ’ ի սկզբան պայազատութեանն ` յայսմ մարզէ ( յարեւմտից ) յարեաւ մրրիկն, ’ ի նոյն սուլտանութենէ ` հաստատելոյ ’ ի մէջերկրեայս Փոքուն Ասիոյ, գրեաթէ զուգաժամանակ հաստատութեանն Ռուբինեանց, որ զյոլովս ’ ի նահանգաց գեղեցիկ այնր մասին արեւմտեան Ասիոյ ` եհաս ’ ի Յունաց. եւ երբեմն, որպէս յիշեցաք ’ ի Դրուագի Ռուբինեանցն հարստութեան, ’ ի նոցին իսկ ’ ի Յունաց կայսերէն դրդեալ ` յարեաւ երկիցս եւ երիցս ’ ի վերայ քաջայաղթին Թորոսի Բ, եւ ոչ յաջողեցաւ առնել ըստ կամաց թելադրողին, եւ յետս եկաց, հաշտութեան պայմանօք. այլ հզօրագոյն գրաւական հաշտութեան կամ զինադուլ առնելոյ ընդ երկոսին սահմանորդսն, ընդ Իկոնիացիսն ասեմ Թուրքս եւ ընդ Ռուբինեանսն հայս, բնապատուար կարկառքն Տաւրոսի կային, երկոցուն եւս դժուարանցանելիք, այլ ոչ իսպառ անդրժելիք. զի որպէս եցոյց նկարագիր բնութեան երկրին, ոչ որպէս զԿովկասեանսն միապաղաղ պարսպաձեւ յարակցեալք են լերինք հարաւայնոյն Ասիոյ Փոքու, այլ բազումս ունին կտրուածս, կածանս նրբուղիս, թէպէտ եւ անձուկս եւ դժոխաձեւ, այլ սակայն ոչ անանցս. եւ ընդ այսոսիկ ` բազում անգամ, եւ երբեմն նաեւ ընդ կոհակս բարձանցն ` խուժեցին երկուստեք թշնամիքն ’ ի սահմանս իրերաց: Որպէս եւ յայսմ յիշեալ նուագի, կամ ’ ի շփոթութեան կարծելով զՀայս ` վասն մահուան Ռուբինի եւ յաջորդին ընտրութեան, կամ յուսագնեալ ’ ի յաղթանակս խրոխտագոյն ախոյենին քրիստոնէից ` Սալահէտտին, որ յանհնարին տագնապի կացուցանէր զսոսա յայնմ ժամանակի յԱսորիս եւ ’ ի Պաղեստին, Ռոստոմ ոմն գլխաւոր Թուրքաց, ’ ի նոյնօրինակ վտանգ ` թերեւս եւ ’ ի սպառ ’ ի ծառայութիւն կամելով արկանել զՀայս, մեծաւ, եւ ( ըստ պատմչին ) անթիւ եւ անհամար բազմութեամբ հրոսու Թուրքմանաց ` կոխեաց եմուտ յեղակարծումն ’ ի սահմանս Հայոց, եւ վաղվաղ յառաջեալ բանակեցաւ յանդիման նորոյ իշխանանիստ քաղաքին Սսոյ, յանուանեալ տեղին կամ ’ ի դաշտն Ռաւին [1]: Ոմանց ` ինքնագլուխ ոմն եւ բաղդախնդիր թուեցաւ այրս այս. այլոց ` մի ’ ի զօրապետաց կամ յորդւոց սուլտանին Իկոնիոյ. զի եւ չէր մարթ սոսկականի ումեք այնքան գումարտակս կազմել յերկրի հզօր աշխարհակալ սուլտանի, եւ առանց նորին հաւանութեան կոխել անցանել ընդ սահմանսն:

Թերեւս անհրահանգ ` սակայն ահաւոր էր բազմութիւնն. ահաւորագոյն եւս յանկարծահաս ճապաղումն. որ զի ոչ ներէր Լեւոնի ` այն ինչ յիշխանութիւն հասելոյ ` զօրաժողով լինել ըստ ժամուն պիտոյից, հարկ առնէր անհնարին իմն երագութեան եւ անսովոր արիութեան, եթէ վանել կամէր զոսոխն եւ զհրոսակս նորին: Զերկոսին եւս ’ ի վար էարկ պնդասիրտն եւ հնարագէտ Պարոնն Հայոց. հանգոյն իմն նախնի ազգակցացն մամիկոնեան Վահանեանց ` մտաբերեաց սակաւութեամբ իւրայոցն առաւել ափշեցուցանել զթշնամիսն ` քան եթէ անձեռնհաս յոլովութեամբ գնդից. եւ ըստ ոչ ուրուք կարծեաց ` յանակնկալ տեղւոջէ ` երեսնիւք լոկ արամբք ’ ի վեր երեւեալ, եւ ուղղակի գրոհ տուեալ ’ ի կողմն ճամբարին ` ուր Ռոստոմն կայր անկասկած, իբրեւ շանթ կայծական ’ ի քթթել ական բաղխեցաւ եհար տապաստ արկ զխրոխտացեալ գլխաւորն այն. եւ որպէս յուսայրն ` աղմկեալ զբովանդակ խուժան անկարգ բանակին ` խառնիխուռն խուճապեցոյց ’ ի փախուստ, եւ զհետ մտեալ ` կոտորէր եւ հալածէր մինչեւ ’ ի կողմանս Սարաւանայ քարաբերդին ` յափունս Ջահանայ, որ թերեւս սահմանամէջ էր յայնժամ ընդ բաժին երկրի իւրոյ եւ ընդ Անտիոքայն: Այնքան զարմանալի եւ գերմարդկային իմն համարեցաւ գործս այս, մինչեւ համբաւել ` մարտակիցս Լեւոնի եղեալ երկուց սրբոց Զօրավարացն ` Գէորգեայ եւ Թէոդորոսի, մարմնաւոր տեսլեամբ իջելոց ’ ի բարձանց բերդին Սսոյ. թերեւս զի եկեղեցիք կամ սեղանք էին նուիրեալք յանուն Սրբոցս այսոցիկ ’ ի բերդին անդ պանծալւոյ: Եթէ ո՜րքան մեծ էր պաշտօն Սրբոցս հզօրաց եւ առ հզօր նախնիս մեր, եւ առ սիրողս նոցին եւ յայժմուս, վկայեսցէ եւ չքնաղագիւտ կապարեայ կնիքս այս մերոյս Ա Թորոսի, թոռին մեծին Ռուբինի, որ զերկոցուն եւս պատկերս ունի զուգակիցս ’ ի միում դիմի, ’ ի միւսումն ` գրէ յունարէն, յանձնեալ զինքն ’ ի պաշտպանութիւն երկոցուն քաջայաղթ վկայիցն, Թէոդորոս Սեբաստոս Ռուբինեան: — Վիպասանն Վահրամ զմի ’ ի Սրբոցն միայն յիշէ զօրավիգն ’ ի լեւոնեան պատերազմիս.

« Քանզի Ռոստոմն էր սատակեալ,

Ի Գէորգէ սրբոյ խոցեալ » [2]:

Այլ եթէ առաւելազանց թուիցի այսպիսեաց ոմանց մարտակցութեամբ յաղթել Լեւոնի, զարմանալի եւս իցէ մենամարտիկն նորա քաջութիւն. իսկ որ ’ ի յաղթութենէ անտի հիացումն հանուրց, եւ վստահօրէն այնուհետեւ յարումն ’ ի նա իւրայոցն ազգայնոց, ընդ այս ոչ են զարմանք, զի եւ չէր մարթ այլազգ լինել:

Եթէ ոչ որպէս արժանն պահանջէ ` ծանօթք իցեն անձն եւ տոհմն Ռոստոմայ [3] եւ յեղանակ արշաւանացն եւ կորանաց, աներկբայ են իրքն, լռեալ թերեւս յայլակրօն մատենագրաց ` առ պատկառանաց, այլ յամենայն մերայոց յիշեցեալ սակաւ ինչ այլայլութեամբ. յորս հաւատարմագոյն վարկանելի է ժամանակակցին եւ վեհագոյն անձին գրուած, այն է Գրիգորի Տղայոյ կաթողիկոսի ` յՈղբսն Երուսաղեմի. որ թէ եւ զանուն իսկ ասպատակողին ոչ յիշէ ` այլ զդէպսն ողջիկ աւանդէ, ցուցանելով յետ գերութեան Սրբոյ քաղաքին եւ արշաւանացն յԱնտիոք ` եղեալ զ ’ ի մեր կոյս արշաւանքս: Եւ որպէս շարայարութիւն տողիցն ծանուցանէ [4], միւս եւս անգամ բաղխեալ է Լեւոնի ընդ Թուրքմանիկսն, հալածելով եւ կոտորելով ’ ի կողմանս Գերմանիկոյ, զոր յայտնագոյն եւս աւանդէ Կիրակոս պատմիչ, ( թէպէտ եւ սա բազում ինչ ’ ի համբաւուց լուեալ ` այլայլէ զիսկն ), եւ զերկոսին եւս ասպատակսն ` համարի գունդս զօրաց սուլտանին Հալպայ եւ Դամասկոսի. այլ սխալէ յայսմ. զի ’ ի ժամանակին յայնմիկ (1187-90) բարձեալ էր իշխանութիւն Աթաբէկաց տեարց քաղաքացն այնոցիկ, կամ որդւոց հռչակելոյն Նուրէտտինի, եւ առ հասարակ ամենայն Ասորիք եւ Միջագետք անկեալ էին ընդ հզօր ձեռամբ գերահռչակն Սալահէտտինի, զոր տեսաք զբաղեալ ’ ի նուաճումն կալուածոց Փռանկաց ’ ի Պաղեստին եւ ’ ի Սիւրիա. եւ անագան ուրեմն զերծեալ ’ ի կասկածանաց վրէժխնդրութեան Փրետերիկեայ կայսեր Ալամանաց, կամեցաւ ջախջախել զԼեւոն: Իսկ զարդիս ` արեւմտեան Թուրքմանիկքն գրգռէին զսա, կամ հիւսիսականք ` վրանաբնակքն ’ ի կողմանս Գերմանիկոյ. եհաս արագապէս եւ եհար հարուածս մեծամեծս, յաւուրս տարեկանաց մեծի պահոց եւ բարեկենդանի նոցին, ըստ վիպասան կաթողիկոսին,

« Յականաւոր մեծի տօնին,

Յաւուր ըն այն զատկի նոցին ».

իմանալով զրամազանն. եւ բազում աւարաւ եւ գերութեամբ դարձաւ ’ ի Սիս [5]:

[1]             Տես զանծանօթ տեղւոյս եւ ’ ի Տեղագրութեանս, յէջ 214 ։

[2]             Մարտակցութիւն Սրբոյս ոչ միայն առ քրիստոնեայս, այլ եւ առ այլադենսն երեւի հռչակեալ. որպէս եւ ’ ի նմին տարւոջ՝ յաւուրս պայազատութեան Լեւոնի՝ ’ ի հռչակաւոր եւ յաղիտալի պատերազմին Նազարէթի, յորում հինգ հարիւր ասպետք կորովիք անհնարին քաջութեամբ կռուեալ կոտորեցան ’ ի գնդէ եօթն հազար հեծելոց Աֆտալայ՝ որդւոյ Սալահէտտինի, յորժամ յետինն միայն մնայր տակաւին կենդանի՝ հիացեալք այլազգեացն ընդ բազմապատիկ գործս քաջութեանն, զնա ինքն համարեցան Ս. Գէորգ, եւ աղերսէին մի՛ տալ զանձն ’ ի մահ. եւ իբրեւ ա՛յլ եւս նախճիրս գործեալ՝ անկաւ նա, բարձեալ որպէս զնոյն Սուրբ Զօրավար՝ բաժանէին զհանդերձս նորա, եւ զանդամս իսկ, ’ ի պահպանութիւն անձանց իւրեանց։ Նորին Սրբոյ յիշատակ է առ նոսա Խտրէլլէզն, որ ’ ի 22 կամ 23 ապրիլի, յորում աւուր հաստատեալ է տօն նորին առ քրիստոնեայս։

[3]             Հին համառօտ պատմիչ զարմին Ռուբինեանց, եւ Վահրամ որ ըստ նմանէ վիպասանէ, Իսմայելացի կամ յազգէ Իսմայելի ասեն զՌոստոմ. Գր. Տղայ՝ խառնիխուռն միահոմէ զցեղն՝ անուամբք Եսաւայ, Քանանու, Հագարու եւ Սառայի. Կիրակոս՝ Թուրքս եւ Տաճիկս կոչէ զհակառակորդսն, եւ յատկապէս հպատակս սուլտանին Հալպայ եւ Դամասկոսի. Կիլիկեցի պատմիչն եւ Սմբատ՝ Թուրքման ոմն ասեն։

[4]             « Օտար որդիքըն Սառային

Միահաղոյն մըտին յերկիրն՝

Որ ’ ի նահանգըն Սիւրային.

Առին աւար եւ գերեցին

Զորըս ձեռամբ Անտիոքին։ …

Ապա ընդ լեառըն Տօրոսին

Մըտին յաշխարհըն Սիսուանին,

Ուր իշխեցող էր Հայկազնին

Մեծայաղթող Լեւոն արին։

Անդ մեզ եհաս խնամք վերին

Եւ քաղցրացաւ կամք Անեղին.

Եհաս ’ ի դաշտ լայնանըստին

Ասպատակաւ՝ զօրու նոցին,

Լեւոն իշխան Կիլիկէին

Մանուկ տիօք, բնութեամբ բարին.

Էառ ’ ի ձեռըս զերկսայրին,

Ձայնեաց զանուն սրբոյ խաչին.

Կայթեաց ’ ի մէջ պատերազմին,

Որպէս զարծիւ իսկ յերամին.

Եհար ըզկուշտ երիվարին,

Արշաւեցոյց ’ ի մէջ նոցին.

Ուղղեաց ըզխոց իւր նիզակին,

Եհար ըզսիրտ գլխաւորին,

Դիաթաւալ կացոյց դաշտին.

Որք անդ եկին տիրել երկրին՝

Նըկուն եղեն սըրոյ նորին.

Յաղթեաց նոցա մեծ կորովին,

Մատնեաց ’ ի սուր իւր սուսերին.

Այնքան՝ զի գետք արեան ելին։

Աճապարեալ յետ նահանջին.

Եւ փախուցեալըք կորընչին.

Քանզի ըզհետ հասեալ քաջին՝

Եւ կոտորեաց ’ ի լայն դաշտին » ։

[5]             « Ապա ըզհետ մըտեալ քաջին՝

               Առիւծաբար ուժով բազկին,

               Եւ անդ եհար դարձեալ կրկին

               Ըստ առաջին նոյն հարուածին։ …

               Էառ զաւարըս գերողին

Զանբան ժողով բանականին,

Էած ’ ի մայր իւր քաղաքին,

Որ է Սիսուան անմատչելին » ։