Լեւոն Մեծագործ

Զ. Արշաւանք Սալահէտտինի ’ ի սահմանս Անտիոքայ, եւ Լեւոնի նուաճել զնոսին

Քանզի պաշտպան սոցին երբեմն հզօրն Սալահէտտին զբաղեալ էր յաշխարհն Ասորւոց, ’ ի քակտել զտունս արեւմտեայցն անդր հաստատելոց, հինգ ամսօք եւեթ զկնի պայազատութեան Լեւոնի ` զգլխաւորն եւ զակնադիտակ զկենդրոն եւ զնպատակ ամենայն կալուածոց նոցին ` զԵրուսաղէմ քաղաք, հանդերձ ամենայն սրբութեամբք նորին ` յափշտակեալ (2 հոկտ. 1187), արկեալ ընդ զօրութեամբ բազկի եւ դենի իւրոյ. յորմէ սարսեալ սասանեցաւ եւ ’ ի սուգ եմուտ ամենայն քրիստոնէութիւն, մանաւանդ արեւմուտք, որ եւ շարժեցաւ ’ ի նոր խաչակրութիւն: Այլ մինչ չեւ ընդհանուր հռչակեալ գուժի գերութեանն Երուսաղեմի, եւ երրորդ անգամ գումարեալ գնդից յազատութիւն նորին, յառաջ խաղաց (1188-9) յաղթողն անխոնջ՝ ընդ ծովեզերս Ասորւոց, մի առ մի նուաճելով զամենայն քաղաք եւ բերդ քրիստոնէից. զերկուս միայն դժուարըմբռնելիս թողլով ’ ի թիկանց, զՏիւրոս եւ զՏրապօլիս, եւ մերձենայր յերրորդն՝ ’ ի մեծն Անտիոք. զշրջակայ ապաւէնս ամրութեան սորին սակաւօրեայ պաշարմամբ ստիպելով ’ ի նուաճումն, զՍիհունն եւ զԲուրզ [1], եւ զհռչակագոյնսն ` Դարպսակ եւ Պաղրաս. այլ երկիւղ եւ վատութիւն Անտիոքացեաց ` դաշամբք հաշտութեան կասեցուցին զաշխարհակալն անդիմակաց, որ հաւանօրէն ` յետ նուաճելոյ զԱնտիոք ` մխելոց էր ’ ի սահմանս Լեւոնի. բայց արդ ` զի խոնարհեցաւ առաջի իւր միակ մնացեալ իշխանն փռանկ, եւ զի լսէր զհամբաւ մեծի պատրաստութեան արեւմտեայց, եւ մերձ ընդ մերձ գալստեան զօրու նոցին ’ ի կողմանս Տիւրոսի եւ Պտղոմայիդայ, ոչ միայն զայս եւս նուագ ոչ ժամանեաց կոխել զսահմանս Հայկազնոյն, այլ եւ ընդարձակելոյ իսկ նոցին ետ պատճառս: Քանզի անդէն ’ ի մեկնել Սալահէտտինի աճապարանօք ` ’ ի պաշտպանութիւն երկրին ` զոր այն ինչ թափեալ էր ’ ի քրիստոնէից, Լեւոն ` որպէս հաւ որսական դիտելով ’ ի բարձանց լերանց իւրոց զգործս նորա եւ զնախճիր, խոյացեալ անկաւ ’ ի վերայ կիսաքանդ բերդիցն երկոցուն, Պաղրասայ եւ Դարպսակայ, որք ’ ի համար իշխանութեան Անտիոքացւոյն էին, եւ շնորհեալք Տաճարականացն եւ Հիւանդանոցին ասպետաց. եւ իբրեւ զերծեալս ’ ի ձեռաց նոցին եւ կողոպուտս յայլազգեաց ` գրաւեաց ընդ իւրով իշխանութեամբ. զԴարպսակ ` շնորհեաց կամ դարձոյց անդրէն յասպետս Հիւանդատանն, ’ ի մտերիմ նիզակակիցսն իւր. զՊաղրաս ` ինքեան սեփականեաց: Ժամանակակից դիպացս յիշատակագիր ոմն ազգային ( յամի 1193), յայտ առնէ ` զի ոչ միայն յԱնտիոք ` այլ եւ ’ ի վիճակ Լեւոնի դէմ եդեալ էր սուլտանին ` մխիլ, այլ ոչ վստահացաւ. այսպէս ասելով. « Գայ ’ ի սահմանս Անտիոքու. եւ քակեալ աւերեաց զաշխարհն եւ զամուրս նորա …: Կամեցաւ մտանել յաշխարհն Կիլիկիոյ, նոյնպէս կարծելով զնոսա ( զՀայս ) անարիս գոլ. քանզի գոռայր իբրեւ զառիւծ զօրաւոր, որ եւ դառնայր իբրեւ զաղուէս տկար » ։ Իսկ Լեւոն ` որ ըստ անուանն ` երթալով երթայր եւ առիւծանայր, վասն այսպիսեաց պսակահամբար արիական գործոց ` ոչ միայն յայտնեցաւ այլ եւ հռչակեցաւ այր քաջ եւ պատերազմող. եւ առ կենդանեաւն ընթեռնումք զգրեալսն ’ ի ժամանակակցաց, « Ի թագաւորութեանն Հայոց Լեւոնի ` Յաղթողի եւ Բարեպաշտի ». յոր կոչումն ` ոչ իբրեւ վարկպարազի պատիւ թագաւորի, այլ իսկական գործ եւ արդիւն, կնքէր զնա եւ մեծն Լամբրունեցի՝ ’ ի յետին գրչութեան իւրում ( յամի 1198), « Լեւոն որ յՌոբինեանց ` Բարեպաշտ եւ Յաղթող ». որ եւ Մեծայաղթող ըստ կաթողիկոսին ( Գր. Տղայ ): Գրէր եւ այլն ոմն զգօն յիշատակագիր. « Տիրեաց մեծաւ յաղթութեամբ, որ զբազումս նուաճեաց զազգս եւ զաշխարհս, զմերս ընդարձակելով »: Իսկ աւարտող պատմագրութեան Միխայելի Ասորւոց պատրիարքի, որ եւ ականատես թուի Լեւոնի, գրէ. « Արիագոյնն Լեւոն տիրեաց եօթանասուն եւ երկու բերդից. եւ ել անուն նորա ընդ ամենայն երկիր … եւ էր այնուհետեւ թագաւոր ճոխ եւ անուանի, եւ ահարկու ’ ի վերայ օտար ազգացն ` որ շուրջ էին զնովաւ, եւ դողային ’ ի նմանէ »:

[1]             Առաջինն Սահիուն կոչի յԱրաբաց, صهيون, եւ է մերձ ’ ի Լաւոդիկէ, յարեւելից կուսէ. երկրորդն՝ Պուրզիէ, برزيه, առ Որոնդէս գետով, մերձագոյն յԱնտիոք։ Ընդ սոսին յիշէ եւ զայլ ամուր դղեակս՝ ժամանակակից կաթողիկոս մեր Գրիգոր Տղայ, յՈղբս Երուսաղեմի.

               « Այն որ Սեհունն է անուանին,

Նաեւ Կարմիրն անվանելին.

Էառ եւ ըզԲուրզըն անքընին,

Եւ ըզՊըքասն անմատչելին.

ԸզԿլայն ամուր զանհըպելին,

Եւ որ զնովաւ շուրջ նստէին.

ԸզՔարն անուամբ զարմանալին՝

Որում ԸզՇուղրըն կոչէին ». եւ այլն։

Կարմիր թուի կոչեցեալն յարեւմտեայց Chastel-Rouge, ’ ի սահմանս Տրիպօլեայ. Պքաս ՝ թուի Bexa, մերձ յԱնտիոք, Բուրզն ՝ Bursia, յահեկէ Որոնդէսի. ԸզՇուղր ՝ Էշ ­ Շողր, ( տես յէջ 407 ) ։