Լեւոն Մեծագործ

Ա. Գալուստ Գ Խաչակրաց, առաջնորդութեամբ Փրետրիկայ Ա կայսեր.

Ոչ էր անտեղեակ Լեւոն ` մեծի եւ ահաւոր զօրութեան նորոյ արեւելեան աշխարհակալին ( Սալահէտտինի ), եւ շատ իսկ հանճարեղ ` առ ’ ի ճանաչել զչափ իւր փոքրագոյն, զոր ստուարացուցանելն ջանայր, եւ չեւ էր հասեալ ’ ի նպատակն. այլ ոչ այնքան իւրով ինչ զինու եւ զօրութեամբ ակն ունէր ճողոպրել ’ ի հզօրէն, որքան յուսով նիզակակցութեան եւ օգնութեան այլոյ զօրաւորի, վեհագունին յարեւմտեայ իշխեցողս այնր ժամանակի, եւ անձնամատոյց գլուխ կացելոյ նորոյ ( Գ ) խաչակրութեան. այսինքն է կայսերն Ալամանաց ` Փրետրիկայ Ա, Շիկամօրուսն կոչեցելոյ (Barberousse). այն որ յաւուրս երիտասարդութեանն երբեմն պատրաստեալ էր գնալ ընդ Բ Խաչակրաց ` յազատութիւն Սրբոյ երկրին, եւ ոչ իսկ կասեալ ’ ի պատճառս մահուան հօր իւրոյ (1147) երթեալ էր անդր, այլ եւ ձեռնունայն դարձ արարեալ ընդ այլոց վեհագոյն առաջնորդաց արշաւանին:

Իբրեւ ’ ի քառասուն ամաց հետէ թագաւորելով սորա ` լցեալ էր յայսմ ժամանակի զարեւմուտս հռչակաւ գործոց իւրոց քաղաքականաց եւ պատերազմականաց, պէսպէս բաղդիւ, եւ առաւել եւս հակառակութեամբն ընդ Քահանայապետին Հռովմայ եւ ընդ Իտալացիս, տենչիւ համաշխարհական ինքնակալութեան, համարելով զինքն օրինաւոր յաջորդ նախնի միապետ կայսերաց Հռովմայ. ’ ի վերջոյ ուրեմն պարտեալ կամ պարտասեալ, զիջեալ եւ ’ ի հաշտութիւն ընդ սոսա, եւ հասեալ ’ ի ծերութիւն կորովի, փայլէր ալեօքն եւ արքունական փառօք: Ի միում ժամանակի ’ ի յետին քսան ամս, երկոքին սոքա ` Փրետրիկ յարեւմուտս, Սալահէտտին յարեւելս ` անհակառակ առաջին մեծք եւ հզօր անձինք էին, գերազանցեալք քան զյոգունս ’ ի նախորդաց եւ ’ ի յաջորդաց իւրեանց, ’ ի քաջութեան, ’ ի վարչութեան եւ յիշխանասիրութեան: Այս ամենայն յայտնի է պատմագիտաց. այլ ոչ եւ այն, զի ’ ի ժամանակի խոնարհելոյ արեւու նոցին ( մին † յամի 1190, միւսն ’ ի 1193), ամբառնայր մերոյս Լեւոնի ` իբրեւ յերկոցուն միջի, եւ նովիմբք բարեմասնութեամբք եւ կարողութեամբք ոգւոյ, մեծ ոմն ’ ի միջի մեծաց եղանիւր, ինքն Լեռնականն այն Պարոն Հայոց. միայն չափաւորութեամբ թուոյ հպատակացն եւ տարածութեան երկրին կրսեր, այլ ոչ հանճարովն եւ արութեամբ. իսկ դիտմամբ նպատակին եւ ’ ի նոյն հասանելով, ճգամբք եւ ճարտարութեամբ, ազնուագոյն եւս փառասէր եւ գերագունի կատարող գործոյ: — Վաղու իսկ այսմ նպատակի ուշ ունելով, եւ գիտելով ` զի բռնաբար կամ անձամբ անձին շուք դնել ` ոչ ինչ է պատուական, այլ որ վեհից վկայութեամբ եւ ընծայմամբ լիցի տուեալ, մանաւանդ ըստ աւատական օրինաց ժամանակին. եւ զի առ այս ` հարկ է հաւանեցուցանել զնոսա, նախ ` արդեամբք, եւ բաւական թագաւորութեան կալուածս եւ իշխանս ընդ ձեռամբ ունելով, ըստ այնց ժամանակի օրինաց արեւմտեայց, ( զորոց հրահանգս տեսանէր նրբագոյնս քան զասիականացն ), եւ ապա թէ խնդիր առնել բանիւ. գուն գործեաց ’ ի սկզբանն ընդարձակել զսահմանս հայրենի տէրութեանն, կալեալ անթողլի ` զմիջոց լերանց Տաւրոսի եւ զծովուն, եւ տարածեալ զոլորտսն ընդ արեւմուտս ` անդր քան զգետահովիտ Կալիւկադնոսի, այն է Քարայնոյն Կիլիկիոյ, առ փոքր փոքր եհաս մինչեւ ’ ի ծոցն Պամփիւլիոյ եւ ’ ի մեծ քաղաքն Ատալիա, եւ անցեալ ընդ լեռնակողմն, որպէս տեսաքս, անդր քան զԻսաւրիա, ագուռեաց զՏիանա եւ զԱռակլի. կասեցուցեալ յայսմ կողմանէ ` զոչ տկար տէրն Իկոնիոյ եւ Փոքուն Ասիոյ, այլ յայնժամ ներքեւեալ վասն առտնին հերձուածոց եւ բարձաձգութեան որդւոց իւրոց, մինչեւ ապաւինել ոմանց ’ ի նոցանէ յինքն իսկ Լեւոն, առ զդէմ ունելոյ այլոցն եղբարց. իսկ ընդ արեւելակողմն ձգեաց զբազուկ իւր մինչեւ յԱմանոս, եւ անցեալ ընդ դրունս նորին ` նուաճեաց եւ զբերդորայս սահմանապահս Անտիոքայ. դիպող ժամու թողեալ ` զ ’ ի սպառ թօթափելն յինքենէ զստուերական երեւոյթ մեծարանաց առ Բրինձն:

Արդ մինչեւ զայսչափ տարածութիւն երկրի եւ զգերիշխանութիւնն ’ ի վերայ վաթսուն կամ եօթանասուն պարոնայց եւ բերդատեարց բաւական ինքեան գրեաց յընծայումն թագաւորութեան, — մանաւանդ զի ահա բարձաւ իսկապէս թագաւորութիւն Փռանկացն յարեւելից ` կորստեամբ Երուսաղեմի, ( թէ եւ սոսկ անուամբ կոչէին այնպէս գահընկեցիկքն. ) եւ զի եւ Կիպրոս եւս ’ ի նոյն նկրտէր խորհուրդ թագակապութեան, — համարեցաւ թէ եհաս ինձ ժամ ամբառնալոյ գլուխ թագափայլ ` յերկրի աստ իմում, ’ ի միջի երից այլալեզու եւ այլակրօն մեծաց ազգապետութեանց, Յունաց, Թուրքաց եւ Փռանկաց եւ ’ ի բարձրագոյն գլուխ յետնոցս ` ’ ի կայսրն Ալամանաց կառոյց զակն, ’ ի նմանէ ընդունել զթագն, նմա եւեթ լինել լիճ, անուամբ լոկով. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ յայլմէ եւ ’ ի գերագունէ գլխոյ ` ընդունել զնշան կամ զհաւանութիւն թագաւորութեան, ’ ի տիեզերական հայրապետէն Հռովմայ, զորոյ աջ տեսանէր առաջին դրդիչ արեւմտից եւ օրհնիչ հանուրց: Եւ մինչ նա յայսմ խորհրդի մտաց էր, կանխեաց քան զգալուստ նորոց Գ Խաչակրաց ` թուղթ մի Քահանայապետին Կղեմայ Գ, գրեալ ’ ի վերջ կոյս 1189 ամի, առ ինքն Լեւոն, որպէս եւ առ կաթողիկոս մեր Գրիգոր Տղայ, համանման պատճենիւ, յորդորելով զերկոսին եւս կարեկցաբար օժանդակել Արեւմտեայց ` պատրաստելոց ’ ի դիմել յազատութիւն Սրբոյ երկրին, զինուք, ընչիւք եւ անձամբք, եւ հաւասար նոցին ընդունել շնորհս հոգեւորականս: Արդ ` կամ ’ ի թղթոյ աստի Քահանայապետին ` յաւէտ խրախուսեալ Լեւոնի, կամ մանաւանդ գիտելով զերկեմաւ յառաջ նուիրակութիւն Գուլիելմի արքեպիսկոպոսի Տիւրոսի [1] եւ զայլոց ` յարեւելից յարեւմուտս, ’ ի թախանձ օգնութեան եւ ազատութեան Սրբոյ քաղաքին եւ արեւելեան քրիստոնէից, բազում հաւանութեան է ` թէ կանխեալ գրեալ էր եւ ինքն ’ ի ձեռն հրեշտակաց ` առ կայսրն մեծ, զորոյ լսէր պատրաստութիւն գալստեան յայսկոյս, խոստանալով զօրս յօգնականութիւն նմին ` ըստ իւրում ձեռին բաւականի, եւ խնդրելով ընդունել ’ ի նմանէ զարքայականն պատիւ. որպէս զի եւ ’ ի սպառ անկասկած լիցի այնուհետեւ երկիր իւր ’ ի ձեռնաձգութենէ Յունաց, հռոմէականն ինքնակալի ցուցանելով զինքն լիճ գոլ: Հաստատէ զկարծիս մեր եւ զգօն ոմն ժամանակակից յիշատակագիր, ասելով վասն կաթողիկոսին մերոյ, որ յամենայնի համամիտ էր Լեւոնի, եթէ « Վշտացեալ ’ ի հոգի իւր ` միշտ աղօթից եւ արտասուաց պարապեալ, խնդրէր փրկութիւն Սրբոյ քաղաքին եւ ժողովրդեանն Աստուծոյ. գրէր եւ ցուցանէր զամենայն ` թագաւորացն Յունաց եւ Հռովմայեցւոց, զի եթէ իցեն ինչ ձեռնհաս ` եկեսցեն յօգնականութիւն քրիստոնէից »: Յայսոսիկ վստահացեալ եւ կայսերն Ալամանաց, գրէր ’ ի թղթին ` յառաջ քան զչուն իւր, առ Սալահէտտին, ( եթէ վաւերական իցէ թուղթն ), թուելով զազգս եւ զիշխանս նիզակակիցս եւ հպատակս իւր, եւ զայս ինչ. « Հի՞մ կեղծաւորիս չգիտել, եթէ Հայք եւ այլ անթիւ աշխարհք ` մերոյ իշխանութեանս են վիճակեալ մասն » [2]: Ընդ աղօտ իմն ` մարթ է ճգնել յայս միտս եւ զբան մերոյ պատմչիս Վարդանայ, որպէս թէ գրեալ իցէ կայսեր յԻկոնիոնէ առ կաթողիկոսն Գրիգոր, թէ « Ահա ունիմ թագ եւ զգեստ, զի օծցես թագաւոր Հայոց զով ընտրես »:

Յետ գրութեան թղթոյ Քահանայապետին ` յուղի անկաւ Փրետրիկ կայսր, քսան եւ աւելի եւս բիւրովք զօրաց, բազում մեծամեծ իշխանօք եւ եպիսկոպոսօք, հանդերձ համանուն որդւով իւրով. եւ ամսօրեայ չուաւորութեամբ անցեալ ընդ աշխարհն Ունգարաց, եմուտ յերկիր արեւելեան կայսեր, որ էր յայնմ ժամանակի Իսահակ Անգելոս, գաղտնի դաշնակից Սալահէտտինի, եւ կեղծաւոր բարեկամ Փրետրիկեայ. առ որ բազում ինչ խոստացեալ ` փութացուցանէր անցանել յԱսիա. իսկ նորա ’ ի վերայ հասեալ խորամանկութեան Բիւզանդացւոյն, ձմերեաց ’ ի Թրակիա. եւ առեալ ’ ի նմանէ պատանդս բազումս, յետ տօնի Զատկին (1190) էանց ընդ Ելլեսպոնտոս եւ ընդ նահանգս Յունաց, որք սկսան նեղել զեկսն. եւ անտուստ մխեցաւ ’ ի վիճակ սուլտանին ` Խլիճ - արսլանայ, ուր առաւել եւս եւ յայտնապէս եգիտ ընդդիմութիւն. վասն որոյ եւ բռնութեամբ զբռնութիւն վանեալ, եւ նախ զբանակ որդւոյ սուլտանին խորտակեալ, ապա զաթոռանիստ քաղաք նորին զմեծն Իկոնիոն ` յարձակմամբ առեալ, խոնարհեցոյց զսուլտանն տալ ծանր ծանր տուգանս եւ պատանդս [3]. եւ այնպէս եբաց ճանապարհ ընդ գաւառս նորա ’ ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ արեւելից, եւ ժամանեաց ’ ի սահմանագլուխ երկրին Լեւոնի ’ ի հիւսիսի արեւմտից. առ որ եւ երիցս ասի գրեալ նորա յուղւոջն, այլ ոչ հասեալ թղթոցն եւ թղթաբերին առ Հայս, որպէս թուի վասն ունելոյ Թուրքաց եւ Թուրքմանաց զանցս ճանապարհացն, եւ խափանելոյ զհաղորդակցութիւն բանակին Գերմանացւոց ընդ քրիստոնէից. որով արդարեւ ոչ սակաւ վտանգ եհաս նոցա ` ’ ի տառապանաց անծանօթ եւ անվարուն վայրացն, եւ ’ ի պակասութենէ պարենի ` որ առաւել քան զսուր թշնամեացն նախճիրս գործէր, եւ ծախէր զբազմութիւն գնդից խաչակիր բանակին:

[1]             Սա ինքն է անուանի եւ գերագոյն համարեալ ’ ի պատմիչս Խաչակրաց, որ եւ ծնեալ իսկ էր յերկրի անդ Ասորւոց։

[2]             «…Numquid etiam scire dissimulas Armenian et innumerabiles alias terras nostræ ditioni subjectas?»

[3]             Գեղեցիկ համառօտէ Ս. Լամբրունեցին զուղեւորութիւն կայսերն. « Եկն եւ թագաւորն Ալամանաց Փիլտրիք, որ էր ինքնակալ Հռոմայ, եւ մեծ քան զամենայն թագաւորս. եւ սա ոչ ծովով՝ այլ ընդ ցամաքն արար ճանապարհ. անթիւ զօրօք եմուտ յՈւնկռս, եւ եկեալ ձմերեաց ’ ի Մակեդոնիա, ’ ի Փիլիպուպօլիս. եւ ’ ի տօնի պասեքին անց ընդ ծովն Աւետեաց ?, եւ ծանր տարմամբ հերձեալ զբանակս անթիւս խորանաբնակ Թուրքմանացն, էջ զօրօքն հուպ քաղաքին Սէլէֆի Սաւրացւոց » ։ Պարահայեաց աչքն սրբենիք՝ որ յուսով խայտային ’ ի գրելն զայսոսիկ, յետ ութ ամաց՝ մերձ ’ ի փակելն առ լոյս արեգականս, յարտասուս լուծեալ՝ զայս կնքեցին յետին տողս սրտակաթս. « Վարեցաք զաշխարհս՝ ’ ի ժամանակիս՝ յորում էանց սորին վայելչութիւն. քանզի ակներեւ աչաց մերոց սուրբ եւ աստուածակոխ քաղաքն Երուսաղէմ՝ յափշտակեցաւ ’ ի սպասաւորութենէ քրիստոնէից՝ սրով Իսմայէլացւոցն, ’ ի ՈԼԶ Թուին Հայոց. ’ ի վերայ որոյ՝ բազում արեանց հեղմունք … Լատինացւոց բազմացեղ ազգաց, որք դաս դաս առագաստեալ նաւուք եւ քաջապինդ հաւատով եւ սրտաջան արութեամբ՝ հասին ’ ի Պաղեստին. եւ անդ դիակնացեալք շուրջ զքաղաքաւն, ըստ Երգոյն, եւ ոչ ոք էր որ թաղէր. եւ մեք մնացաք նախատինս դրացեաց մերոց » ։ Այլ, բա՜բէ, յարէ անընդմէջ ’ ի սոյն բանս՝ զազդեցեալն ’ ի թերաքամեալ աչկունսն՝ նոր իմն նշոյլ լուսոյ ընտանի ճրագի. « Մինչեւ ’ ի լրումն թուիս ՈԽԷ, յորում ամի վերապատուեցաւ թագաւոր Հայոց Լեւոն՝ որ յՌոբինեանց, բարեպաշտ եւ յաղթող Աստուծով » ։