Լեւոն Մեծագործ

Բ. Մահ սորա, եւ խորհուրդ թագաւորութեան Լեւոնի

Ոչինչ ընդհատ ’ ի նոցանէ ` խափան եղեն եւ խորանաբնակ Թուրքմանքն ` դեսպանացն Հայոց, որք ’ ի Պարոնէն եւ ’ ի կաթողիկոսէն առ կայսր առաքեալք լինէին. քանզի ’ ի լսել Լեւոնի զհամբաւ մերձենալոյ փրկութիւնաբեր բանակին ` փութացոյց զազնուագոյնն եւ զաջողագոյն անձն եկեղեցական դասուն ` զՆերսէս Լամբրունեցի, առաքել առ կաթողիկոսն ’ ի Հռոմկլայ, որպէս զի ընկալեալ եւ ’ ի նմանէ գիր եւ հրահանգս, եւ զնա ինքն հրաւիրեալ, երթիցէ ապա առ կայսր: Առեալ եւ Ներսեսի ընդ իւր զՅովհաննէս եպիսկոպոս, զերբեմն իւր դաստիարակ, եւ զմիւս հռչակաւոր վարժապետն Սկեւռայ ` զԳէորգ վարդապետ, եւ արս քսան յաշխարհականաց, մինչ ( որպէս թուի ’ ի դարձին ’ ի Հռոմկլայէ ) յաւուրս Պենտեկոստէից, որ է յելս կոյս ամսեան մայիսի (1190), մերձ եղեւ ’ ի սահմանս Մարաշայ, յարձակեցան ’ ի վերայ նոցա Քուրդք եւ Թուրքմանք [1], կոտորեցին զամենայն ուղեկիցսն, բաց յերիցն յիշեալ վարդապետաց, զորոց եւ զկարասիս գերեցին, ընդ որս եւ զինքնագիր նախօրինակ Պատարագամեկնիչ գրոց Սրբոյն, ընդ որ եւ յոյժ վշտացաւ, եւ ճողոպրեալ դարձաւ երկոքումբք ընկերօքն առ Լեւոն: Իսկ սորա լուեալ զմերձենալ կայսերն ` կրկին փութացոյց զՆերսէս թղթովքն, թերեւս եւ պատարագօք, ընդառաջել նմա. եւ Սրբոյն առեալ ընդ իւր միւսանգամ զգիտնական վարդապետն Գէորգ ` էջ ’ ի Տարսոն, նաւարկել ’ ի Սելեւկիա եւ հանդիպել ինքնակալին: Բայց յառաջ քան զնա առաքեալ էր Լեւոնի ա՛յլ դեսպանս ընդ ցամաք, եւ զատ յայլոց ` զերկոսին եղբարսն Կումարտիասս ` զԿոստանց եւ զՊաղտին, զորդիս Հեռեայ սեբաստոսի, որոց եւ սահմանք իշխանութեան եւ բերդորայք ` էին ’ ի գետահովտի անդ Կալիւկադնոսի. ուրանօր գոյին եւ այլ բերդատեարք, յորոց որոշակի յիշի ` թէպէտ եւ ոչ յանուանէ ` տէրն Սիւիլայ. որք եւ մի ըստ միոջէ պատարագաւ եւ պարենիւ ելանէին ընդ առաջ կայսեր, եւ զինակրօք ’ ի ծառայութիւն նմա. որպէս զի մինչ չեւ մխեալ նորա ’ ի բուն սահմանս Սիսուանայ, յոր եւ չեղեւ ժաման, հինգ հազար Հայք խառնեցան ’ ի բանակ նորին: Ա՛յլ ընդ այլոյ եւ ստութեամբ պատմեն աստանօր Արաբացիք, դժկամակս ցուցանել զՀայս ` ընդ գալուստ Ալամանացն եւ ընդ անցս յերկիր իւրեանց. եւ զայս իբրու առ ահի կամ առ մտերմութեան Սալահէտտինայ. եւ մեծագոյն եւս ստայօդ թուղթ մի կարկատեալ են յանուն Գրիգորի որդւոյ Վասլի, որպէս թէ կաթողիկոսին Գր. Տղայոյ, առ Սալահէտտին, լրտեսաբար ծանուցանելով նմա զորքանութիւն բանակին Ալամանաց, զարկածս կայսերն եւ զոր յետ այնր: Մարթ էր մատնչի ուրուք Գրիգորի, կամ որպէս գրէ Պոհաէտտին պատմիչ նոցա, Գագկայ ( Գայգուս ) որդւոյ Գրիգորի, որդւոյ Վասլի, հրամանատարի Հռոմկլայ, գրել այդպիսի ինչ. այլ ամենեւին հեռի եւ օտար է ’ ի մտաց եւ ’ ի գրչէ կաթողիկոսին եւ Լեւոնի, եւ ամենայն ողջամիտ ծանօթից նոցին: Եւ քանզի կարկատուն գրուածն այն երկմտեցոյց եւ զարեւմտեայս ոմանս նոր պատմիչս ` ընդ հայրապետն մեր, անգիտակք գոլով եւ անփորձք ոգւոյ եւ հանճարոյ սորին, լուիցեն զոր ինչ ոմն ’ ի մերայոց ժամանակակցաց նոցին գրէ ` ընդ վերոյկարգեալ բանսն որ զկաթողիկոսէն, կանխելով ասել եւ զայս. « Սուրբ Գրիգորիս ` որ ունէր զաթոռ հայրապետութեան Սրբոյն Գրիգորի … ըստ տուեցելոյ նմա յԱստուծոյ ամենաշնորհ իմաստութեանն ` խրատէր եւ զօրացուցանէր զթագաւորն եւ զզօրս Կիլիկեցւոց, ընդդէմ կալ … չարութեանն. որ եւ ոչ կարաց ձեռն արկանել ’ ի նոսա »: — Արդ երկոքին ազգապետքս Հայոց ` Պարոնն Լեւոն եւ կաթողիկոսն Գրիգոր, ըստ արժանի գահուց իւրեանց ` իւրաքանչիւր պաշտօնէիւք հանդերձեցան ’ ի Սիս, զհետ Լամբրունեցւոյն, նովաւ հանդերձ պատահել եւ ընդունել զինքնակալն մեծ, յառաջագոյն ծանուցեալ նմա գրով զայս, որպէս թուի ` ’ ի ձեռն նախառաքելոցն Կամարտիասանց. եւ հասեալք, ( ըստ միոյ ’ ի պատմչաց արեւմտեայց ) ’ ի սահմանս քաղաքին Սելեւկիոյ, ոչ կարացին անցանել ընդ կամուրջն, կամ ոչ կամեցան խափանել զանցս յոգնախուռն գնդից կայսերն, զի այն էր արահետ ճանապարհ. եւ դադարեալ ’ ի պատշաճ տեղւոջ ` մնային դէպ ժամու: Հեղինակ թղթոյն արդ յիշեցելոյ ` զ Հեթում [2] ( Հադէմ գրելով ) զոմն ասէ առաքեալ ’ ի Լեւոնէ դեսպան. բայց արեւմտեայք զԿամարտիասս միայն յիշեն. եւ ասեն մատուցեալ սոցա առ մարաջախտն Ալամանաց ` ծանուցանել, զի եկեալ են ’ ի դիմաց Լեւոնի, անցուցանել զկայսր եւ զբանակն ` յերկիր իւր. զնոյն եւ առ կայսր ինքն ասացին ` յորժամ մուծան ’ ի խորան նորին: Յոյժ ուրախ եղեւ Փրետրիկ ընդ հրաւէրն եւ ընդ պատրաստութիւն. զոր լուեալ զօրացն, ասէ Վարդան, լացին ’ ի խնդութենէն. ըստ բանից սորա ` թերեւս յայսմ նուագի պատասխանէր թղթոյ կաթողիկոսին, խոստմամբ թագաւորութեան Լեւոնի, զոր եւ ոսկի կնքով վաւերացուցեալ ` վկայէ Լամբրունեցի. յաւելու Վարդան, թէ գրեալ էր կայսեր եւ զայս, թէ « Աստի ’ ի հինգ ամ՝ քո հրամանաւ կամիմ բանալ անդաստան Հայոց, եւ ապա գնամ յերկիրն իմ ». թուի ասել զամս հինգ կամեցեալ դեգերել յայս կողմանս եւ տալ գործել իւրայոց ` զերկիր Հայոց ` մինչեւ ’ ի դարձ իւրեանց եւ յելանելն յերկրէ անտի. եւ դարձեալ եթէ գրէր ` թէ մեծ իմն ուխտ էր ’ ի սրտին, այլ ոչ կամէր ասել մինչեւ տեսցէ զՊարոնն Հայոց եւ զկաթողիկոս. հաւանօրէն ` պատիւ կամ իշխանութիւն ինչ գերագոյն, կամ գաւառս կամէր յաւելուլ ’ ի տէրութիւն Հայոց. եթէ ստոյգ իցէ ասացուածն, որ մնաց թաքուն ’ ի մեծի սրտի անդ կայսեր. որում՝ ոչ թէ հինգ ամ մնայր կեալ եւ գործել, այլ եւ ոչ հինգ օր: — Քանզի յութ ամսեան յունիսի եղեւ հանդիպումն նմա դեսպանացն Հայոց, եւ յաւուրն երրորդի (10 յունիսի ) աշխարհածանօթ աղիտաբեր վախճան նորին. զի տեսեալ նորա եթէ յերկարէ յոյժ անցք զօրացն ընդ կամուրջն Սելեւկիոյ, յոր ժամանեալ էր եւ ինքն, եհարց զդեսպանս Հայոց, թէ չգուցէ՞ եւ այլ կարճոյ ճանապարհ. եւ նոքա ասեն. Գոյ ընդ հուն գետոյս, եւ թէ կամք իցեն արքայի ` անցցուք մեզ յառաջ եւ ցուցցուք զհետսն: Հրամայեաց անցանել եւ դառնալ, եւ արարին այնպէս, եւ իբրեւ վստահ եղեւ ` պատուիրեաց անցուցանել նախ զորդի իւր Փրետրիկ ` զտէրն Սուապայ. զոր եւ իսկոյն անցուցին նուիրակքն Հայոց, եւ դարձան անդրէն յայսկոյս, մինչդեռ կայսր զբօսնոյր ’ ի խնջոյս, ’ ի վայելուչ իմն տեղւոջ առ գետեզերբն, կամ ըստ այլոց ` յորս ելեալ հրաւիրմամբ իշխանացն Հայոց, թերեւս քաղաքապետին Սելեւկիոյ [3]. յետ այնր կամեցաւ եւ ինքն՝ հեծեալ յերիվար իւր ` անցանել, նախագնաց առաջնորդութեամբ նոցին երկուց հարազատացն Կամարտիասաց, շուրջ պատեալ յիւրայոցն յաջմէ եւ յահեկէ եւ ’ ի թիկանց. յիշելով թերեւս զխիզախական խայտանս երիտասարդութեանն, որով անցանէրն եւ դառնայր ընդ Ադեսիս գետ ( յամի 1158) յարշաւելն ձեռն արկանել ’ ի վերայ Վերոնա քաղաքի, կամ յանդգնագոյն եւս օրինակաւ ընդ յորդաջուրն Ադդա [4]. այլ արդ ’ ի հասանել ’ ի մէջ գետոյն Կալիւկադնեայ ` խրտեաւ կամ գայթեաց երիվարն, եւ ընկէց զվերելեակ կայսրն ’ ի ջուրն. եւ զի քրտնեալ էր եւ ’ ի տօթաժամու, մինչ չեւ բարձեալ զնա մերձ եղելոցն ` բացան երակք նորա, ասեն ոմանք, եւ կամ իսկոյն ջրահեղձիկ եղեւ, ոչ կարելով առ ծերութեանն [5] ՝ փութով թօթափիլ եւ կանգնիլ. իսկ այլք պէսպէս պատմեն զօրինակ մտիցն ’ ի ջուր եւ զպատահարն. կէսք ` անդէն ’ ի ջրին. եւ այլք յետ հանելոյ ’ ի ցամաքն ` ասեն մեռեալ. այլ եւ ասացեալ. « Օրհնեալ ես Աստուած, որ կամեցար ` զի որպէս ջրով վերածնայ, ջրով եւ մեռայց. եւ ոչ է ինձ ընդ այս զեղջ ». եւ ոմանք ` թէ եւ Մարգոալտոյ կոմս Կամպախայ ` կամելով զերծուցանել զկայսր ` ընդ նմին ջրասոյզ եղեւ. շատք եւս, ընդ որս եւ մերս Ն. Լամբրունեցի ոչ սոսկ անցանել ` այլ լուանալ ասեն ’ ի գետն կամեցեալ, եւ ոչ բաւելով կալ ընդդէմ յորձանաց ջուրցն ` հեղձեալ, վասն ոչ գտանելոյ մերձաւորի ` փրկել զնա. « Եւ մեր, ասէ Սուրբն, տրտմութեամբ պատահեալ եպիսկոպոսացն ` որք գային զկնի նորա, եւ որդւոյ նորին եւ զօրացն, դարձաք ’ ի Տարսոն ». անդր զհետ ածելով ապա փոխանակ կենդանի սրտին ` զփորոտիսն, հանեալ ’ ի զմռսել մարմնոյն, եւ թողլով զայն Հայոց ` աւանդ տխուր սիրոյ, զողջոյն դիակնն անցուցին տխրագոյն յուղարկմամբ ընդ Հայս ` յԱնտիոք, եւ անտի այլուր. իսկ տեղի հուսկ հանգստեան նորին ` տակաւին ընդ երկբայութեամբ է, եւ արտաքոյ մերոյ քննութեան: Բայց աներկբայ հաւատալի է խոստովանութիւն Ս. Լամբրունեցւոյն ` վասն տրտմութեան իւր եւ նմանեացն, եւ առաւել եւս Լեւոնի, որ յայն ինչ ըմբռնելն զ ’ ի վաղուց բաղձացեալ պսակն արքունի ’ ի յեղակարծումն վայրկենի վրիպեալ լինէր, թէպէտ եւ ոչ անյոյս, որպէս եւ ոչ ինքն Ներսէս. որ եւ ’ ի նմին ժամանակի հիւր ածելով յապարանս թեմին իւրոյ ` զմի յիշխանափառ եկեղեցականաց կայսեր, զեպիսկոպոս Միւնսդէր քաղաքի, Հերման անուն, « որ ունէր իւր դաս ձիավարի զկնի ` հազար հեծեալ », առեալ ’ ի նմանէ զկարգ Թագաւորօրհնէից ` յեղոյր ’ ի հայ ` հաւանութեամբ կաթողիկոսին. որք եւ ’ ի գումարել կայսրորդւոյն եւ աւագանւոյ նորին առ վայր մի՝ ’ ի նմին մեծի քաղաքի ’ ի Տարսոն, խնդրեցին կատարել զխոստումն վաւերականի հօր իւրոյ ` թագաւորեցուցանել զԼեւոն. եւ նոքա ` ասէ մերս թարգման, « Խորհեցան, եւ ոչ կարացին յանձն առնուլ զգործն, յորժամ ինքնակալն բարձաւ ’ ի միջոյ. այլ իջին յԱնտիոք եւ անտի ’ ի Պաղեստին » [6]: Քանզի եւ կայսրորդին Փրետրիկ ` ոչ էր ժառանգն եւ անդրանիկ, այլ Ենրիկն որ տեղապահ կայր ’ ի Գերմանիա:

[1]             Լամբրունեցին ’ ի յիշատակարանի Պատարագամեկնչին Թուրք եւ Մարք կոչէ զասպա ­ տակն. Սամուէլ Սկեւռացի ’ ի յիշատակարանի Սաղմոսամեկնչին՝ « Խորա ­ նաբնակ ազգն Իսմայէլի » ։

[2]             Եթէ Լեւոնի առաքեալ էր զՀեթում՝ ’ ի դէպ է թէ Սասնեցին էր՝ փեսայ իւր, որիշ ’ ի Կամար ­ տիասեանց. այլ մարթ է թէ եւ տէրն Լամբրունի իցէ, որ դեռ եւս ազատ էր, իւրովին գնացեալ ’ ի պատիւ կայսեր, որպէս եւ այլ բերդատեարք կողմանցն։

[3]             Mentre ch’egli colà si riposava rinfrescando dalle passate fatiche il suo esercito, venne invitato dal Signor degli Armeni alle cacce. — Cosimo Bartoli. Vita di Federico Barbarossa.

[4]             Յարշաւելն ’ ի նուաճումն Մեդիոլանու՝ հասեալ յեզր գետոյն ( Ատտա ըստ Իտալացւոց ), եւ ոչ գտեալ նաւակ կամ կամուրջ՝ կռուեցաւ ոտիւք ’ ի գերան մի, երկուստեք գայիսոնօք ղեկա ­ վարեալ կշռակի՝ էանց յայնկոյս։

[5]             Համարի լինել ամաց եօթանասնից կամ սուղ աւելի։

[6]             « Իսկ ես ( յաւելու Լամբրունեցին ) զթարգմանեալ Օրհնութիւն թագաւորիս՝ ոչ կամեցայ աղաւաղել. եդի ընդ նախ թարգմանեալ Կարգսդ ( Հռոմայ եկեղեցւոյն ), վերստին յարմարմամբ » ։