Լեւոն Մեծագործ

Բ. Թագընկալութիւն յինքնակալէն Յունաց, եւ խնդիր միաբանութեան ընդ եկեղեցւոյ նոցին

Մինչդեռ դանդաղէին արեւմտեայքդ ’ ի կանգնել զթագաւորութիւն Հայոց, համբաւն տարածանէր յընդհանուրս. եւ մեծամեծ իշխողք աշխարհաց ` որք երբեմն ծառայս եւ ապստամբս համարէին զՀայս եւ զՊարոն նոցին, սկսան ելեւելս զիրերօք առնել ` ’ ի պսակել զնա թագիւ. յայտ է թէ ոչ այնքան ’ ի պատիւ նմին, որքան յոչ անպատուութիւն ինքեանց, իբրու անտեսից եւ յաչաղկոտաց արդեանց եւ զօրութեան այնպիսւոյ մերձաւորի, որ անփոյթ արարեալ զինքեանս ` ’ ի հեռաւորաց խնդրիցէ զարժանաւորն ինքեան պսակ [1]: Վասն որոյ փութացաւ կայսրն Բիւզանդիոյ Ալեքս Գ՝ կանխել առաքել հանդերձ այլովք մեծագին ընծայիւք, « եւ թագ գեղեցիկ ոսկւով եւ ակամբք պատուականօք ընդելուզեալ » [2]. զի մի՛ յառաջադէմ քան զինքն գտանիցին արեւմտեայքն. եւ եթէ հնար է ` մի՛ եւս նոցա, այլ ինքեան իբրեւ մերձաւորի ` մատուսցի լճութիւն թագաւորին Հայոց, որպէս երբեմն նախորդաց նորին Թորոսեանց: — Լուեալ եւ մեծի ամիրապետին Մսլիմաց զհամբաւն, իբրեւ արեւելեան իշխան ` ինքեան իսկ վայելուչ վարկանէր պատուել զԼեւոն, եւ առաքեաց ընծայս ծանրագինս արքայավայելս [3]: — Քանի՜ մեծ փոփոխութիւն բաղդի ’ ի սակաւ ամս, եւ խտիր ընդ սպառնալիս Սալահէտտինի (1193) եւ ընդ ընծայատրութիւն Խալիֆային (1197-8), որում պատկառ կայր եւ ինքն սուլտանն գոռ: Աւելորդ է ասել ` եթէ ըստ պատշաճի եւ Լեւոն առնէր պատասխանիս եւ փոխարէնս ընծայողացն:

Բայց մեծի ճարտարութեան պէտք էին յիրաւախոհ լինել ընդ կայսեր Բիւզանդիոյ. քանզի Յոյնն խորագէտ ` ոչ միայն զինքնագլուխ ազատանալն Լեւոնի նկատէր, այլ եւ զիւրոյ ինքնակալութեան տկարութիւն եւ զկասկած հարստահարութեան ’ ի Լատինաց, եւ փափագէր ամենայն ջանիւ յինքն յանկուցանել զՀայս. եւ առ յաջողութիւն իրացս ` բառնալ զկրճիմն մեծ ` որ ’ ի միջի իւրեանց, այն է զխնդիրս հաւատոյ եւ ծիսից, եւ կատարել զմիաբանութիւնն ` զոր միանգամ եւ երկիցս փորձեցին նախորդք իւր եւ հայրապետքն Հայոց, Սուրբն Ներսէս Շնորհալի եւ Գրիգոր Տղայ, եւ ոչ ել ’ ի գլուխ. արդ պատեհ առեալ զթագին ընծայատրութիւն, խոստանայր դիւրել զդժուարինսն, եւ խնդրէր առաքել նուիրակս ուշիմս, զի խօսեցին եւ հաւանեալ կնքեսցի դաշն դաւանութեանն: Որպէս մերժել զընծայեալ թագն ` հակառակ էր ամենայն հրահանգաց եւ զգօնութեան, նոյն եւ ապախտ առնել զառաջարկութեամբ կայսերն. իսկ տեղի տալ եւ անհակառակ ընդունել ` յանհնարիցն, քանզի համօրէն ազգային եւ եկեղեցական էր խնդիր: Ապա խորագէտն Լեւոն խորհուրդ արարեալ եւ քննեալ զգլուխս առաջարկութեանցն Յունաց, որ սուղ ինչ պակաս նոյնք էին որ յառաջին նուագսն, կարգեաց եւ ինքն առաջարկս փոխադարձօրէն այնպիսիս, որ ընդ կրօնական կերպարանաւ ունէին եւ քաղաքական զօրութիւն. եւ առ այսպիսի գործառնութիւն մեծ եւ զգոյշ ` անմարթ էր գտանել զոք պատշաճագոյն քան զամենապատշաճ Լամբրունեցին Ներսէս, մինչ դեռ եւս փայլէր նա եւ յաւելոյր ’ ի զօրութեան ամենայն շնորհացն: Ապա առաքեցաւ սա (1197) ’ ի Կ. Պօլիս, վասն կրօնական խնդրոց. իսկ վասն քաղաքական փոխանակի հրեշտակութեան եւ շնորհակալութեան ` յաղագս թագին, տուաւ նմա ընկեր Պարոն Հալկամ, քեռի Լեւոնի, եղբայր տեառնն Պապեռօն բերդի, որ գուշակի ոչ միայն այր չափահաս լինել ` այլ եւ զգօն եւ հմուտ յոյն լեզուի. եւ ’ ի սեփական պաշտօնէից Դրան Լեւոնի ` Պարոն Պօղոս ոմն: — Արտաքոյ է դիտման գրոցս ` մանր քննութիւն այսր խնդրոյ. այլ համառօտեալ ասացից, զի առեալ Ներսիսի ընդ իւր ` զպատճէնս նախ եղեալ վիճաբանութեանց եւ թղթոց ` վասն միաբանութեան երկոցուն ազգացն, նա եւ զկանխագոյն եւս գրելոց թղթոց պատրիարքացն Յունաց, զԵրեմիայի, զԳերմանոսի եւ զՓոտայ, եւ զայլոց ոմանց [4], յուղի անկաւ ընդ ընկերացն. եւ հասեալ ’ ի թագաւորեալ քաղաքն մատուցին կայսեր եւ պատրիարքին ` զթուղթս Լեւոնի եւ զԳրիգորի Ապիրատայ կաթողիկոսի. յորս գրեալ էին սոքա ` ըստ արժանւոյն ընծայութիւն մեծ գովութեան զիմաստութեան եւ զսրբութեան նորին Լամբրունեցւոյ, իբրու միակ յետ Աստուծոյ ` բաւականի ’ ի պայքարել եւ ’ ի քննել, ’ ի հաւանել եւ ’ ի հաւանեցուցանել յայնպիսի նուրբ խնդիրս: Բազմօրեայ եղեն քննութիւնքն ` ըստ մասանց վարդապետութեան հաւատոց եւ ծիսից ինչ, յորս տարաձայնին երկոքին ազգքս, եւ Ներսէս ըստ ողջամիտ իմաստութեանն առնէր պատասխանի, որոշելով զբան հաւատոյ եւ զայլայլութիւն ծիսի. ընդունէր զկարեւորսն, չառնոյր յանձն զոչ անհրաժեշտսն, զի գիտէր թէ ոչ եղիցի ընդունելի ազգին: Եւ յետ կրկին զնոյն իրաց վիճելոյ յեկեղեցւոջ՝ զկնի տօնի Պենտակոստէին, եւ բազում դրուատիս լսելոյ ’ ի Յունաց, իբրեւ ետես սա զՅոյնս յամառեալս ’ ի խնդրել զփոփոխութիւն ինչ ծիսից, եւ եւս առաւել ընդ իշխանութեամբ պատրիարքին իւրեանց արկանել զկաթողիկոսն Հայոց, որպէս թէ գոնեա զձեռնադրութիւնն առնուլ ’ ի նմանէ, խոստացաւ յանձն առնուլ եւ զայն ` եթէ եւ նոքա հաւանեսցին հրաժարել ’ ի պատրիարքութենէ Անտիոքայ ` եւ Հայոց թողուլ զայն անուն եւ աթոռ. ընդ սմին եւ այլ ինչ պայմանս եդ ոչ տարադէպս, բայց եթէ գոռոզութեան եւ հնացեալ սովորութեան նոցին. զոր ոչ առեալ յանձն Յունաց ` ինքնին ’ ի դերեւ հանէին զառաջարկութիւն իւրեանց եւ զՀայոց չափաւոր զիջողութիւն. ընդ որ ` ոչ գիտեմ առաւել զցա՞ւ իւր յայտնիցէ մերս Ներսէս ` եթէ զգայթակղիլն ընդ նոսա. « Արարեալ, ասէ, խօսակցութիւն ` ( նախայիշեալ կրօնական գրուածովքն ), գտաք զսոսա անծանօթ ’ ի սոցանէ, թանձրաբարբառք, եւ հրէական կամօք ընդ նիւթս կապեալք, որք ոչ ախորժեն ծառայել Աստուծոյ ` նորոգութեամբ Հոգւոյն, այլ հնութեամբ գրոյն: Եւ ստրջացեալ ’ ի հոգեւոր կամս մեր ` դարձաք յիմաստախոհ յուսոյ սոցա ` ամօթով » [5]: — Թուի ինձ թէ սակաւայոյս քան զՍուրբն էր խորագէտն Լեւոն ` ’ ի յաջողութենէ միաբանութեանն ընդ Յոյնս, եւ ոչ այնքան փափագող ` որքան ընդ Լատինացիսն, ընդ որոց ` շահ մեծ օգտի էր նմա ` հաւասարել, եւ բառնալ զխէթ եւ զկրճիմն այլափառութեան կարծեաց ` միանգամայն եւ որդեգրել ընդ անձինն եւ զնորապսակ թագաւորութիւն ազգին ` ընդհանրական Քահանայապետին Հռովմայ, զորոյ տեսանէր յայնժամ կրկնազօր հեղինակութիւն ’ ի վերայ ամենայն միակրօնից քրիստոնէից. եւ թէ ո՛րպէս օրհնառաք եւ յորդորակ կոնդակօքն եւ քարոզչօք ` շարժէր զազգս եւ զժողովուրդս եւ զարեւմուտս համօրէն, յոգնախուռն բանակօք խաղալ կոխել զաշխարհս այլալեզու ազանց, եւ ընդ երկայնաձիգ ճանապարհս հերձանելով զկոհակս լերանց եւ զծովուց ` դիմել յարեւելս, զինեալք խաչիւ եւ սուսերաւ, յազատութիւն Քրիստոսի տնօրինական եւ սուրբ տեղեացն:

[1]             Շարայարող եւ աւարտող Պատմագրութեան Միխայելի Ասորւոյ սոյնպէս խորհրդածէ վասն Լեւոնի. « Ել անուն նորա ընդ ամենայն երկիր եւ փութացան պսակել զնա տունն Յունաց եւ տունն Ֆռանկաց. ըստ որում առաքեցին նմա թագ յիւրաքանչիւր կողմանց, ’ ի պարծանս իւրեանց առնելով զայն » ։

[2]             Կիրակոսի պատմչի են այս բանք։

[3]             Լը Պոյ, Պատմ. Արեւելեան Կայսերաց. Գ, Ծ։

[4]             ԶԱթանասի եւ զՄանեայ, ըստ ձեռագրին, յորոց առաջինն թուի ինձ պատրիարքն Աղեքսանդրիոյ յելս Ե դարու. երկրորդն՝ Մեննաս պատրիարք Կ. Պօլսի յամս 536-52. որոց թուղթք անծանօթ են մեզ, որպէս եւ Երեմիային՝ որ յամս 984-1012 ։

[5]             Արժան համարիմ եւ զասացեալսն զՆերսիսէ բանս կարգել. որ թէ եւ յազգայնոյ աւանդեալ՝ այլ հաւասար ճշմարտութեան. յաւարտ վիճաբանութեանցն՝ ասէ՝ « Եկն ոմն իմաստասէր կրօնաւոր առ Ս. Ներսէս, եւ ասէ, թէ Առանձինն առեր գովութիւն ’ ի մետրապօլտացն եւ ’ ի կղերիկոսացն եւ յիշխանացն եւ առ հասարակ յամենայն ժողովրդոցն. զի որ ’ ի մարտ ելանէ՝ թէ եւ ինքն գիտէ զիւր ըռըմբին թափ տալն, բայց հայեցողն առաւել եւս տեսանէ. այսպէս եւ մեք զքո յաղթութիւնդ՝ հակառակամարտին։ Նոյնպէս եւ իշխանքն գային եւ ասէին զարմացմամբ, թէ Մին մարդ զայսքան մեծ ժողովս յոտին կացոյց։ Եւ ’ ի հարցանելն եւ ’ ի Սրբոյն Ներսէսի պատասխանելն՝ ամենեքեան ափ ’ ի բերան եղեն » ։