Լեւոն Մեծագործ

Գ. Միաբանութիւն ընդ Եկեղեցւոյն Հռովմայ.

Կարեւոր է մեզ աստանօր նկատել զայս մեծ խորհուրդ եւ գործ Լեւոնի, զմիաբանութեանն ընդ արեւմտեան եկեղեցւոյ, զի եւ անանջատ է ’ ի խնդրոյ թագախնդրութեան նորին: — Որ նոր ինչ եւ առաջին նուագ էր այս ` ծանօթութեան եւ ընտելութեան Հայոցս ընդ Լատինաց, այլ անդստին ’ ի դարէ հետէ, եւ յառաջ իսկ քան զյառնել Խաչակրաց, սկզբնաւորեալ ` շնորհօք նախահաւու Պահլաւիկ կաթողիկոսաց, մեծի Վկայասիրին ասեմ Գրիգորի. որում՝ յուղեւորութիւնս իւր յԵրուսաղէմ եւ ’ ի վանորայս Եգիպտոսի ` հանդիպեալ ուխտաւորաց արեւմտեայց ` սքանչանային ընդ իմաստութիւնն եւ ընդ սրբական վարսն, եւ ըղձային հաղորդակից լինել եկեղեցւոյն Հայոց, համբաւելոյն հարիւրաւոր եպիսկոպոսօք ընդ միով կաթողիկոսական գլխով, որում պապական իմն պատիւ ընծայիւր յազգէն: Թէ որպիսի բանագնացութիւնք վասն իրացս եղեն, ոչ է տակաւին քաջ ծանուցեալ, այլ վկայ աներկբայ ստուգութեան են թուղթք Գրիգորի Է մեծի Քահանայապետի, մին առ Ենրիկոս Դ կայսր յամի 1074, յորում յիշէ զխնդիր միաբանութեան Հայոց. միւս ` առ նա ինքն կաթողիկոսն [1] Վկայասէր ` յամի 1080. նուիրակութիւնն ’ ի սմանէ Յովհաննու քահանայի, եւ ինքեան իսկ կաթողիկոսին Վկայասիրին երթալն ’ ի Հռովմ: Յետ այսորիկ առ փոքր Վկայասիրաւն եւ Գ Եւգենիոս Քահանայապետիւ, մերձ ’ ի կէս ԺԲ դարու, եղեն նուիրակութիւնք յերկոցուն աթոռոցն, հարցուածք եւ հաւանութիւնք, որպէս յիշեն ժամանակակիցք արեւմտեայք [2]. բայց պատճէնք գրութեանցն ոչ հասին առ մեզ: Առաջին յայսպիսեաց ` մնայ մեզ յաւուրց մերոցս Լեւոնի, սակաւ ամօք յառաջ քան զպայազատելն (1184), թուղթ մի Լուսիոսի Գ Հայրապետի առ Գրիգոր Դ. ( Տղայ ) կաթողիկոս, գրեալ ’ ի Վերոնայ քաղաքէ, հանդերձ ընծայիւք, որպէս ծանուցանէ եւ թարգմանէ զայն մեծ երախտաւորն մեր Ներսէս Լամբրունեցի. « Ի թուին Հայոց ՈԼԴ (1185) եկն Գրիգոր եպիսկոպոս ( Փիլիպպուպօլսոյ ) ’ ի Հայրապետէն Հռովմայ Լուսիոյ ` առ կաթողիկոս մեր Գրիգորիոս, որ էր ’ ի սմանէ առաքեալ, եւ եբեր զ Պատասխանի նամակի Տեառնս մերոյ, եւ զԳիրս կարգաց եկեղեցւոյ ` հռովմայեցի գրով. եւ եգիտ զՏէր մեր ’ ի քաղաքն Տարսոն, յամսեանն հոկտեմբերի: Եւ ընկալեալ կաթողիկոսին սրբոյ զ Պալիւնն եւ զ Խոյրն ’ ի լրումն պատւոյ իւրոյ [3] ` գոհացաւ զԱստուծոյ: Եւ ետ զնամակ Քահանայապետին եւ զ Գիրս կարգաց եկեղեցւոյ ` յիմ նուաստութիւնս, թարգմանել. զոր յեղաշրջեցի ’ ի հայ բարբառ, միայն երիւրեալ զբանն քերթողական արուեստիւ, առանց յաւելուածոյ եւ թերութեան » ։ Ընդ Կարգաց գրոցս յիշի առանձինն ’ ի խորագրի թղթոցն ` եւ Ձեռնադրութեանն կարգ ըստ Լատինաց, որում համաձայն գտանին բազում մասամբ, եւ որով արդ եկեղեցիս Հայոց վարի ` Կանոնք ձեռնադրութեան. յայտ ուրեմն զի ’ ի Լամբրունեցւոյն թարգմանեալք են եւ յերիւրեալք [4]:

Յետ չորից ամաց, այն է երրորդ ամ պայազատութեան Լեւոնի (1189), Քահանայապետն Կլեմէս Գ գրեաց (’ ի 28 մայիսի ) առ սա եւ առ նոյն կաթողիկոս Գրիգոր, եւ առաքեաց « ընդ զօրսն եւ ընդ թագաւորս ` որք եկին յայսկոյս ծովու, փրկել զքաղաքն Երուսաղէմ, յետ երից ամաց գերութեանն ». որպէս ծանուցանէ նոյն Ներսէս ’ ի խորագրին. իսկ վերնագիր թղթոյն առ Լեւոն ( որ ամենեւին համաբան է ընդ գրեցելոյն առ կաթողիկոսն ), այսպիսի է. « Կլեմէս եպիսկոպոս ծառայ ծառայից Աստուծոյ, մեր սիրեալ որդւոյ մեծապատիւ իշխանի Լեւոնի Լեռնեցւոյ, ողջոյն եւ առաքելական օրհնութիւն » [5] ։

« Կլեմէս եպիսկոպոս ծառայ ծառայից Աստուծոյ, Պատուական եղբօր մեր Գրիգորի կաթողիկոսի ամենայն Հայոց, ողջոյն եւ առաքելական օրհնութիւն։

Խրատն՝ զոր յԱստուծոյ արդար դատաստանէն՝ աշխարհդ արեւելից ’ ի ժամանակս մեր ընկալաւ, հաւատամք զի առաւել ցաւէ ’ ի սրտի քում, մերձաւոր գոլով երկրին եւ ունկնդիր վշտին եւ չարչարանացն՝ զոր կրեն։ Քանզի ե՛ս ողորմութեամբն Աստուծոյ ’ ի հաւատ կաթողիկէ հաստատեալ, վասն այսորիկ ոչ կարես հանդուրժել, այլ արտասուօք սգաս զանարժանութիւն քրիստոնէից։ Նաեւ ո՞յք են որք զանուն քրիստոնէութեան ունին եւ քրիստոնեայք են, եւ հանդուրժել կար ( ից ) են յայդքան անարգութիւն Սրբոյ երկրիդ, որպէս տեսանի այժմ գարշ եւ զազիր պղծութեամբ աղտեղեալ, եւ որ ’ ի նմա սրբութիւնքն՝ որպէս զաղբ անարգ … կոխան տուեալ. հաւատացեալքն Քրիստոսի սպանեալք, եւ նոցին սրովն ջնջեալք։ Զոր եւ մեք առանց սաստիկ ցաւոց մերոց՝ ոչ կարեմք բերել։ …

Ո՜հ. ահա դառն են աւուրքս մեր, յոր սուրբ երկիրն Երուսաղեմի կորեաւ, հաւատացեալքն սպանան, սրբութիւնն կոխան եղեւ. եւ որ ասացեալ է նախ՝ ողբք մարգարէութեանն՝ առ մեզ լցաւ, « Աստուած, մտին հեթանոսք ’ ի ժառանգութիւն քո, պղծեցին զտաճար սուրբ քո » ։ Արդ, այս ամենայն ձեզ յայտնի է, եւ առանց ստութեան գիտէք, վասն մերձաւորութեան գաւառիդ. այլ եւ մեք փութացեալ վաղվաղակի զսոյն յունկն հաւատացելոց խօսեցաք. որք պատրաստեցան արւութեամբ, եւ գան յօգնականութիւն այդմ աշխարհի. անձամբ եւ ընչիւք եւ զինուք՝ դէմ եդեալ գան, համբերել չարչարանաց վասն նորա՝ որ յայդ սուրբ երկիրդ ծնաւ, եւ բազում անարգանաց համբերեաց. եւ ’ ի կատարումն՝ ’ ի նշանակ խայտառակութեան խաչին զմեղս մեր եթող, եւ յանմահ մահուանէն զմեզ ազատեաց։ Առ որ եւ յուսամք՝ թէ խրատելովն ուղղէ եւ դարձեալ մխիթարէ. եւ այսու ճանաչին իւրքն, զանարգութիւն Քրիստոսի յինքեանս բերելով. յոր եւ ակն ունիմք, թէ ոչ առանց հաշտութեանն բարկացեալ ( է ) ժողովրդեանն. վասն զի ’ ի բարկութեանն յիշէ զողորմութիւնն, եւ զկնի լալով երթալոյն՝ խնդութեամբ դարձուցանէ։

Արդ որպէս եդ Աստուած տնտես եւ հաւատաց ’ ի քեզ զտգէտ ժողովուրդդ, եւ զքեզ եդ ճշմարիտ լոյս զի տացես լոյս այդմ աշխարհացդ, վերակացու լեր այդմ դառն եւ անծուկ պատահմանդ՝ եւ օգնական. օր ըստ օրէ զառ ’ ի քեզ հաւատացեալ ժողովուրդդ քաջալերեա եւ զօրացո. զի տեսեալ զքեզ յայս փոյթ՝ ամենայն ժողովուրդք Հայաստանեայց՝ որք ընդ քեւ են, փութացեալ պատրաստեսցին գալ յօգնականութիւն սուրբ տեղեացն, որք զինուք, որք ընչիւք, որք անձամբք, ’ ի Սուրբ երկրին դիմեսցեն յազատութիւն. զի զամբարտաւան … ’ ի պատերազմ իւրեանց յաղթահարեսցեն. եւ (’ ի ) դոցա միաբանութիւն մարտակցութեան որ առ քեզ են՝ եւ արեւմտական զօրք յայսմ աշխարհէ Աստուծով՝ փութացեալ գան. որպէս զի ժառանգութիւնն Աստուծոյ ազատեսցի։ …

Արդ մեք՝ որ յաջորդ [6] եմք Քրիստոսի, ամենայն բարեգործաց՝ մեղաց թողութիւն տալ, գիտասցուք յԱստուծոյ տուեալ զայս պատճառս ամենայն քրիստոնէից մեղաց ապաշխարութեան. վասն որոյ եւ որք նուիրեն յայս մրցումն զանձանց չարչարանս, կամ զընչից ծախ, յուսամք յողորմութիւնն Աստուծոյ եւ ’ ի Սրբոց Առաքելոց Պետրոսի եւ Պաւղոսի շնորհքն, թէ ’ ի պատերազմի մեռանին եւ թէ մնան կենդանի, եւ զխոստումն իւրեանց կատարեն, զի ամենայն մեղաց որոց խոստովանեալ են՝ զթողութիւն առցեն. նոյնպէս եւ եթէ եւ ’ ի ձեր սահմանաց՝ եւ կամ յայլ գաւառաց ընչիւք օգնականութիւն առնեն Սրբոյ երկրին, թողութիւն առնեմք, որպէս Աստուած սրտից իւրեանց ետ կամք առատութեան, եւ որպէս արժան է ծախք տրիցն։

Եւ տես զայս զգուշութեամբ, Պատուական Եղբայր, որպէս Աստուած զքեզ ողորմութեամբն իւրով լուսաւորեալ է, զի անձամբ քո եւ ժողովրդեամբ՝ որք յաշխարհդ Արեւելից՝ ’ ի քէն հովուին, ’ ի Սուրբ տեղեացն ազատութիւն յօժարեսցիս գնալ։ Եւ որպէս կատարի կամք քո, եւ Աստուծով այս խորհուրդս յաջողի, փութացիր գրով քո մեզ յայտնել։ Եւ այս յայտնի լիցի քեզ, զի թէպէտ եւ ’ ի մերս մարմնական աչաց տեսութենէ բացակայ ես, հոգւոյ աչօք հանապազ զքեզ տեսանեմք եւ ողջագուրեմք սրտով եւ սիրով. եւ զխնդրուածս զոր կամիս՝ հեշտութեամբ կատարեմք » [7] ։

Յիշէ Քահանայապետն յայսմ թղթի զնախայիշեալն ’ ի նախորդէն իւրմէ Լուսիոսէ, եւ ողբալով զաղէտս գերութեան Երուսաղեմի, յորդոր լինի նմա ձեռն տալ Խաչակրաց եկելոց ’ ի փրկութիւն քաղաքին: Զատ ’ ի հաւասարէս ` գրէ եւ այլ հակիրճ թուղթ առ կաթողիկոսն ` որոյ խնդրեալ էր ’ ի Քահանայապետէն իւղ օրհնեալ ( միւռոն ), եւ ասէ ոչ առաքել, քանզի կարող էր եւ ինքն կաթողիկոսն օրհնել: Այսպէս գեղեցիկ խոնարհութեամբ առաքինացեալ երկոցուն հայրապետացն, մին խնդրելովն, միւսն հրաժարելով: — Բան մի թղթոյ Քահանայապետին Իննովկենտեայ առ Լեւոն ( յամի 1207) տայ գուշակել, եթէ եւ նախորդք Պարոնիս Հայոց թղթակցեալ էին ընդ գահուն Հռովմայ, ուր գտանին ասէ յիշատակք նոցին [8]:

Ոչ են յայտ զի՛նչ պատասխանեցին թղթոցս Կլեմայ Գ ` կաթողիկոսն եւ Լեւոն, եւ ոչ այլ թղթակցութիւնք. բայց միայն զի գրեաց սա ’ ի ձեռն նախայիշեալ հրեշտակացն ` վասն խնդրոյ թագին եւ որդեգրութեան Հռոմէական եկեղեցւոյ (1196). եւ որպէս ասի ` ընկալաւ նշանակ մեծի հաճութեան Քահանայապետին ` թագ ոսկեղէն, զոր առաքեաց նա ’ ի ձեռն նոյն հրեշտակաց առ կայսրն Ենրիկոս, առ որ դէմ եդեալ էր նոցա, եւ ընդունելի եղեն, որպէս տեսաք վերագոյնդ [9] ։ Ըղձալի էր յոյժ գտանել զայս աղերս Լեւոնի եւ զպատասխանի Քահանայապետին ( Կելեստինոսի Գ ), յորոց ` ’ ի վերայ հասանէաք ստուգիւ պայմանաց կամ դաշանց եդելոց ’ ի միջի իւրեանց, կամ պահանջանաց գահուն Հռովմայ եւ խոստմանց կաթողիկոսին, որ էր յայնժամ խոհական ծերունին Գրիգոր Ապիրատ: Որպէս պատմիչք մեր ` վկայեն եւ օտարք, զի եղեն եւ եդան այսպիսի պայմանք ’ ի վերջին ամս ԺԲ դարու, եւ թէ վասն յանձնառութեանն Հայոց ` հաճեցաւ Քահանայապետն ընդ թագաւորել Լեւոնի, եւ պարգեւեաց նմա դրօշ. եւ սորա ճիգն եւ ջան մեծ եղեւ ` հաւանեցուցանել զիւրսն յընդունելութիւն պայմանացն, քան յայլ ձեռնարկս իւր. առ որ զօրավիգն մեծ եղեն նմա ` կանխեալ ընտելութիւնք կաթողիկոսաց եւ Ներսեսի Լամբրունեցւոյ, եւ թղթակցութիւնքն եւ ընծայաբերութիւնք ’ ի Հռովմայ:

Կիրակոս պատմիչ մեր ` որ իբր եօթանասուն ամօք յետոյ գրէր, եւ ’ ի հեռաւոր վայրի, եւ ըստ համբաւուց, խառնէ զստոյգ եւ զանստոյգ, զճահաւոր եւ զանճահ. Ներսէս Պալիենց ` իբր դարու միով եւս զկնի, եւ այլք ոմանք, հարեւանցի բանիւք ցուցանեն ` պահանջեալ Ս. Գահուն ’ ի Հայոց ` այսպիսի ինչ. Ա. զմեծամեծ տօնս տօնել հաստատուն ըստ աւուրց ամսոց, ըստ սովորութեան լատին եկեղեցւոյ. որով իմանալի է զգլխաւորսն, զԾննդեան Տեառն եւ որոց ընդ նմին կապակցեալ են. — Բ. ոչ լուծանել զպահս ճրագալուցի Ծննդեան եւ Յարութեան Տեառն ` կթեղինօք, այլ միայն ձիթով եւ ձկամբ. — Գ. զկարգս ժամուց պաշտաման կատարել ’ ի ներքս յեկեղեցւոջ, եւ ոչ արտաքոյ, « զոր ’ ի վաղուց հետէ ոչ առնէին Հայք ( ասէ Կիրակոս ) ’ ի հինահարութեանց Իսմայելի, բայց միայն ’ ի ժամ խորհրդածութեան պատարագին ». — Դ. ( ըստ ոմանց ), կարգել յերկրի տէրութեան Լեւոնի ուսումն լատին լեզուի, եւ վարժել զմանկունս յերկոտասանամենից եւ ’ ի վայր. — Ե. առաքել կաթողիկոսի ըստ սահմանեալ թուոյ ամաց ` նուիրակ արգադիր առ Քահանայապետն ’ ի Հռոմ: — Համարիմ թէ եւ այլ ինչ ինչ այսպիսիք խնդրեցան ’ ի Հայոց, զի նշանակեալքդ միայն ` բաց յառաջնոյն եւ ’ ի վերջնոյ ` ( զոր ոչ յիշէ Կիրակոս ), չէին այնքան ծանր թուելիք, որքան ցուցանէ պատմիչդ այսպիսի անհաւան բանիւք [10], զոր (’ ի յայտնութիւն կարծեաց նորա եւ նմանեացն, եւ պատմական յիշատակի եպիսկոպոսաց ոմանց ), կարգեմ աստանօր. « Լեւոնի կոչեալ զկաթողիկոսն եւ զեպիսկոպոսսն ` հարցանէր, թէ զի՞նչ պատասխանի տացէ պատգամին. եւ նոքա ոչ հաւանեցան առնել զխնդիրն. եւ ասէ ցնոսա Լեւոն. Դուք մի՛ ինչ հոգայք վասն այդորիկ. ես հաճեցից զմիտս նոցա առ անգամ մի կեղծաւորութեամբ: Եւ պատասխանի արարեալ ասէ ցեպիսկոպոսն Հռոմայ. Զոր ինչ հրամայէ Կայսրն եւ Պապն մեծ ` անյապաղ առնեմք զամենայն: Եւ նորա երդումն պահանջեալ ’ ի նոցանէ ` երկոտասան եպիսկոպոսաց, եւ հաւանեցոյց Լեւոն զեպիսկոպոսսն յանձն առնուլ զերդումն. եւ արարին եպիսկոպոսք զբանս երդմանն: Յորոց մի էր եպիսկոպոսն Տարսոնի Ներսէս Լամբրոնացի !, զոր վերագոյն յիշեցաք, եւ Յովսէփ ` կողմանցն Անտիոքու առաջնորդ վանացն ` որ կոչի Յեսուանց, եւ Յովհաննէս ` որ եղեւ կաթողիկոս, եւ Անանիա ` որ եղեւ հակառակաթոռ ’ ի Սեւաստ. եւ այլք ընդ նոսա »: — Հարկ է թէ եւ Հայոց էին պայմանք եւ պահանջք ’ ի Լատինաց, որպէս երբեմն ’ ի Յունաց, յայսմ նուագի, կամ սուղ յետոյ. յորոց սակի յայտնին ’ ի թղթոց նոցին ` երկու այսոքիկ, եւ ոչ աննշանք. Ա. զի մի՛ կատարեսցի ժողով եկեղեցական յայսկոյս ծովու ( յարեւելս՝ ) առանց ընթերակայութեան կաթողիկոսին Հայոց. Բ. մի՛ ոք ունիցի աստանօր իշխանութիւն ընդ բանիւ առնել զՀայս, բաց ’ ի Սրբազան Քահանայապետէն Հռովմայ: Այսոքիկ վկայեալ են եւ ’ ի նուիրակէ Պապին, բայց յետ ամաց թագաւորութեան Լեւոնի: Ակն ունելի է եթէ յաւուր միում յերեւան գայցեն յիշատակարանք իրացս ` եւ ’ ի նշխարեալ թերթից դպրութեան ազգիս մերոյ:

[1]             Թէպէտ եւ թուղթ Պապին վերագրեալ է առ արքեպիսկոպոս Սիւննադայ, այլ բանքն ցուցանեն առ վեհագոյն ոմն գրեալ. եւ թերեւս տեղին ոչ Սիւննադա էր՝ այլ Ծամնդաւ, ուր նստէր երբեմն մեծ Վկայասէրն Գրիգորիոս։

[2]             Ոթոն Ֆրիզինկէնի արքեպիսկոպոս ժամանակակից († 1158), պատմէ զիրացս ’ ի Ժամանակագրութեան իւրում. զոր յիշեալ է մեր այլուր. ( Շնորհալի եւ պարագայ իւր, յէջ 171-4, եւ յետոյ ) ։

[3]             Վարդան Պատմիչ եւս յիշելով զայսոսիկ՝ գրէ զընծայս Պապին, զնորա « Վակասն եւ զՊսակն եւ զԿօշիկն. զի զայն զգեցեալ պատարագեսցէ, Մատանեաւ հանդերձ » ։ Այլ յոյժ անյաջ յարէ ’ ի նոյնս, եթէ « Գրեաց գիր հրամանաւ սուրբ Առաքելոցն՝ ’ ի նոցա երեսաց, եթէ Հայոց պատրիարքն՝ յայնկոյս ծովու իշխանութիւն կալցի ’ ի վերայ Հայոց եւ Յունաց եւ ամենայն ազգաց, որպէս մեք յայսմ կողմանէ, երկնաւոր եւ երկրաւոր բանալեօք » ։ Պատրեալ անշուշտ բարեմիտ պատմչին ’ ի բանից Դաշանց թղթոյ, որ թուի զայսու ժամանակաւ յօդեալ յոյժ անյարմարապէս. զորս նշաւակէ պատճէն թղթոյ Քահանայապետին Կլեմայ, թարգմանեալն ’ ի Լամբրունեցւոյն, որ տեսցի յառաջիկայդ։

[4]             Պատճառ կամ շարժառիթ գրութեան կաթողիկոսին Հայոց առ Քահանայապետն՝ ոչ յիշի ’ ի թարգմանչէն եւ ոչ յայլոց։ Բայց ոչ վայրապար համարիմ նշանակել աստանօր զանծանօթն յոլովից աւանդութիւն գրաւոր, ’ ի զգաստութիւն ընթերցողաց թողեալ զչափ ընդունելութեանն։ Նշանաւոր խոհականութեամբ եւ սրբութեամբ կեայր յայնմ ժամանակի Ս. Կիւրեղ († 1203) ազգաւ յոյն, երրորդ աբբայ կացեալ վանաց Ս. Աստուածածնի ’ ի Կարմելոս լերին. առաքեալ երբեմն ’ ի Մանուելէ կայսերէ առ Քահանայապետն՝ վասն միաւորութեան երկոցուն կայսերութեանց, եւ երբեմն առ սուլտանն Իկոնիոնի։ Սմա ասի յաղօթելն երբեմն ’ ի լերինն՝ ազդ արարեալ Ս. Բարսղի՝ երթալ քարոզել ’ ի Հայս. զոր եւ կատարէ Սուրբն, զամս տասն դեգերեալ ’ ի զանազան կողմանս մերոյ աշխարհիս. եւ ’ ի սորին բանից ազդեցութենէ՝ ասէ պատմիչ վարուցն, գրեալ թագաւորին Հայոց առ Պապն Լուսիոս, յամի 1181. որ առաջին ամ է քահանայապետութեան սորա, իսկ զմերոցս իշխանութիւն ունէր յայնժամ Ռուբէն եղբայրն Լեւոնի։ ­ Բոլլանդ. մարտ 6 ։ ­ Զքարոզութիւն Սրբոյն նշանակէ քերդող ոմն Լատին՝ տողիւքս.

Tu vero, venerande Pater . . .

Per Armenias urbes, Parthosque per omnes

Undique sparsisses divini semina verbi.

[5]             Յետ խորագրին՝ զառաջին տող թղթոյն միայն գրեալ, ծանուցանէ թարգման մեր Ն. Լամբրունեցի, եթէ՝ « Նոյն եւ այս թղթիս բանք՝ անթերի եւ անյաւել՝ որպէս առաջնոյս որ առ կաթողիկոսն սուրբ. զոր աւելորդ համարեցայ կրկին գրել » ։ Յայտ է զի ’ ի բնագրին յառաջ դասեալ էր թուղթն որ առ կաթողիկոսն, թէ եւ նոյն էին բանքն, զոր արժան եւ բարեբաղդ իսկ համարիմ կարգել աստանօր, զանց զբանիւք ինչ արարեալ՝ որ յայլակրօնս ակնարկեն. եւ այնքան յօժարութեամբ, զի յետ թղթոյ Լուսիոսի Պապի՝ առաջին եւ գրեաթէ միակ է՝ որոյ գտանի հայերէն թարգմանութիւն, եւ յայնպիսի գրչէ թարգմանեալ. եւ եւս առաւել, զի կարծեմ թէ լատին բնագիրն եւ ոչ ’ ի քահանայապետական Դիւանս մեծին Հռովմայ գտանի արդ։