Լեւոն Մեծագործ

Դ. Մեծահանդէս թագաւոր - օծութիւն Լեւոնի, եւ Կարգ օրհնութեանս

Իսկ մեզ ` դառնալով առ պատմութիւն, հարկ է համարել՝ թէ որպիսի ինչ եւ գործեցաւն ` եղեւ յետ հրեշտակութեան Յովհաննու արքեպիսկոպոսի Սսոյ ’ ի Պտղոմայիս, եւ թէ եբեր սա ընդ իւր ` ’ ի դիմաց մեծի քարտուղարի կայսերն եւ նուիրակի Քահանայապետին ` զեպիսկոպոս ոմն կամ զոմանս, որք կատարեցին զպատգամաւորութիւն իւրեանց. խօսեցան, վիճեցան, հաւանեցան, երդուան եւ կնքեցին զպայմանսն յելս 1197 կամ ’ ի սկիզբն 1198 ամի. եւ այնուհետեւ չմնայր ինչ այլ, բայց պատրաստել զհանդերձանսն եւ թագաւորեցուցանել զԼեւոն: Սակայն եւ առ այս, ( քանզի մեծահանդէս կամէր զայն առնել, որպէս եւ արժանն պահանջէր, եւ հրաւիրել զբազումս նաեւ ’ ի հեռաւոր ուստեք կողմանց, առ որ դարձեալ խաղաղ եւ բարւոյ ժամանակի պէտք էին, թուի ինձ ` թէ եւ վասն նախագրեալ ամբոխական դիպաց Խաչակրացն ’ ի Պտղոմայիս, ’ ի Թորոն եւ ’ ի Յոպպէ ), յերկարաձգեցան դարձեալ տարեկան մի եւս աւուրբք՝ նաւակատիքն, գէթ աշխարհահանդէս մեծագոյն տօնախմբութիւնն. սակայն եւ ’ ի նմին ամի (1198) թագեալ էր Լեւոն, գուցէ եւ կանխաւ եւս:

Յիշատակք պատմչաց եւ տարէգրաց ` այլաձայնին յայս դէպս. եւ մեր զամենայն կշռելով՝ հաւանեալ եմք ` եթէ ոչ մի անգամ՝ այլ երկիցս եւ երիցս հանդէս կատարեալ է Լեւոնի ընդունելութեան թագաւորական նշանաց [1]. նախ՝ որպէս հաւանօրէն երեւի ` ’ ի Յունաց ինքնակալէն Ալեքսէ Գ Անգելոսէ ( յետ 1195 ամի ). ապա յարեւմտեան կայսերէն: Անժխտելի հաւաստիք են այսմ, զի Ն. Լամբրունեցի ` որ վախճանեցաւն ’ ի 14 ամսեան յուլիսի 1198 ամին, յիշէ զթագընկալութիւն Լեւոնի ’ ի Տարսոն՝ ’ ի նմին ամի, « ՈԽԷ. յորում ամի վերապատուեցաւ, ասէ, թագաւոր Հայոց Լեւոն որ յՌոբինեանց … ( եւ ինքնակալք Հին եւ Նոր Հռոմայ ) պսակեցին զսա քարամբք պատուականաւ ` յեկեղեցի Տարսոնի, որ իմ անարժանութեամբս հովուի ». իսկ զի ինքն Ներսէս ’ ի մեծի աշխարհագումար հանդիսին ոչ եւս գտանէր ականատես, այլ յաջորդքն ` ( յերկուս այնուհետեւ բաժանեալ վիճակացն ` Տարսոնի եւ Լամբրունի, որք եւ յանուանէ յիշին ), յայտ ուրեմն է զի յիշեալն յիւրմէ, եւ գուցէ իւր իսկ կատարեալ թագադրութիւնն ` եղեւ ’ ի միջոցի փեբրուար - յուլիս ամսոց 1198 ամին, ( զի ՈԽԷ թուական Հայոց սկսանի յ ’31 յանուարի այնր փրկչական տարւոյ ). իսկ մեծագոյն հանդէսն յետ մահուան Սրբոյն, որ դարձեալ ’ ի նմին ՈԽԷ թուականի, այլ ’ ի վերջն կոյս կատարեցաւ, յաւուր Յայտնութեան Տեառն, այն է ’ ի 6 յանուարի 1199 ամի: Եւ եթէ ոք բացայայտ համարելով զբան Լամբրունեցւոյն ` վասն թագելոյն նաեւ յարեւմտեան ինքնակալէն, երկմտիցի ընդ ժամանակն, մարթի պատասխանել, թէ ոչ միայն վաղ իսկ ընկալաւ Լեւոն զխոստումն թագին, այլ թերեւս եւ զայլ նշանակսն ինչ. քանզի եւ Ամաւրեայ ` ընծայելոյն ’ ի թագաւորութիւն Կիպրոսի ` որ ’ ի նմին ժամանակի խնդրեաց թագ (1195-6), կայսրն ` առաքեաց նախ գաւազան արքունի, եւ խոստացաւ ապա ինքնին թագել զնա. բայց ըմբռնեալ յախտէ հիւանդութեան ` զերկոցուն եւս թագս յանձնեաց ’ ի քարտուղար իւր: Անկ է յիշել եւ զայս, զի խտիր մեծ կայ ընդ երկոսին խնդրողս եւ ընդունողս թագի. Ամաւրի ` ’ ի կայսերէ միայն խնդրէր եւ խոստանայր նմա շուք դնել. Լեւոն ` միանգամայն ’ ի կայսերէ եւ ’ ի Քահանայապետէ Հռովմայ. զմին ` իբրու տիրաբար պարգեւիչ համարելով, զմիւսն ` բարեխօս. միոյն պատուադրութիւն, միւսոյն զորդեգրութիւն ընծայելով [2]:

Զայս արժան է հաստատութեամբ այսպէս ընդունել. եւ մի՛ որպէս մինչեւ ցայժմ ` առանց կարեւոր քննութեանս ` համարել ’ ի յանուարի 1198 ամի զմեծ թագընկալութիւնն, որպէս գրեաթէ առհասարակ ասեն եւ կրկնեն ամենայն օտար եւ ազգային պատմիչք: Վկայեն այսմ՝ զատ յայլոց փաստից ` եւ նամականի շնորհակալութեան թագաւորին եւ կաթողիկոսին ` առ Հայրապետն Հռովմայ ( Իննովկենտ. Գ ), գրեալք յամսեան մայիսի այսր 1199 ամի. զի չէր մարթ զայնպիսի կարեւոր գիր երախտեաց յապաղել վեշտասան ամիս, եթէ ’ ի սկզբան 1198 տարւոյ կատարեալ էր հանդէս թագընկալութեանն: — Ամաւ միով եւս յառաջ կանխէ զթագաւորութիւն Լեւոնի ` Հեթում ` եղբայր Ս. Ներսեսի ` ’ ի կարգի թարգմանութեան Ժամանակագրութեան կայսերաց Հռովմայ, այսպէս ասելով վասն Ենրիկոսի Զ. ( զոր նա գրէ Ե ). « Սա ` յեօթներորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ ` պատուեաց զԼեւոն որդի Ստեֆանէի յՌաւբինեանց ` թագիւ, զկնի փառաւոր արծվեսքին ` Միանցին ( Մակոնցայ ) եւ հաստատեաց թագաւոր ամենայն Հայոց, եւ նահանգին Կիլիկէացոց եւ Իսավռիոյ. սա նորոգեաց զթագաւորութիւնն Հայոց ` զբազում ամաց եղծեալն, ’ ի թուին ՈԽԶ » [3] ։ Այս թիւ ` ըստ վերոյգրելոցս ` սկսանի յելս յանուարի 1197 ամի, որում զուգի եւ եօթն ամ թագաւորութեանն Ենրիկոսի, հաշուելով ’ ի յունիս ամսոյ 1190 ամի ` յորում մեռաւ հայր նորա ’ ի Սելեւկիա. ըստ այսոցիկ յիշեալս ’ ի Հեթմոյ թագապատուութիւն Լեւոնի ` լինի ’ ի միջոցի յուլիս ամսեան 1197 ամի եւ յանուարի 1198 ամի. այլ ոչ հաւաստի յայնժամ գալ արքեպիսկոպոսին Մոգունտիոյ [4] եւ թագելն. թուի Հեթմոյ զերկոսին դէպսն զուգել միանգամայն, զառաջին թագընկալութիւնն եւ զերկրորդն կամ զերրորդ զմեծահանդէսն: Ի դէպ է եւս համարել ` զառաջին նուագսն սոսկապէս ընկալեալ Լեւոնի զթագն, պսակեալ եւ փառաւորեալ, այլ պահեալ յապայն զլրումն փառացն, որ էր Օծումն թագաւորութեան. եւ այսմ ’ ի ճահ գայ յիշատակութիւն արքունի պատմչին, որ ’ ի թուին ՈԽԵ գրէ զառաքումն թագի յԱլեքսէ կայսերէ Յունաց, ’ ի ՈԽԶ զպատգամաւորութիւն Յովհաննու արքեպիսկոպոսի ’ ի Պտղոմայիս եւ զգալուստ լատին արքեպիսկոպոսին. իսկ « Ի թուին ՈԽԷ, յամսեանն յանուարի յօր Յայտնութեան Տեառն, ասէ, աւծին զԼեւոն ` թագաւոր Հայոց, ’ ի հնազանդութիւն եկեղեցւոյն Հռովմայ եւ Ըմբրուրին Ալամնաց »: Ծանուցաւ նախասացելովքս զինչ է հնազանդութիւնն Հռոմայ եկեղեցւոյն, իսկ ըմբրուրին ( ինքնակալին ) անուանականն եւեթ էր տիրապատուութիւն:

Այլ մեզ ` որ ինչ յետ տասնամեայ ըղձից, խոստմանց եւ ակնկալութեան Լեւոնի ’ ի գլուխ ել եւ կատարեցաւ, զգործոյն մեծի ` ցանկալի էր մանրապատում եւ ստուգագոյն գիտել զօրինակ հանդիսադրութեանն: Վերոյիշեալ պատմիչն հեռաւոր ( Կիրակոս ) այսչափ ինչ համառօտէ. « Ապա եղեւ ժողով բազմութեան յոյժ՝ զօրապետաց եւ զօրաց, եւ ազգաց եւ ազանց. պատրիարքն ( մետրապօլիտն ) Յունաց ` որ նստէր ’ ի Տարսոն, եւ կաթողիկոսն ( մաֆրան ) Ասորւոց՝ որ նստէր ’ ի վանս Պարսամայ ` ’ ի սահմանս Մելիտինոյ, եւ կաթողիկոսն Հայոց ամենայն եպիսկոպոսօք. եւ թագաւորեցուցին զԼեւոն, եւ եղեն ընծայաբերք նորոգ թագաւորին կացելոյ ` շուրջակայ ազգքն »: Իսկ ընտանի պատմիչն Կիլիկիոյ ` թողեալ զարտաքինսն ` զբնիկ առաջնորդսն միայն աշխարհին եւ տէրութեանն Լեւոնի ` յիշէ յականէ յանուանէ, զեկեղեցականս եւ զաշխարհիկս. իբրու առ մեծի իմն խնդութեանն եւ պարծանաց ` վասն բարգաւաճանաց երկրի իւրոյ, զօտարօքն զանց առնելով. երախտապարտ եւ այնու զմեզ կացուցանելով, զի նովիմբ ճանաչեմք յանուանէ զիշխանս եւ զիշխանութիւնս քառասուն եւ հինգ բերդատէր Պարոնայց եւ վաթսնիւ չափ բերդիցն եւ բերդաւանաց, եւ չորեքտասան եպիսկոպոսաց եւ արքեպիսկոպոսաց Սիսուանայ, հանդերձ երկոքումբք եւս ` Անտիոքայ եւ Երուսաղեմի արքեպիսկոպոսօք, զորոց ’ ի Տեղագրութեանս յիշեցաք զտեղիսն եւ զվիճակս. իսկ աստանօր հաճոյ է մեզ, համարիմք եթէ եւ ընթերցանելեաց, միանգամայն երկրորդել զանուանս տեարցն եւ տեղեաց, ըստ բանից պատմչին, որ ունի օրինակ զայս.

« Արդ պարտ է մեզ պատմել փոքր ’ ի շատէ զոր ըստ նորայն ( Լեւոնի ) ժամանակի ` վայելչացեալ էր տունս Հայոց … եւ ամենայն դասուք եկեղեցականօք եւ պատուաւոր իշխանօք զարդարեալ եւ վայելչացեալ էր երկիրն Կիլիկիոյ. զոր եւ պատմեցից զանուանսն մի ըստ միոջէ.

Տէր Դաւիթ արքեպիսկոպոս Մամուեստիոյ, եւ առաջնորդ սուրբ ուխտին Արքակաղնոյն.

Տէր Գրիգորիս արքեպիսկոպոս Կապնուն, եւ առաջնորդ Արիգնոյն.

Տէր Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Սիսոյ, եւ առաջնորդ Թրազրկուն.

Տէր Մինաս արքեպիսկոպոս աստուածաբնակ քաղաքին Երուսաղէմի.

Տէր Յուսէփ արքեպիսկոպոս Անտիոքու, եւ առաջնորդ Յիսուանցն.

Տէր Կոստանդին արքեպիսկոպոս Անարզաբայ, եւ առաջնորդ Կաստաղաւնին.

Տէր Վարդան արքեպիսկոպոս Լամբրունին, եւ առաջնորդ Սկեւռային.

Տէր Ստեփանոս արքեպիսկոպոս Տարսոնի, եւ առաջնորդ Մլիճոյն.

Տէր Թորոս եպիսկոպոս Սելեւկիոյ.

Տէր Աստուածատուր եպիսկոպոս Մեծքրուն.

Տէր Յոհանէս եպիսկոպոս Սանվիլանց.

Տէր Գէորգ եպիսկոպոս Անդրիասանց.

Տէր Կոստանդին եպիսկոպոս Յոհնանց.

Տէր Գրիգոր եպիսկոպոս Փիլիպոսեանց.

Տէր Ստեփանոս եպիսկոպոս Բերդուսին.

Իշխանն Պաղրսայ` Ատանն.

Իշխանն Ճկերոյն` Աւստն.

Իշխանն Համուսին` Արեւգոյնն.

Իշխանն Սարվանդաւի` Սմբատն.

Իշխանն Հարունոյն` Լեւոն.

Իշխանն Սիմանակլային` Սիրուհի.

Իշխանն Անէոյն` Հեռի.

Իշխանն Կուտաֆոյն` Ապլղարիպ գունդուստապլն.

Իշխանն Ընկուզտին` Պաղտինն.

Իշխանն Թոռնկային` Ստեֆն.

Իշխանն Բերդուսին` Լեւոն եւ Գրիգոր.

Իշխանն Կանչոյն` Աշոտն.

Իշխանն Ֆաւռնաւսայ` Ապլղարիպն.

Իշխանն Կապնուն` Տանկրի.

Իշխանն Ճանճոյն` Կոստանդին.

Իշխանն Շողականն` Ճաւֆրի.

Իշխանն Մազոտ-խաչին` Սիմունն [5].

Իշխանն Թլին` Ըռաւպերտն.

Իշխանն Թլսապոյ` Թորոս.

Իշխանն Վաներոյն` Վասիլ մարաջախտն.

Իշխանն Բարձրբերդոյ` Գէորգ.

Իշխանն Կոպիտառոյ` Կոստանդին.

Իշխանն Մաւլովոնին` Աժառոսն.

Իշխանն Կուկլկայ` Սմբատ.

Իշխանն Լամբրունին` Հեթում.

Իշխանն Լուլւայոյ` Շահինշահն.

Իշխանն Պապեռօնին` Բակուրան.

Իշխանն Ասկուռսոյ` Վասակ.

Իշխանն Մանաշոյ` Հեթում.

Իշխանն Բերդկանն` Միխայլն.

Իշխանն Պռականոյ` Տիգրանն.

Իշխանն Սիւիլոյ` Աւշինն [6].

Իշխանն Կուռիկօսոյ` Սիմունն.

Իշխանն Սելեւկիոյ եւ Պունառոյ` Կոստանցն.

Իշխանն Սինիտու եւ Կովասու` Ռոմանոսն [7].

Իշխանն Վէտին եւ Վէռըսկու` Նիկիֆօռն [8].

Իշխանն Լավզատոյ եւ Տիմիտուպօլսոյ` Խռսաւֆօռն.

Իշխանն Մանիաւնին` Լամաւսոյ, Ժեռմանկանն [9] եւ Անամուռին Հալկամն.

Իշխանն Նորբերդոյ եւ Կաւմառտիասոյ` Սեւաստիաւսն Հեռի.

Իշխանն Անդաւշծին եւ Կուպային` Պաղտինն.

Իշխանն Մաղվայոյ եւ Սիկոյ եւ Պալապօլին` Կեռ Սակն.

Իշխանն Մանաւվղատին եւ Ալարոյ` Միխայլն.

Իշխանն Լակռաւենոյ` Կոստանդինն եւ Նիկիֆօռն [10].

Իշխանն Կալանաւնաւռսոյ, Այժուտապին, Սուրբ Սոփէ եւ Նաղլաւնին` Կեռ Վարդն [11] »:

Ի դասս եպիսկոպոսաց զոր նախակարգէ պատմիչ մեր քան զաշխարհականս, չիք երկբայել զի գոյին եւ բազում այլ եպիսկոպոսք ` ’ ի մարզից Հայոց Մեծաց ` հրաւիրեալք, թէ եւ ոչ էր մարթ ամենայն եպիսկոպոսաց համահաւաքել, ըստ Կիրակոսի. որպիսիք են, յիշեալն ’ ի սմանէ Անանիա եպիսկոպոս Սեբաստիոյ, եւ յայլմէ յիշատակագրէ ` Ստեփանոս՝ Տիրացու մականուանեալն ` արքեպիսկոպոս Վանտոսպայ, դրուատեալն ’ ի Ն. Լամբրունեցւոյ եւ վկայ արժանաւորութեան իւրոյ. սա վաղագոյն հրաւիրեալ ’ ի կաթողիկոսէն ’ ի Հռոմկլայ, ոչ հայելով ’ ի ծերութիւն հասակին ` չոգաւ առ նա, եւ անտի ` ըստ գրելոյ ուղէկցի նորին Յակովբայ վարդապետի. « Ա՛յլ ճանապարհ առաջի եդաւ իմում Տեառնս եւ կաթողիկոսին Հայոց. զի կոչեցեալ եղեն ’ ի Լեւովնէ, որ այժմ զվաղնջուցն ’ ի մերմէ ազգէ եւ զընկեցեալն յերեսաց տեսողին ` զթագաւորական անուն ` զոր ունէին Հայք, սա միայն ստացաւ, զօգոստական եւ զծիրանափայլ պատմուճանն. եւ ընկալաւ օծումն ` որպէս զմեծն Տրդատ, կամակցութեամբ արիական ազգին Յունաց, ( փոխանակ գրելոյ Փռանկաց կամ Հռովմայեցւոց ), բերեալ նմա նշան զխաչանիշ թագն. եւ նորա պատուասիրաբար կոչեցեալ զհոգեւոր Տէր Գրիգորիս, զի երթիցէ եւ օծցէ զնա սրբարար եւ մաքրագործակ միւռոնաւն, եւ պսակեսցէ զգլուխն խաչանշան դրոշմաւ. եւ Հոգեւոր Տեառն ընդ իւր առեալ զիմ Տէրն », եւ այլն: Յայտ է թէ ընդ սոսին ` առնոյր տանէր ընդ իւր կաթողիկոսն ` եւ զեպիսկոպոսունս հայրապետանոցի տան իւրոյ, եւ զաւագ երիցունսն եւ զպաշտօնեայս դասակցել ընդ համօրէն ուխտի եկեղեցեացն Սիսուանայ, սրբազնագոյն իմն եւ մեծագոյն քան զյոգունս յաշխարհախումբ ժողովոցն Հայոց ` կազմելով յայսմ հանդիսական աւուր, յետ բազում եւ երկար աւուրց եւ ամաց դադարման այսգունակ հանդիսափայլութեանց: — Չափաբան Րաբունն Վահրամ վիպասան ` ասէ.

« Յայնժամ Հայոց բովանդակեալ

Եւ ’ ի Տարսոն քաղաքն եկեալ.

Կաթողիկոսն ’ ի մէջ կացեալ `

Զեկեղեցին անդ ժողովեալ,

Եւ օրինօք զԼեւոն օծեալ,

Տան Թորգոմայ թագաւորեալ,

Յարքայական աթոռ նստեալ,

Եւ ’ ի բարիս եւս յաջողեալ », եւ այլն:

Մերայինք ` կաթողիկոսի մերում ընծայեն զկատարումն թագաւորօրհնէից, որպէս վայել իսկ էր, եւ ոչ է ընդ այս երկբայել. իսկ օտարք, որպէս կանխեցաք ասել, ծերունւոյ արքեպիսկոպոսին Մակոնցայ Կոնրադի ` երեսփոխանի քարտուղարի կայսերն, որով եւ Սրբազան Քահանայապետին, ( որոյ եւ նախապատիւ ծիրանէկիր կարդինալ էր ). ստոյգ եւ այս, զի սա նշանամատոյց եւ թագադիր եղեւ, իսկ կաթողիկոսն մեր ( Գրիգոր Ապիրատ ) օրհնիչ եւ օծիչ վսեմական գլխոյն Լեւոնի։ … Այլ ո՞ւր էր երրորդն աջ հանդիսադիր, յերկոտասան ամաց հետէ գրեաթէ անանջատ ’ ի հզօրին աջոյ, եւ որ զոյգ նմին ընդ երկար երկնէր զնա ’ ի գահ արքայական. ո՞ւր ձայնն հոգիացուցիչ ` որ զամս քսան եւ հինգ հնչէր յեկեղեցւոջս Տարսոնի. զիա՞րդ ոչ շարժեցան շրթունքն շնորհաշուք ` որ կրկին եւս մեծացուցանելոց էին զտօն աւուրս մեծի, եւ անշուշտ աւանդելոց մեզ յետնոցս միւս եւս հրաշազան ճառ կացրդական։ … Յաճախ այսպիսի թուին օրէնք երկրաւոր բաստից, թերի իմն թողուլ ամենայն փառափայլ բոլորոյ մեծամեծար ուրախութեանց: Կիսամաւ եւեթ կանխեալ գողացեալ էին երկինք զՍիրելին իւրեանց եւ զմեր եւ զԼեւոնի, զհրեղէն լեզու եւ զհոգի Լամբրունեցւոյն: Այլ թէ ’ ի նմին նախանկատեալ պահու հեղման սրբագործակ միւռոնին ` ’ ի գլուխ նորընծայ թագաւորին, խայտացի՞ն արդեօք սրբասնեալ նշխարք նորին ’ ի շիրմաց Սկեւռայ, զայն ոչ գիտեմ. բայց հաւատամ եթէ ընդ հեղեղօրէն գոչման բազմագումար խմբիցն ` Կեցցէ Սուրբ թագաւոր, աստուածաբանեաց եւ ինքն զ Խաղաղութիւնն ամենեցուն ` յանմատուցից վերնոց խորանացն, հովանի կալով աշխարհաժողով հանդիսին: Ո՞ գիտէ թէ եւ պատկեր նորա դեղանկար յորմն եկեղեցւոյն ` ոչ ձգէր առ ինքն զաչս բազմաց, յորժամ յառաջ խաղայր կարգ օրհնութեանն ` յիւրմէ իսկ յուսով յերիւրելոյ: Ոչ ել ’ ի դերեւ յոյս քո, Սո՜ւրբդ Աստուծոյ, ’ ի սահմանեալ կէտ պսակման քոյդ համշիրակի. եւ տառք քոյոյ ձեռին քաղցրալուր եւս բարբառեցան ’ ի տաճարի անդ Ս. Սոփիայ, իբրեւ ’ ի բնաշխարհէ երգոց հնչեցեալ ձայն աստուածազդեցիկ. զոր քաղցրասցի եւ մեզ անագանելոցս դարուք եւ բազում իրօք ` յեղյեղել աստանօր ` ըստ այլոց յիշատակաց անցելոց [12]:

« Կարգաւորութիւն Օրհնութեան Թագաւորի, ըստ մեծի եկեղեցւոյն Հռոմայ։

Յորժամ ժառանգաւորքն եւ ժողովն ընտրեն զոք բարձրացուցանել թագաւոր, գան յարքունի ապարանսն, արքեպիսկոպոսն եւ եպիսկոպոսունքն եւ ժառանգաւորքն, զգեստեալ եւ խաչիւք, ’ ի խնդիր ընտրելոյն. եւ կաթողիկոսն կենայ յեկեղեցին։ Եւ ընտրեալն ունենայ հալաւ ձիաւորի. փիլոն, ջաղջեր եւ մահմէզ [13] ։ Եւ աստիճանաւորքն, ( որք են ) Գունդստապլն [14] թագաւորական նշանաւն, եւ Թագադիրն թագաւն, եւ Սենեսջալն ծաղկիւն՝ որ է Ֆլաւտրիս [15], եւ Ջամբռլայն՝ թագաւորական զգեստիւն, եւ Պօդլերն՝ հանապովն, եւ Մարաջախտն՝ Գունդստապլին նշանաւն. պատեն զընտրեալն ’ ի կանգուն՝ հագած. եւ այլ լիճ ճորտերն ընդ դրուցէ բոլոր ’ ի կանգուն. եւ պահնորդներն այնոց ընդ դրուցէ՝ չտան թոյլ այլ ումեք մտանել։

Եւ ասէ արքեպիսկոպոսն ’ ի վերայ ընտրելոյն՝ զաղօթս.

« Տէր ամենակարող ամենայնի, որ զծառայս քո ( Ա. Ա. ) պատշաճեցուցեր գալ ’ ի պատիւ թագաւորութեան, տուր նմա ըստ կամաց քոց կարգել զժողովուրդս՝ որ ընդ ձեռամբ իւրով, այսու պատուովս պահպանել եւ փրկել, զի մի՛ հեռասցին ’ ի ճանապարհէն արդարութեան. շնորհօք Միածնի քո՝ տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. ընդ որում քեզ Հօր եւ Հոգւոյդ Սրբոյ՝ վայելէ փառք » ։

Յետ այսր առնուն զնա երկուք ’ ի զգեստեալ եպիսկոպոսացն, որ մասունս ’ ի նշխարաց Սրբոց ունիցին ’ ի պարանոցսն իւրեանց. եւ երկու խաչս եւ աւետարանս եւ բուրվառք եւ լապտերս. եւ կղերիկոսքն զգեստեալք. եւ այսպէս գնան եւ երգեն վերաձայն. « Ահաւասիկ ես առաքեմ զհրեշտակ իմ առաջի քո, որ հանդերձեսցէ զճանապարհս քո առաջի քո » ։ Եւ սաղմոսեն « Ցնծացէք առ Աստուած, օգնական է մեր ». եւ գան մինչեւ ’ ի դուռն տաճարին, եւ առնեն զնա դպիր։ Եւ արքեպիսկոպոսն ասէ զաղօթս զայս.

« Տէր Աստուած, որ ճանաչես զազգս եւ զցեղս մարդկան, զի ոչ կարեն ինքեամբք մնալ, բայց թէ օգնականութեամբ. վասն որոյ աղաչեմք զքեզ, խոնարհեա ’ ի մեզ, եւ զծառայս քո ( Ա. Ա. ) զոր ընտրեաց ժողովուրդս՝ կալ առաջի իւրեանց, հաստատեա քո օգնականութեամբդ. զի կարող լիցի առաջնորդել նոցա ճշմարտութեամբ. շնորհօք Տեառնդ մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ». եւ այլն։

Եւ մտեալ ’ ի տաճարն սուրբ՝ եւ երգեն ձայնիւ սաղմոս. « Լուիցէ քեզ Տէր յաւուր անձկութեան », ’ ի լման. եւ ’ ի մէջ եկեղեցւոյն դադարեն։ Եւ կաթողիկոսն տայ երդնուլ ընտրելոյն ’ ի վերայ Սովորական իրաւանցն [16]. եւ զկնի ասէ զաղօթս զայս.

« Աստուած ամենակարող, յաւիտենական, տէր երկնի եւ երկրի, որ զծառայս քո ( Ա. Ա. ) բարձրացուցեր ’ ի պատիւ թագաւորութեան, աղաչեմք զքեզ վասն սորա, փրկեա զսա յամենայն նեղութենէ, զի լիցի հաստատիչ խաղաղութեան սուրբ եկեղեցւոյ, եւ զօրասցի շնորհօք քո՝ հասանել ’ ի յաւիտենական խաղաղութեանդ ուրախութիւն. շնորհօք Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ընդ որում ». եւ այլն։

Յետ այնր հանեն զփիլոնն. եւ ձեռօք եպիսկոպոսացն մտանէ ’ ի խորանն. եւ անկանի առաջի սրբոյ սեղանոյն մեկն ( միայնակ ). եւ կղերիկոսքն երգեն զ Լիթանիայն կարճ, միայն զերկոտասան առաքեալսն եւ երկոտասան մարտիրոսս եւ երկոտասան կոյս եւ երկոտասան խոստովանող։ Եւ զկնի զայս՝ ’ ի նոյն ձայն. « Զծառայս քո զայս՝ աղաչեմք՝ զոր ընտրեցեր թագաւոր, ընկալ. լուր մեզ կամօք քո. օրհնեա եւ բարձրացո զսա, աղաչեմք զքեզ, կատարեա եւ լո՛ւր մեզ ». եւ ’ ի նոյնս յարեն այլ երգ։ Երբ լիթանիայն կատարի՝ յառնեն. եւ ունի եպիսկոպոսապետն հանդէպ իւր զԸնտրեալն. եւ հարցանէ զայս. Կամի՞ս մնալ ’ ի սուրբ հաւատս՝ որ է հաստատեալ ’ ի կաթուղիկէ եկեղեցւոջ, եւ պահել զնոյնս հաստատուն եւ սուրբ սրտիւ։ — Պատասխանէ. Այո՛, կամիմ։ — Եպիսկոպոսապետն ասէ. Կամի՞ս լինել պահապան սուրբ եկեղեցւոյ եւ ամենեցուն որ ’ ի սմա ժառանգաւոր կղերիկոսաց։ ­ Պատասխանէ. Խնդրեմ։ — Եպիսկոպոսապետն ասէ. Կամի՞ս փրկել զսոսա, եւ դատել թագաւորութեամբ՝ որ յԱստուծոյ ’ ի քեզ հաստատի, իրաւամբք՝ զոր հարքն քո արարին։ — Պատասխանէ. Յօժարիմ, որչափ եւ օգնութեամբն Աստուծոյ զօրանամ. եւ խոստանամ խոնարհութեամբ՝ սուրբ եկեղեցւոյ եւ ժողովրդեանս՝ զամենայնն կատարել։

Դառնայ եպիսկոպոսապետն առ ժողովուրդն եւ ասէ. Խնդրէ՞ք կալ ’ ի ներքոյ սորին իշխանութեան, որպէս խոստացաւն ձեզ պահել զձեզ. եւ ուղիղ հաւատով կամի՞ք հաստատել զսորա թագաւորութիւնն. եւ կատարէ՞ք զսորա հրամանն՝ հնազանդութեամբ, ըստ առաքելոյն Պօղոսի, Ամենայն անձն որ ընդ իշխանութեամբ է՝ ’ ի հնազանդութեան կացցէ թագաւորութեանն, որ է գլուխ ամենեցուն » ։ — Յայնժամ կղերիկոսքն եւ ամենայն ժողովուրդն բարձեալ զձայնս՝ պատասխանեն չորիցս. Այո՛, Այո՛, ամէն ։ Եւ առ ժամայն խոնարհի Ընտրեալն. եւ ասէ եպիսկոպոսապետն զաղօթս զայս. « Աստուած, որ տիրես ամենայն թագաւորութեանց, օրհնեա զսա թագաւոր մեզ ». եւ այլն։ Եւ ապա առեալ երկուց եպիսկոպոսաց զձեռանէ նուիրելոյն՝ դարձուսցեն զդէմսն յարեւմուտս ’ ի ժողովսն. եւ գոչեսցեն բարձր ձայնիւ ’ ի լուր ժողովրդեանն. « Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհն՝ հեղեալ աստանօր առ ( Ա. Ա. ) կոչէ յաթոռ թագաւորութեան տանս Թորգոմայ եւ զարմիս Հայկայ. օծանիլ ըստ նմանութեան Տրդատայ, Կոստանդիանոսի եւ Թէոդոսի. ըստ ընտրութեան սրբոյ եկեղեցւոյ եւ ամենայն ժողովրդեանն. Արժանի է » ։ Ժողովս աղաղակէ. Արժանի է ։ Զնոյն երեքկնեն. ապա դարձուցանեն ’ ի սեղանն. եւ կաթողիկոսն ասէ. « Աստուած, արարիչ արարածոց, Աստուած ստեղծիչ աշխարհի, Աստուած որ արարեր զմարդն, ուղղիչ իշխանութեան, օծող թագաւորաց », եւ այլն։

Յետ այսր եպիսկոպոսապետն օծանէ օրհնեալ ձիթով զգլուխ նորա եւ զկուրծսն եւ զթիկունսն եւ զերկուս բազուկսն խաչանման. եւ ասէ զայս. « Օծանեմ զքեզ, թագաւոր, սուրբ իւղովս, յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն. ամէն » ։ Եպիսկոպոսն ասէ. Խաղաղութիւն ընդ քեզ։ Ժողովն. Եւ ընդ հոգւոյդ քում։ Օծանէ զափսն եւ ասէ. « Օծանեմ զձեռս քո՝ սուրբ իւղովս, որով օծան թագաւորք եւ մարգարէք. որով օծ Սամուէլ զԴաւիթ թագաւոր. զի այսու օրհնեալ լիցիս եւ հաստատեալ արքայ ’ ի վերայ ժողովրդեանս՝ զոր Աստուած ետ ’ ի ձեռս քո՝ հովուել, ’ ի փառս Հօր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն » ։ Եւ ասէ զաղօթս. « Քո է Աստուած, ամենայն զօրութիւն, եւ դու ես որ փառաւորես զթագաւորս », եւ այլն։

Ապա առնուն զնա երկու եպիսկոպոսք եւ այլ սարկաւագք եւ տանին ’ ի սարկաւագարանն. եւ զգեցուցանեն նմա երախ կտաւի հանդերձ՝ որպէս երիցու. եւ ապա մետաքս կարմիր՝ փոքր սարկաւագի, եւ ’ ի վերայ՝ սարկաւագի նոյնպէս կարմիր, պատուական պաւլովն [17], լայնթեզանի եւ գօտէլոյծ. եւ նախ զմիւռոնն զգուշութեամբ՝ հացի միջով ( սրբեն ). եւ ածեն զջուրն ’ ի սուրբ տեղի. ապա յետ զգենլոյն՝ առնուն զձեռանէ, եւ խաչ առաջի սեղանոյն։ Եւ ասէ եպիսկոպոսապետն զօրհնութիւնս եւ զորս զկնի՝ ’ ի վերայ արքային.

« Շնորհք Սուրբ Հոգւոյն իջցէ ’ ի վերայ քո առատապէս՝ այսու օրհնութեամբս. եւ ըստ որում մեք անարժանքս կնքեցաք զքեզ սուրբ օծութեամբս, լիցիս եւ ’ ի ներքոյ օծեալ օրհնութեամբ հոգեւորաւ, եւ պարարեսցիս ներգործութեամբ շնորհաց Սուրբ Հոգւոյն. զի սրբեսցիս յամենայն չարէ, եւ մնասցես ’ ի բարի. թօթափեսցիս յանիրաւութենէ, եւ գործեսցես զիրաւունս. խոտորեսցիս ’ ի չարէ, եւ արասցես զբարի. խնդրեսցես զխաղաղութիւն սուրբ եկեղեցւոյ, եւ երթիցես զհետ սորին ուղիղ հաւատոյ. շնորհօք Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. որում վայելէ փառք ». եւ այլն։

Այլ աղօթք. « Աստուած, զոր զարդարս փառաւորես », եւ այլն։

Յետ այսր առնուն եպիսկոպոսքն զ Սուրն վաղակաւոր ՝ որով հանդերձեալ է կալ յիշխանութիւն ժողովոյ, եւ ասեն.

« Ընկալ զՍուրս զայս՝ ’ ի ձեռանէ առաքելական աստիճանի՝ անարժան եպիսկոպոսացս, եւ սովաւ թագաւորեսցես ’ ի փրկութիւն սրբոյ եկեղեցւոյ եւ ժողովրդեանս, որ ընդ ձեռամբ քո հովուին. զոր Դաւիթ ’ ի Սաղմոսին երգէ՝ յիշեա՛, Ա՛ծ զսուր ընդ մէջ քո, հզօր եւ թագաւորեա այսու ճշմարտութեամբ. եւ առաջնորդեսցէ աջ քո՝ բարձրանալ սովաւ ’ ի վերայ անիրաւաց եւ անհաւատից. զի սպասաւորելով Աստուծոյ՝ վրէժ խնդրեսցես յայնցանէ որք զչարն գործեսցեն, եւ յորոց ոչ ունիցին զհաւատս Յիսուսի Քրիստոսի. փրկեսցես զսուրբ եկեղեցի ’ ի նոցանէ. օգնական լիցիս այրեաց եւ որբոց որ ’ ի սմա. զի լիցիս արժանի ժառանգել զթագաւորութիւն անվախճան, ըստ Փրկչին մերոյ. ընդ որում Հօր միանգամայն եւ Հոգւոյն Սրբոյ », եւ այլն։

Յետ այսր դնեն ’ ի պարանոցն Մանեակ, եւ ’ ի ձեռն՝ Մատանի, եւ արձակեն ’ ի վերայն՝ Փիլոն ։ Եւ ասէ եպիսկոպոսապետն առ թագաւորն.

« Ա՛ռ մատանի՝ առհաւատչեայ արդարութեան թագաւորութեան քո. քանզի այսօր օրհնեալ ես իշխան եւ թագաւոր ժողովրդեանս. հաստատ լեր եւ օգնական քրիստոնէութեան եւ քրիստոնէից հաւատոյ. զի փառաւորեսցիս ընդ թագաւորին թագաւորաց՝ ’ ի յաւիտենական կեանսն. որում փառք յաւիտեանս. Ամէն » ։

Տայ յաջ ձեռն Խաչ ’ ի վերայ խնձորոյ ոսկւոյ, եւ ’ ի ձախ ձեռն Գաւազան զօրութեան, եւ ’ ի ծայրն ծաղիկ. եւ ասէ.

« Ա՛ռ գաւազան զօրութեան եւ արդարութեան. զարհուրեցուսցես զանիրաւսն, եւ առաջնորդեսցես մոլորելոցն, եւ ձգեսցես զձեռն քո ’ ի վերայ ամբարտաւանիցն, եւ կործանեսցես զնոսա », եւ այլն։

Յետ այսր եպիսկոպոսապետն հանդերձ եպիսկոպոսօքն առնուն զ Պսակն մեծաւ պատուով, դնեն ’ ի գլուխ նորա. եւ ասէ.

« Ա՛ռ զԹագ եւ զպսակ թագաւորութեան ’ ի գլուխ քո, ձեռօք նուաստ եպիսկոպոսաց, որով պայծառանաս շքեղաշուք վայելչութեամբ՝ յուրախութիւն եւ ’ ի փառս. եւ լուեալ զբանս ճշմարիտս՝ հաւատասցես խորհրդոյ քոյին պատուոյս. քանզի որպէս մեք հովիւք եմք եւ առաջնորդ հոգւոց, նոյնպէս եւ դու դատաւոր մարմնոց, հրամանաւ Աստուծոյ։ Արդ զօրացիր եւ քաջ լեր, փրկել զսուրբ եկեղեցի՝ յամենայն հակառակորդաց. եւ ’ ի մէջ սորա կացցես տնտես իմաստուն, եւ յայտնեսցիս սիրող իրաւանց ժողովրդեան Աստուծոյ. եւ թագաւորութիւնս՝ որ տուաւ քեզ յԱստուծոյ՝ խորհրդական օրհնութեամբս՝ ’ ի ձեռս առաքելոցն եւ ամենայն Սրբոցն, լիցի քեզ առիթ պսակիլ ընդ փառաւորեալ վկայսն յանվախճան կեանսն, ’ ի Փրկչէն մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ. ընդ որում Հօր եւ Սուրբ Հոգւոյն վայելէ փառք, իշխանութիւն », եւ այլն։

Եւ հանցէ նմա օրհնութիւն զայս.

« Օրհնեսցէ զքեզ Աստուած եւ պահպանեսցէ, որ կացոյց զքեզ թագաւոր ’ ի վերայ ժողովրդեան իւրոյ. նոյն ինքն արասցէ եւ զքեզ յաղթող ’ ի վերայ ամենայն թշնամեաց, եւ ժառանգեցուսցէ քեզ զյաւիտենական կեանսն » ։

Ժողովուրդն. Ամէն։

« Կղերիկոսք եւ ժողովուրդքս հովուեսցին ընդ ձեռամբ քո ’ ի կեանս քո » ։

Ժողովուրդն. Ամէն։

« Պատուիրեա հարազատաց ( քոց՝ զի ) բարեմիտ լիցին եւ հեզք ’ ի վերայ ժողովրդեանս եւ աղքատաց. որպէս զի կեցեալ նոքօք ’ ի հաճոյսն Աստուծոյ՝ ժառանգիցէք զյաւտենական կեանսն » ։

Ժողովուրդն. Ամէն։

« Զոր տայ մեզ այն՝ որում վայելէ փառք, իշխանութիւն եւ պատիւ, յաւիտեանս. Ամէն » ։

Յետ այսր առնուն զնա թագովն պսակեալ՝ եպիսկոպոսքն եւ կղերիկոսքն ’ ի սրբոյ խորանէն, եւ տանին ’ ի բարձրագոյն աթոռ թագաւորութեան՝ որ եդեալ է ’ ի տաճար եկեղեցւոյն. եւ ’ ի գալն երգեն. « Տացէ քեզ Տէր ըստ սրտի քում զամենայն խնդրուածս քո » ։ Եւ յորժամ գան՝ ասէ եպիսկոպոսապետն.

« Ա՛ռ զաթոռ հայրենի, զոր ժառանգես արդարութեամբ, եւ նստիս ’ ի սա կամօք Աստուծոյ եւ հօր քոյ, եւ հաստատիս օրհնութեամբ եպիսկոպոսացս ծառայից Աստուծոյ։ Յորժամ նստիս ’ ի կղերիկոսս՝ պատուեսցես զնոսա յամենայն տեղւոջ, զի մեօք խօսի Քրիստոս. որ պահեսցէ զքեզ ’ ի փառս՝ այժմ, եւ բարձրացուսցէ ’ ի յաւիտենական կեանսն, ’ ի փառս անուան իւրոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս » ։

Ապա նստուցանեն զնա եպիսկոպոսքն յաթոռն. եւ ասէ եպիսկոպոսապետն զաղօթս զայս.

« Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս, որ է թագաւոր թագաւորաց եւ տէր տերանց, որ թագաւորէ ընդ Հօր եւ Սուրբ Հոգւոյն, հաստատեսցէ զքեզ յայսմ աթոռոյ ’ ի վերինն, եւ հանգուսցէ յիւր արքայութիւն » ։

Յետ այսր համբուրեն զթագաւորն եպիսկոպոսքն եւ ամենայն ժողով կղերիկոսացն. եւ ամենեքեան զուարճանան, եւ հարկանեն զզանգակսն ամենայն քաղաքին. եւ եղանակեն, Դէ Տէում լաւտամոյզ [18] ։ Եւ երգեն զերգս զոր ասացեալ ասեն մեծի Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի [19], ’ ի բարի եւ ’ ի սուրբ արքայն Տրդատ.

Ի վերին ’ ի յօգնականութենէ, ’ ի վերին ’ ի յօգնականութենէ՝ ծագեցաւ քեզ հանդէս բարեպաշտութեան. որ առատապարգեւ բնաւորաբար զքաղաքավարութեան ունիս իշխանութիւն, առ ’ ի յանդիմանել զվատթարացեալսն, եւ ’ ի փառաւորել զլաւագոյնսն։

Ըստ Եզեկիային քեզ տիւն դարձեալ ’ ի վերջս՝ տացի նշան. ըստ Եզեկիային քեզ տիւն դարձեալ ’ ի վերջս՝ տացի նշան, երկարելով զժամանակս. եւ ըստ քաջին Յեսուայ՝ արեգակն ’ ի քեզ առկայասցի, մինչեւ ’ ի վախճան պահանջեցեալ զվրէժս ’ ի Հագարայ եւ ’ ի Քանանացւոյն. եւ զանվախճան խաղաղութիւն աշխարհիս Հայոց ընձեռեսցես։

Քանզի անյիշաչար հեզութեամբ, քանզի անյիշաչար հեզութեամբ, եւ մեծաւ զղջմամբ՝ ըստ արքային Դաւթի, աստուածածանօթութեան շնորհն ’ ի քեզ դարձցի. եւ ’ ի սակս այսմիկ՝ հատանող տապարն ’ ի բաց դիցի. եւ տնկագործականին մաղթանք ժամանեսցեն ’ ի կենդանական թզենիդ. պտղալից արդարութեամբ խաղաղասցի կենցաղավարութիւնդ քո, հանդերձ զաւակօք եւ համբաւով բարեաց։

Եւ եպիսկոպոսապետն կատարէ զպատարագն մեծաւ հանդիսիւ եւ ուրախութեամբ. եւ ասէ աղօթք պատարագի. « Աստուած, որ զարմանալիդ ես ’ ի գործս քո », եւ այլն։ Ի վերայ ժողովրդեանն.

« Աստուած ամենակարող, որ յամենայնի խնամես զժողովուրդս քո, օրհնեա զսոսա եւ արժանի արա յաւիտենական թագաւորութեանդ. շնորհօք Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ընդ որում », եւ այլն։ ­ Աղօթք արքային. « Աստուած պարգեւեսցէ քեզ ուժգնութիւն եւ կարողութիւն ’ ի վերայ ամենայն հակառակորդաց քրիստոնէից, առ ’ ի հաստատել զեկեղեցի խաղաղութեամբ. որպէս զի մնասցես ’ ի թագաւորութեանդ, եւ առաջնորդեսցես զօրաց քրիստոնէից՝ աներկիւղ յամենայնի. որով պահեսցես զժողովուրդս խաղաղութեամբ, եւ ժառանգեսցես զյաւիտենական կեանսն ընդ ամենայն թագաւորս բարեպաշտս, յաւիտեանս յաւիտենից » ։

Կատարումն պատարագի. « Բարերար տէր », եւ այլն։

Ելանեն յեկեղեցւոյն. եւ հեծանի թագաւորն ’ ի ծածկած երիվար. եւ Սպարապետն ( գունդստապլն ) հեծանի միայն առաջի թագաւորին, եւ Նշանակն արքունի ’ ի ձեռին իւրում. եւ Թագադիրն յաջ դիհ թագաւորին, ունելով զմիւս թագն ’ ի ձեռին. եւ Սենեսկալն ’ ի ձախ դիհն. եւ Պօդլերն զկնի. եւ Ջամբռլայն զկնի թագաւորին, թրաքամք. եւ Մարաջախտն ունելով զ Նշանակ Գունդստապլին՝ գնայ առաջի նորա. եւ այլ լիճ ճորտերն՝ թրաքամք՝ պատեալ զթագաւորն, եւ ամենայն երգովք եւ փառազարդեալք գան յապարանս արքունի։ Եւ մտեալ ’ ի ներքս՝ նստի թագաւորն յաթոռ թագաւորութեան. եւ աստիճանաւորքն կանգնին յաջակողմն եւ ’ ի ձախակողմն. եւ Գունդստապլն նշանիւն հանդերձ՝ առաջի թագաւորին. եւ Մարաջախտն առ դրանն՝ նշանիւ Գունդստապլին։

Եւ յորժամ կամենան սեղան բերել, նա տայ համայնք [20] Սենեսկալն՝ Ջամբռլային, առնուլ ջրով եւ իւրով ձեռամբ լնուլ ’ ի ձեռս թագաւորին։ Եւ յորժամ դնի սեղան՝ նա վստահանայ Սենեսկալն զԾաղիկն [21] ’ ի լիճ ճորտ մի պատշաճաւոր. նոյնպէս եւ Թագադիրն զմիւս թագն, եւ Գունդստապլն զնշանակ թագաւորին յ Ասպասալարն [22]. եւ Մարաջախտն զնշանակ Գունդստապլին՝ յաւագ Չայուշն. եւ նստին ճաշակել. եւ Սենեսկալն եւ Պօդլերն սպասաւորեն՝ ըստ իւրեանց աստիճանին։ Եւ յորժամ կատարի ճաշակմունսն, դարձեալ կանգնին աստիճանաւորքն՝ որպէս յառաջ գրեցաք՝ ըստ իւրաքանչիւր գործոյն, եւ կատարեն ուրախութիւն պատշաճաւոր մինչեւ ցինն ժամ։

Եւ յորժամ կամի թագաւորն փոխել զթագաւորական զգեստն՝ գայ Գունդստապլն եւ Թագադիրն եւ Սենեսկալն, մեծարեն զթագաւորն, եւ երթան առաջի նորա մինչեւ ’ ի Ջամբռն. եւ Ջամբռլայն կենայ ’ ի ջամբռն. եւ ուննայ զզգեստն. մտանեն եւ այս չորս աստիճանաւորքս, եւ փոխեն զզգեստ թագաւորին եւ զթագն. եւ դառնան առաջի թագաւորին մինչեւ յաթոռն. եւ նստի թագաւորն որչափ եւ կամի։

Յետ այսորիկ գան եպիսկոպոսքն եւ կղերիկոսքն, եւ կատարեն զժամ երեկոյին յարքունի եկեղեցին։ Եւ բերեն սեղան, եւ կատարեն որպէս վերոյ գրած է. եւ մտանէ թագաւորն եւ խաղաղանայ յամբոխէն։ Եւ շնորհէ զերիվարն ( իւր ) թամբօք եւ սանձիւք՝ թէ ոսկի եւ թէ արծաթի՝ Գունդստապլին. եւ տանողն լինի Մարաջախտն. եւ Գունդստապլն զիւր երիվարն շնորհէ Մարաջախտուն. Մարաջախտն զիւր երիվարն՝ Աւագ չաւուշին։ Եւ թագաւորն շնորհէ հալաւ եւ գօտի ոսկի՝ Թագադրին. եւ Սենեսկալուն՝ զսենին [23] յ ’ որ եւ ճաշակէ թագաւորն, թէ ոսկի եւ թէ արծաթի, եւ զդգալն. եւ Ջամբռլային՝ զդաշտիշոնն եւ զդասպրիկն [24], թէ ոսկի է եւ թէ արծաթի. եւ Պօդլերին՝ գուբն եւ զքսեստին, թէ ոսկի եւ թէ արծաթի. եւ այլ լիճ ճորտերոյն եւ գործաւորացն՝ տայ շնորհս ըստ կամաց իւրոց։

Եւ գիտել պարտ է, զի թագուհին ընկեր է թագաւորին եւ մի մարմին եւ թագակից. վասն այնորիկ պարտ է աստիճանաւոր տիկնացն սպասաւորել նմա, եւ առնուլ ’ ի նմանէ շնորհս, որպէս իւրեանց արքն ’ ի թագաւորէն. զի եւ նոքա մի մարմին են ըստ աստիճանաւորացն՝ Աստուծոյ օրինօք։ ­ Իսկ վաղիւն գան յարքունիսն իշխանքն եւ տիկնայքն եւ սպասաւորքն, իւրաքանչիւր գործովն՝ ուրախութեամբ, աւուրս՝ որչափ եւ կամին. բայց գրեմք որ պատշաճն՝ ութ օր է » ։

Կարգ Թագաւոր - օրհնէից ` ութօրեայ մի պատշաճ համարին չափու ուրախութեանց, ’ ի յաջորդել թագաւորի. այլ անսահման իմն գրելի էր զչափ խնդութեան եւ հանդիսից ’ ի թագաւորութեանն Լեւոնի, որ ողջոյն իսկ թագաւորութեան ազգին վերականգնումն էր, որպէս գեղեցիկ խորհրդածէ պատմիչն մեր, յետ նշանակելոց զօծումն նորա. « Եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ ` ազգիս Հայոց. զի տեսին վերստին կանգնեալ եւ նորոգեալ զտէրութիւն իւրեանց յերեսս Լեւոնի ` բարեբարոյ եւ աստուածասէր արքայի »: Հնչեցին եւ ’ ի հեռուստ հայկական ծագաց վկայութիւնք հրճուանաց. ժամանակագիրն Սամուէլ Անեցի կամ անընդմէջ շարայարող նորին համառօտ բանից, ոչ կարէ աստանօր ’ ի կարգի տարեգրութեանն ` բայց մեծապէս տալ փառս Աստուծոյ. « Օրհնութիւն, գովութիւն եւ մեծ փառաբանութիւն, բերանալիր գոհութեամբ, ամենողորմ Տեառն … զի գթացաւ ’ ի մեզ … կանգնելով վերստին զանկեալքս եւ զկործանեալքս. յարուցանելով մեզ թագաւոր յազգէ մերմէ, զԼեւոն ` որդի Ստեփանէի, այր բարեպաշտ եւ քրիստոսասէր, եւ քաջարի ’ ի պատերազմի. որ նորոգեալ պայծառացոյց զեկեղեցի. վասն որոյ տօնեսցուք մինչեւ յանկիւնս սեղանոյ, փառաւորելով զԱստուած »: — Ըստ սմին օրինակի եւ այլք ’ ի պատմչաց թագաւորութեանն ` զգովութիւնս Լեւոնի կցորդեն ընդ մեծի ուրախութեան ազգին. որպէս Կիլիկեցի կամ արքունի պատմիչն, Կիրակոս, եւ նորին ընկեր Վարդան։ Սա ընդ յիշելն զօծումն թագաւորութեանն ` յարէ. « Եւ էր ճոխ եւ յաղթազգեաց եւ հարկադիր եւ լծատանջ ամենայն շրջակայ ազգացն »: Ճոխութիւն Լեւոնի ` ոգւովն առաւել քան գանձուք, տօնն անզուգական, եւ պատմեալքն վասն յաջորդաց իւրոց, առանց ինչ երկբայութեան տան գուշակել քանի՜ առատապարգեւ գտաւ յաւուր յայնմիկ, ո ' րքան բարձրացոյց եւ հարստացոյց զպարոնայսն եւ զլիճ ճորտս իւր. ո ' րքան տուրս վանորէից, եկեղեցեաց եւ եկեղեցականաց, որքանեա՜ց ազատութիւն շնորհեաց. եւ ո՜րքան ընծայս մեծագինս առ հիւրսն հրաւիրեալս եւ ինքնեկս, մեծ եւ փոքր իշխանս Լատինաց, յորս հարկ էր լինել Բրնձին Անտիոքայ, հաւանօրէն եւ նորընծայ թագաւորին Կիպրոսի, դեսպանաց այլ եւ այլ պետութեանց արեւմտից եւ գործակալաց Հասարակապետութեանցն Իտալիոյ:

[1]             Ոչ նորանշան կամ անօրինակ ինչ է այս, բազում անգամ թագ կապելն կամ ընդունել. քանզի ահա եւ նա՝ յորմէ զթագն ընդունել կամէր Լեւոն, կայսրն Փրետրիկ Ա, բազում անգամ այսպէս արար յիւր ինքեան գլուխ, երկիցս հանդիսիւ թագեալ ’ ի Գերմանիա, երկիցս ’ ի Հռովմ, երկիցս ’ ի Պաւիա։

[2]             Կարեւոր թուեցաւ իրաւագիտաց ’ ի խնդիրս յայս թագախնդրութեան եւ թագընկալութեան Լեւոնի՝ գործառնութիւն Ս. Պապին. պատմիչք մեր, որպէս Կիրակոս, ասեն ոչ լոկ կայսեր՝ այլ եւ Պապին առաքեալ նմա թագ. կամ որպէս Գրիգոր Ապիրատ գրէր առ Իննովկենտիոս, թէ արքեպիսկոպոսն Մոգունտիոյ եբեր Լեւոնի թագ ’ ի դիմաց Աստուծոյ եւ գերամբարձ եկեղեցւոյն Հռովմայ եւ մեծի ինքնակալին Հռովմայեցւոց. զայս օրինակ մարթ էր Պապին թագ առաքել, այլ ոչ հեղինակօրէն տուչութեամբ՝ որպէս զպալիումն՝ առ կաթողիկոս եւ առ արքեպիսկոպոսունս մեր։ Այս խնդիր բացայայտի վերնագրովք թղթոց Լեւոնի առ նոյն Քահանայապետ. յորոց ’ ի միումն (1210, ապրիլ ), քանզի գրեալ է ’ ի լատինն, « Առ Իննովկենտ՝ շնորհօքն Աստուծոյ Ս. քահանայապետ ընդհանրական եկեղեցւոյ, Լեւոն նորին եւ հռոմէական կայսեր շնորհօք՝ Թագաւոր Հայոց », (Innocentio, Dei gratia, summo sancto et universali Ecclesie Pontifici, Leo, per eamdem et Romani imperij gratiam Rex Armeniorum), համարեցան ոմանք թէ նորին ակնարկիցէ յեկեղեցին. սակայն ’ ի գլխաւորն եւ յառաջինն թղթոց շնորհակալութեան վասն թագաւորութեանն՝ չիք բառն եկեղեցւոյ, իսկ այլն ամենայն հաւասար է աստ գրեցելոցս. յորմէ յայտ լինի՝ զի նորին կամ նովիմբ (per eamdem) ակնարկէ ’ ի նախակարգեալ շնորհօքն Աստուծոյ (Dei gratia). զոր աներկբայ եւս յայտնէ միւս թուղթ Լեւոնի ( յօգոստոսի, 1210) առ նոյն Քահանայապետ, պարզապէս գրելով, « Լեւոն որդի բարեյիշատակ Պարոն Ստեփանէի, Աստուծոյ եւ Հռոմէական կայսերութեան շնորհօք թագաւոր Հայոց ». Leo, filius Domini Stephani bone memorie, Dei et Romani imperij gratia, Rex Armenie. Այսպէս եւ ’ ի պարգեւագրին զոր տուեալ է առ Տեւտոնեան ասպետս (1212), եւ յայլսն եւս թուղթս ինչ։

[3]             Այսպէս համարի եւ Վարդան Պատմիչ, ասելով. « Լեւովն, որ այն ինչ օծեալ էր թագաւոր, ’ ի Ֆռանգաց եւ ’ ի Յունաց առաքելով նմա զթագս, ’ ի ՈԽԶ թուին » ։

[4]             Քանզի քարտուղար կայսեր եւ զօրք նորա՝ յետ նուաճման Յոպպէի դարձ արարեալ էին ’ ի Գերմանիա, յամի 1198, մի՛ կարծեսցի թէ եւ եպիսկոպոսն Մոգունտիոյ ընդ նոսին դարձեալ էր ’ ի նմին ամի. յայտ է ’ ի պատմութենէ լատինացւոյ ուրումն մերձաժամանակ տարեգրի (Othon de S. Blasio), զի սա յերկրորդումն ամի (1199) դարձ արար ընդ Իտալիա՝ յերկիր իւր։ ­ ( Մուրադորի, Տարեգրութիւնք Իտալիոյ, ամ 1199) ։

[5]             Յետ սորա՝ զոր Սիրմուն գրէ Սմբատ՝ ըստ մերս օրինակաց, յաւելու եւ « Պարոն Սիմէոն տէր Ամուտոյն », որ թուի վրիպեալ ’ ի գրչէ մերոյ Պատմչիս, քանզի մի ’ ի բերդորէիցն էր Ամուտա։

[6]             Փոխանակ սորա՝ ’ ի Սմբատ գրեալ է, « Պարոն Ճաւսլին տէր Սինիտոյ » ։

[7]             Ի Սմբատ գրի, « Պարոն Ամանոս տէր Ատառսոյ » ։

[8]             Սմբատ, « Պարոն Նիկիֆօռ տէր Վօռկիսոյ » ։

[9]             Սմբատ՝ Ժամնկանն ։

[10]           Սմբատ, « Պարոն Կոստանդին տէր Լակռաւենոյ, Պարոն Նիկիֆօռիդ եղբայրն » ։

[11]           Սմբատ Աղօլ գրէ զՆաղլօն, եւ փոխանակ երեցուն այլոցն՝ կարգէ նոր անուն՝ Կոտրատ ։

[12]           Ի շարս գրոց Կարգաց եկեղեցւոյն Հռովմայ՝ թարգմանեալ էր Սրբոյն եւ զԿարգ օրհնութեան Ինքնակալի ’ ի Հռովմ, որ « Բարձրագոյն քան զամենայն թագաւորս », ասի ’ ի խորագրին. եւ ’ ի կարգի բանիցն՝ միջամուխ առնելով՝ աղուաբար իմն ասէ Թարգմանիչն. « Ընթերցիր՝ թէ լինիս օծող Ինքնակալի՝ ’ ի մեծ քաղաքն Հռոմ. ապա թէ ոչ՝ վայելես միայն ’ ի գիտելս, որպէս եւ երբեմն Թարգմանողս » ։ ­ Իսկ կարգ Թագաւորօրհնէից՝ որ գտանի յօրինակս ինչ Ձեռնադրութեան գրոց տանն Սսոյ, եւ որով ձեռնադրեցան եւ օծան Լեւոնեանք մեր, այս է.

[13]           Փիլոն է վերարկուն կամ քղամիդն. Ջաղջեր ՝ ստորին զգեստն, չաշգր ըստ Թուրքաց. Մահմէզ, մտրակ կօշկաց ձիաւորաց եւ ասպետաց։

[14]           Զմիոյ միոյ ’ ի պաշտօնէից ճառեսցուք յետոյ ուրոյն։

[15]           Այն է Fleur de lis, գաւազան արքունի շուշանագլուխ։

[16]           Այս ինքն ազգային իրաւունք եւ օրէնք. որ ըստ այնմ ժամանակի՝ էին Ասսիզքն (Assises) Երուսաղեմի, ըստ որոց յետ սակաւուց յարմարեցան Անտիոքայն, որով վարէին եւ արքունիք Հայոց, մինչ չեւ իսկ Սմբատայ գունդստապլի թարգմանեալ զայն ’ ի փռանկ լեզուէ, որպէս եւ ինքն իսկ ծանուցանէ։ Այլ զի եւ հին հայկական օրէնք չէին խափանեալք, յայն սակս նոյն նախանձախնդիր սպարապետ՝ եյեղ ’ ի գաւառական լեզու՝ զԴատաստանագիրս Մխիթարայ Գոշի, յարմարելով պիտոյից եւ սովորութեանց իւրոյ երկրին։

[17]           Թուի օթոցն այն կամ վերարկու, զոր Լատինացիք կոչեն պէսպէս յեղյեղմամբ անուանն՝ Paula, Palla, եւս եւ Pallium ։

[18]           Այս է Te Deum laudamus, Զքեզ, Աստուած, գովաբանեմք։

[19]           Այլք համարին Մովսիսի Խորենացւոյ երգեալ զայս նուագ։

[20]           Հրաման։

[21]           Շուշանածայր գաւազանն արքունի։

[22]           Միւս եւս պաշտօնեայ, որ է Հեծելապետն, ըստ օրինի բանակին Պարսից, որպէս եւ յետագայն ( Չայուշ ) ՝ ըստ Թուրքաց։

[23]           Սինի, թուրք բառ եւ այս, որ է Սկուտեղն կամ Խան։

[24]           Տաշտն կամ լուացարանն եւ կուժն. լէհէն, եըպրըգ Թուրքաց։