Լեւոն Մեծագործ

Բ. Յովհաննէս Է կաթողիկոս Մեծաբարոյ

Քանզի ծերունի հայրապետն Գրիգոր ` որ ազատեաց, թերեւս եւ օրհնեաց զքեռորդին իւր Հեթում ’ ի կարգ կրօնաւորութեան եւ աբեղայութեան, ծանրացեալ տիովք, զաւետարանական ծերունւոյն երկրորդեաց զարձակուրդ կենաց՝ ’ ի դէպ ժամու խաղաղութեանն. եւ անդէն մինչ առ թագաւորին կայր ` եհաս նմա վախճան, յետ իննամեայ աթոռակալութեանն, ’ ի սկիզբն ամսեան մարտի ( Դ աւուր ) 1203 տարւոյ, եւ թաղեցաւ ’ ի մեծափառ վանս Արքակաղնին. յինքն դադարեցաւ քահանայապետական տոհմն Պահլաւունեաց, որ յընթացս ամաց իւր հարիւր եւ քառասնից (1065-1203) ընծայեաց զհնգեսին Գրիգորս ( Բ - Զ ), եւ զգերազանցեալն զամենեքումք զՆերսէս Շնորհալի: — Երեցուն յետնոց կաթողիկոսացն ժամանակակից եւ գործակից եղեւ Լեւոն, յորոց երկուցն ` ինքնին իսկ հաւանող եւ հաստատող ընտրութեան, որպէս եւ մերժման միոյն ( Քարավիժին ): Հաճութեամբ եւ հրաւիրմամբ իւրով ( եթէ ոչ եւ դրդմամբ ) ընտրեցաւ յաջորդ Պահլաւունեացդ ` ’ ի զարմէ Հեթմեանց ` որդին Կոստանդեայ ` հօրեղբօր Հեթմոյ - Հեղեայ եւ Ս. Ներսիսի, Յովհաննէս Է Կաթողիկոս. ըստ ազնուութեան տոհմին եւ բարուքն հաւասարեալ, եւ մեծանձնութեամբ գերազանցեալ քան զիշխանազուն հօրեղբօրորդիսն, մինչեւ բնական իմն մակդիր անուն ընծայել նմա Մեծաբարոյ. կոչեալ է եւ Ծօն, որ ոչ գիտեմ զինչ նշանակէ: Որպէս համշիրակ իւր Ս. Լամբրունեցին ` քաղաքամօր աշխարհին Կիլիկիոյ ( Տարսոնի ) եկաց դիտապետ, եւ սա նորոյ մայրաքաղաքին Սսոյ ` յարքեպիսկոպոսութիւն, եւ յառաջնորդութիւն Դրազարկու, եւ ’ ի ժամանակի թագընկալութեանն Լեւոնի ` միայն երկոցուն արքեպիսկոպոսացն Մսսայն եւ Կապանի ` ստորեւ կարգեալ էր, թերեւս զի նոքա յառաջ քան զբարձրանալ Սսոյ ’ ի պատիւ ` ընտրեալ էին յայն մեծավիճակ աթոռս. բայց աթոռակալն Յովհաննէս ` եւ ոգւոյն մեծութեամբ եւ մտացն հարստութեամբ ` գերազանցէր զյոգումբք, եւ թերեւս յետ անհաւասարելւոյն Ներսիսի ` նա էր առաջին հանճար յուխտի եկեղեցւոյն, միանգամայն եւ գործօն եւ մեծագործ այր. վասն որոյ եւ կարգեցաւ ’ ի Լեւոնէ քարտուղար կամ ատենադպիր պետութեան իւրոյ, որպէս թուի եւ վասն հմտութեանն լեզուաց եւ մակացութեանց, որ առանձինն իմն ձիր էր Հեթմեան տոհմի. այլ եւ դատաւոր խնդրոց եւ վիճից եկացն արեւմտեայց ` բնակելոց կամ վաճառակցելոց ’ ի Սիս եւ յայլ քաղաքս: Տեսաք զնա զիա՛րդ խորագիտութեամբ եւ զինուորական իմն ճարտարութեամբ երթեալ ’ ի Հռոմկլայն ` կալաւ զմանուկ կաթողիկոսն Գրիգոր (1195) եւ եբեր առ Լեւոն. — եւ ո՛րպէս ’ ի գալ Ե Խաչակրաց եւ նուիրակի կայսերն եւ Քահանայապետին Հռովմայ ` ’ ի Պտղոմայիս, դեսպանութեամբ առաքեցաւ առ նոսա ’ ի Լեւոնէ ` յողջոյն, եւ ’ ի խնդիր թագին. եւ յետ օծման սորա ` ’ ի գրելն ընդ կաթողիկոսին թուղթ շնորհակալութեան ’ ի Հռոմ, գրեաց եւ ինքն Յովհաննէս, խնդրելով միթր եւ մատանի, իբրու ջատագով միաբանութեան եկեղեցւոյ եւ յորդորիչ խաչակիր զինուորութեան, եւ ընկալաւ զոր խնդրէին ’ ի Սրբազանէն. առ որ դարձեալ գրէր ` այն ինչ ընտրեալ ’ ի կաթողիկոսութիւն ` բազում ճարտարութեամբ եւ մեծանձնութեամբ, յորժամ ’ ի սաստկանալ անտիոքեան հակառակութեանց, ’ ի տատամսել Պետրոսի նուիրակի եւ ’ ի պնդանալ Լեւոնի, ժողովն Անտիոքայ ընդ բանիւ առնել զսա փութացաւ. յայնմ թղթի Յովհաննէս ` ընդ գանգատանսն ` զոյգ բանից թագաւորին, զի առանց հարցանելոյ զուխտ եկեղեցւոյ իւրոյ ` այնպէս վճռեցին, յիշեցուցանէր եւ զվաստակ իւր ’ ի հաւանեցուցանել զիւրսն ` ’ ի պայմանս նուիրակաց Քահանայապետին, յորոց է ինչ զի յանձն առին առ ժամայն, եւ է զի թողին քննել յատեան սիւնհոդոսին իւրեանց, զոր խոստանայր գումարել ’ ի դէպ ժամու, կոչելով զամենայն կամ զմեծ թիւ եպիսկոպոսաց իւրոց ` ’ ի զանազան կողմանց:

Ընտրեալ յաթոռ կաթողիկոսութեան յամի հինգերորդի թագաւորութեանն Լեւոնի, միով ամաւ զկնի վախճանի նորին եւ ինքն հանգեաւ. զմեծ մասն ժամանակին ` որպէս եւ յառաջ քան զկաթողիկոսութիւնն ` կեցեալ համամիտ եւ գործակից թագաւորին, բայց միայն յամաց ինչ ’ ի միջոցին, յորս եղեւ գժտութիւն եւ հակառակութիւն մեծ ընդ նոսա. եւ Յովհան միայն կարաց եւ գիտաց կալ կանգուն եւ յանկմանն ` ընդդէմ Լեւոնի, որպէս երբեմն սա ’ ի լինելն ընդ բանիւ ` ընդդէմ հակառակողացն. զի ըստ կոչմանն ընծայելոյ նմա ` ունէր սիրտ, թերեւս առաւել իշխանական քան քահանայական. եւ ըստ պատմչին մերոյ, « Էր այր խորագէտ եւ իմաստուն, եւ առատաձեռն. սեղանով արքայակերպ. եւ խոնարհ սրտիւ, եւ անպաճոյճ անձամբ, եւ ’ ի հոգեւորսն անփոյթ [1]. զառաքինիս յոյժ սիրէր, եւ ոչ տայր թոյլ հրապարակել զվնասս կարգաւորաց: Շինասէր էր, եւ տան յարդարիչ եւ պիտոյից պատրաստիչ. որ եւ զբերդն Հռոմկլայն ` քաջ ամրացոյց. ( յոր սակս ) քակեաց յեկեղեցական սպասուցն ` բազում անօթս ոսկեղէնս եւ արծաթեղէնս. եւ զամենեսեան զեկեալսն առ ինքն բարիոք դարձոյց » [2]: Մարթ է այսոցիկ անուղղակի պատճառ գրել զԼեւոն, իբրու այն ` զի ’ ի մերժելն զնա յաթոռոյ եւ ’ ի նեղել, պակասեցոյց զհասոյթս աթոռոյն. եւ թերեւս կասկածելով իսկ սորա, եթէ որ երբեմն զկաթողիկոսն ’ ի Հռոմկլայն ըմբռնեաց, նոյն եւ այժմ ինքն ’ ի նմին յայլոց ըմբռնիցի, կամեցաւ Յովհաննէս քաջ քաջ ամրացուցանել զբերդն. եւ յայն սակս եւ վասն սեղանոյն ` զայնքան անգին սպասս քակեաց եւ ելոյծ զՊահլաւունեացն յիշատակս: Իսկ առիթ հակառակութեան եւ գժտելոյ երկոցուն գոռոզ գլխոցն ` եղեւ նման իմն Լամբրունեանցն դիպաց. եւ է ծանուցեալն այս ինչ:

[1]             Ի հին օրինակի պատմչիս՝ ճարտարութեամբ ջնջեալ են երկիւղածք ոմանք, զբացասական մասնիկն ան փոյթ։

[2]             Ցայս վայր հին օրինակ պատմչիս. իսկ որ յանուն Սմբատայ Գունդստապլի՝ գրէ յաւելուածով յականատեսէ, որ յայտ է թէ չէր ինքն Սմբատ, զի յայնժամ սակաւամեայ տղայ էր նա եւ ոչ ’ ի Հռոմկլայն. « Քակեաց ( ասէ գրիչն, ընդ այլ սպասուց, եւ ) զ Պահարան Սրբոցն՝ յոսկոյ եւ յարծաթոյ եւ յականց զարդարած, զոր Տէր Ներսէսն ( Շնորհալի ) յառաջ էր շինեալ, եւ յետոյ Տէր Գրիգոր Ապիրատն փարթամացոյց, եւ գրեց ’ ի վերայ զերկոքին անուանս. զ մեծ Խաչն ոսկեղէն զՊարոն Վասլին՝ քակեաց, եւ հալեաց ձոյլ ոսկի սուրբ Նշանն Գրիգորիսի. եւ էառ ակունս եւ մարգարիտս շատ. քակեաց զոսկիազարմ տուփ աւետարանին Տէր Գրիգորիսի, որ էր ակամբ եւ մարգարտով. քակեաց զ օքսինդսիղվլատ * նափորտն Տէր Ներսեսի, որ ձար ոսկով կարած էր, եւ զէտ ձոյլածոյտն կանգնէր. քակեաց զոսկին, եւ զքարինսն եւ զմարգարիտսն ’ ի Գօտւոյ սուրբ սեղանին ՝ զոր շինեալ էր Տէր Գրիգոր. էառ զմեծ Լուսակալն արծաթի ՝ զոր շինեալ էր Տէր Գրիգորիս եւ կախեալ ’ ի գմբէթն Սուրբ Գրիգորի. քակեաց զ Կամարսն Տէր Գրիգորի, զոր շինեալ էր ոսկւով եւ մարգարտով եւ ակամբք։ Այլ մի՛ վասն գրելոյս մեզ մեղադրէք. զի չէ թէ ’ ի համբաւէ լուաք, այլ տեսաք եւ շօշափեցաք ’ ի քակելն՝ ձեռօք, եւ լացաք ընդ այն վայելչութեան անզարդ մնալն։ Այլ զբերդն՝ ( Հռոմկլայ ) շինութեամբ կարի ամրացոյց » ։

               * Յոյնք զպայծառութիւն երանգոց եւ մանաւանդ զծիրանւոյ՝ յայտնէին óξει̃ς կամ οξεός բառիւ, ընդ որում զուգեալ եւ լատինականն պլա՛դդա (blatta), որ նշանակէ զորդան կարմիր, oxyblatta յայտ առնէ՝ զի յիշեալն եւ սխալագրեալ ’ ի պատմչէ մերմէ՝ էր պայծառափայլ ծիրանի թանձր ոսկէթել անկեալ։