Լեւոն Մեծագործ

Դ. Զաքարէ Սպասալար եւ Լեւոն

Մինչ չեւ էր հաշտութեանն եղեալ ` առ կենդանեաւ Դաւթի կաթողիկոսի դէպ եղեւ խնդիր մի եկեղեցական, յոր մխեցան երկոքին եւս կաթողիկոսունքն. Դաւիթ ըստ եկեղեցական տեսութեան, Յովհաննէս՝ յաւէտ ըստ քաղաքականին, խորագիտութեամբ իւրով: Այս դէպք ’ ի հանդէս հանեն զայլ ոմն ’ ի քաջանշան ազգայնոց ժամանակին, նաեւ զքաջն ’ ի քաջաց, թէպէտ տեղեաւ արտաքոյ եւ հեռի ’ ի սահմանաց իշխանութեան Լեւոնի, այլ համբաւով կցորդակից եւ մտերիմ, եւ արժանաւորք երկոքին առ երի կալոյ իրերաց. որոց եթէ տուեալ էր բաղդի ` միանգամայն ’ ի միում ընդարձակ ասպարիզի նահատակել միով դիտմամբ, թերեւս հրաշափառագոյն հանուրց հանդիսանայր յայնժամ Հայաստան աշխարհ: Զաքարիա Սպասալարն մեծ էր այրն այն. առաջին պաշտօնեայ գերահռչակ եւ գեղապանծ թագուհւոյն Վրաց Թամարայ, սուսեր եւ վահան ամենայն Կովկասու եւ վերին տանն Հայոց: Գրեաթէ ’ ի միում ժամանակի երկոքին անզուգական արքս, Լեւոն եւ Զաքարէ, հանդիսանային մեծամեծ գործովք յերկուս ծագս թատեր հայկական աշխարհի. Լեւոն ` նոր կանգնելով թագաւորութիւն եւ գրեաթէ նոր աշխարհ յարդարելով Հայոց. Զաքարէ ` զհին աշխարհ նոցին զ ’ ի դարուց հետէ ընթադրեալն յԱրաբացւոց եւ ’ ի Պարսից ` թափելով փոյթ ընդ փոյթ անվկանդ թրովն, եւ ջախջախելով զջոլիրս ամբարտաւանիցն բռնացելոց, եւ զհարկեցուցիչսն կարօտելոց ` հարկատուս կարգելով. զամս քսան (1191-1210) անդուլ պատերազմելով ’ ի դաշտի եւ առ պարսպօք, եւ միշտ յաղթական, զամենայն ընդարձակ եւ զհայաբուն գետահովիտն Երասխայ ` թափեաց զերծոյց յայլազգի լծոյ, եւ անդրագոյնս անցեալ ` ընդ արեւմուտս, նեղեաց եւ ընդ հարկաւ կացոյց զսուլտանն Կարնոյ ` զեղբայր Իկոնիացւոյն. ընդ արեւելս ` « աւերէր զտունն Պարսից մինչեւ ցԱրտաւիլ քաղաք, առնլով ’ ի նոցանէ զվրէժ արեան քրիստոնէից … զոհ լինել իշխանացն որք ’ ի Նախջուանու եկեղեցիսն, եւ … սուրբ քահանայիցն որ ’ ի Բագուան զենեցան » [1]. եւ ընդ հարաւ ` պաշարելով երբեմն զԽլաթ ` զշահաստան Շահ - Արմէն կոչմամբ թագաւորեցելոցն. եւ յորժամ եղբայր իւր եւ գործակից Իւանէ Աթաբէկ՝ անզգուշութեամբ շրջելով՝ անկաւ յորոգայթ եւ ըմբռնեցաւ, եւ մեծապէս խնդային պաշարեալքն, պատգամ առ նոսա առաքեաց Զաքարէ. « Եթէ հանէք զեղբայրն իմ ’ ի քաղաքէդ յայդմանէ ( գերի առաքելով առ սուլտանս ), կամ կորուսանէք, զհող երկրիդ ` ’ ի Վրաց կողմանս տանիմ, եւ անմարդ արարից զձեզ ’ ի մարդկանէ: Եւ երկուցեալ նոցա … խնդրեցին զդուստր Իւանէի ’ ի կնութիւն … առին պատանդս, եւ արձակեցին զԻւանէ » [2]. — Արդ այս այր կորովի սրտիւ եւ բարեպաշտ հաւատով, հանապազ արտաքոյ ոստանին ’ ի դաշտս մարտից դեգերելով ` ոչ կարէր ըստ եռանդուն հոգւոյն հաղորդ եւ աստուածայնոցն գտանել պաշտամանց. զի եւ վարդապետք ժամանակին ` տգիտաբար անկանոն կամ անհրաման համարէին տանել ’ ի բանակն սպասս պատշաճաւորս եւ պատարագ մատուցանել, որպէս Վրացիքն առնէին. եւ ընդ այս խանդացեալ զչարէր սպասալարն ` վարիչ երկոցուն եւս ազգացն. եհարց զհայր խոստովանութեան իւրոյ ` զգերահամբաւեալն ’ ի ժամանակին յամենայն վարդապետս արեւելից եւ զարժանաւորն ` Մխիթար Գոշ. սա օրինաւոր եցոյց զխնդիրն, այլ զի ’ ի վաղուց հետէ խափանեալ էր սովորութիւնն ’ ի Հայս, ոչ իշխեաց ինքնին հրաման տալ: Յայնժամ գրեաց Զաքարէ առ կաթողիկոսն Յովհաննէս, ոչ գիտելով զմերժումն սորա, եւ առ Լեւոն թագաւոր. որ եւ անդէն պատուիրեաց ժողով գումարեալ ’ ի Սիս, հրաւիրեալ զկաթողիկոսն Դաւիթ, եւ նա զեպիսկոպոսունս իւր, զվարդապետս եւ զվանահարս. եւ այս եղեւ առաջին յեկեղեցական ժողովս Սսոյ: Հաւանեցան հարքն ` խնդրոց սպարապետին, եւ կանոնեալ ութ գլուխս բանից, զորոց ընդերկար գրեալ եւ պատմեալ էր Վանական վարդապետ, աշակերտ գոլով յայնժամ Մխիթարայ Գոշի, եւ յորմէ համառօտէ Կիրակոս, առ որ եւ առաքեմք զգիտասէրս, արտաքոյ դիտմանս համարելով զերկրորդելն աստանօր, եւ զոր ինչ ’ ի սակս այնոցիկ ժողովք եղեն յարեւելս, ’ ի Լօռի եւ յԱնի, եւ վէճք եւ հակառակութիւնք եւ երկպառակութիւնք, ոմանց հաւանել եւ այլոց ոչ, եւ Զաքարիայի ` որ թագաւորական ունէր իշխանութիւն քան լոկ զօրապետութեան, կռփել զանհաւանսն եւ վարել յօտարութիւն, ըստ ոչ կամաց վարդապետին իւրոյ Մխիթարայ Գոշի: Այլ որ ’ ի ճահ պատմութեանս ` է այս, զի ըստ կանոնացս ` գրեցին կաթողիկոսն Դաւիթ եւ Լեւոն ` թուղթս, եւ առաքեցին ’ ի ձեռն հրեշտակաց իւրեանց, պատշաճական նուիրօք: Աճապարեաց քան զնոսա խորագիտութեամբ ` անկոչ « կաթողիկոսն Յովհաննէս ` որ ’ ի Հոռոմկլայն, վասն ընդ միտ մտանելոյ իշխանացն արեւելից. առաքեաց վրան մի գմբէթարդ եկեղեցաձեւ, եւ կազմողս եւ յօրինողս նմին, եւ սեղան մարմարեայ, եւ այլ սպասք պատարագաց. եւ եպիսկոպոս մի Մինաս անուն, եւ սարկաւագս եւ դպիրս եւ քահանայս եւ գեղեցկաձայն ասողս պատարագին. որք եկեալ եղեն յանդիման սպասալարին ’ ի քաղաքն Լօռէ, եւ առաջի կացուցին նմա զհրամանս կաթողիկոսին եւ զթուղթ նորին եւ զընծայս » [3]: — Այսպիսի ոք էր Մեծաբարոյն այն, առաւել արդեօք վայելուչ յիշխանական ` քան ’ ի քահանայապետական բազմել յաթոռ. թէպէտ եւ յայնմ ժամանակի եւ վեհագոյնն ’ ի քահանայապետս ` առաւելեալն բազում բարեմասնութեամբք ` վայելչագոյնս վարէր նովիմբ իշխանական ոգւով: — Յիշեցաք զթղթակցութիւն սոցա կանխաւ, որոց վերջին ծանօթ մեզ է հրաւէրն Իննովկենտեայ յամի 1213 առ սոյն Յովհաննէս, հանգոյն այլոց եպիսկոպոսապետաց եւ եպիսկոպոսաց գալ ’ ի ( Դ ) ժողովն գումարելի ’ ի Լուգդոն քաղաք աշխարհին Փռանկաց, վասն սահմանելոյ եւ պատրաստելոյ զխաչակրութիւն ( Զ ), որ եւ գումարեցաւ անդ յամի 1215 (11 նոյեմբ. ), նախագահութեամբ Քահանայապետին, բայց ոչ յիշի թէ եւ ’ ի Հայոց ոք գտաւ յայնմ սիւնհոդոսի. եւ չէ անհաւան, վասն յաճախ դեսպանութեան մերոցս յարեւմուտս: Բայց Յովհաննէս ’ ի հաշտութեանն ընդ Լեւոնի ` յառաջ եւ յետոյ, միամտութեամբ եկաց ընդ նմա եւ կարեւոր սպաս եւ խորհուրդ մատուցանէր:

[1]             Ըստ բանից Վարդանայ պատմչի ( Գլ. ՁԳ ), որ ակնարկէ ’ ի կոտորած միաբանիցն Ս. Յովհաննու Վանաց յԵզիտ ոստիկանէ։

[2]             Այս բանք են Կիրակոսի պատմչի։

[3]             Այս եւս բանք են նորին Կիրակոսի աշակերտին Վանականի։