Լեւոն Մեծագործ

Գ. Պաշարումն Կապան բերդի ’ ի սուլտանէն Իկոնիոյ. վերջին շահատակութիւն Լեւոնի, եւ գերեթափութիւն իշխանացն գերելոց

Ոչ պակասեցին Լեւոնի ոչ կակղութիւն եւ ոչ պնդութիւն սրտի եւ կամաց, ոչ եռանդն եւ աշխոյժք հոգւոյ, եւ ոչ նրբութիւն եւ տեսութիւն մտաց. մի ինչ էր միայն որ երթայր եւ նուազէր, ըստ օրինաց ժամանակի եւ պատահարաց բնութեան. — աւուրք կենացն եւ առուգութիւն մարմնոյն, որ ոչ եւս ժուժայր հաւասարել անդուլ ներգործութեանց ամենաշարժ հոգւոյն. եւ թերեւս ’ ի նոյն ինքն ’ ի բազմապատիկ կրթանացն ` եհաս նմա ուխտ կրթուցիչ ձեռացն եւ ոտից, որ էր հաւանօրէն յօդացաւութիւնն, նիկրիս, ըստ Տաճկաց, որպէս գրէ իսկ Սմբատ. « Ի ծերութեան Լեւոնի ` որ յուստեալ ? էր ’ ի նկրիսէն, եւ աւերեալ էր ձեռքն եւ ոտքն ». իսկ պատմիչն արքունի ` Թագաւորացաւ կոչէ զախտն, ոչ գիտեմ ’ ի պատիւ թագաւորին այսպէս զայն անուանեալ, եթէ մանաւանդ այնպէս կոչիցի յարեւելեայց, որ եւ Պարոնցաւ եւս անուանի ’ ի գիրս ինչ մեր. եւ այս ’ ի բազում ամաց հետէ ունէր զնա, բայց ոչ խափանէր ’ ի վարչութենէ տէրութեանն եւ ’ ի տեղափոխութեանց, մինչեւ ծանրացաւ ընդ ծերութեանն, եւ ոչ եւս կարէր այնուհետեւ անձամբ ’ ի պատերազմ մտանել եւ զարհուրեցուցանել զթշնամիսն:

Զայսպիսի կարիս թագաւորին նկատեալ մերձաւոր թշնամւոյն, սուլտանին Իկոնիոյ, ( որոյ ’ ի վեց կամ եօթն ամաց հետէ դաշն հաշտութեան էր ընդ նմա ), միանգամայն եւ զհամօրէն իշխանաց արեւմտեայց Խաչակրաց զբաղումն ’ ի պաշարման Տամիադայ, ’ ի վերջ կոյս 1217 ամին ` դրժեալ դաշանցն ` բազմագունդ բանակաւ մխեցաւ ’ ի հիւսիսային սահմանս Սիսուանայ, եւ պաշարեաց պնդապէս զմեծ եւ զկարեւոր բերդն Կապան, որ մի ’ ի հիմանց հաստատութեան աշխարհին եւ թագաւորութեանն համարեալ էր. եւ արդարեւ ոչ փոքր լինէր կորուստ Հայոց, եթէ յաջողեալ էր սուլտանին ըստ փափագանացն, եւ ոչ կիսամասնեայ: Քանզի իշխան ամրոցին այնորիկ Պարոն Լեւոն ` քաջութեամբ ժուժկալեալ ` ազդ արար առ թագաւորն. եւ մինչ չեւ հասեալ արքունի զօրաց, պահապանօք բերդին եւ ’ ի նոյն ապաստանեալ իշխանօք յարձակեալ ’ ի դուրս, յանկարծուց պաշարողացն, վեր ’ ի վայր պուղեաց զբանակ նոցին, եւ հուր արկեալ ’ ի պարսպաբախ բաբանսն ` աջողակի արութեամբ զերծաւ անդրէն ’ ի ներքս [1]: Ի նմին ժամանակի հասին եւ զօրքն արքունի, հեծեալք եւ հետեւակք, առաջնորդ ունելով զերիտասարդ գունդստապլն զԿոստանդին որդի քեռւոյ թագաւորին, ( զոր ` յետ մերոյս Լեւոնի ` միւս Լեւոն մարթ է կոչել, եւ հաստատութիւն թագաւորութեան նորին ցամս յիսուն ), եւ զմեծ իշխանն եւ զՊայլ ` Ատան, եւ բազում այլ աւագ պարոնայս, ընդ որս եւ Կոստանդին որդի Հեթմոյ - Հեղեայ. եւ բանակեցան յանուանեալ տեղւոջն Շողական, առ համանուն լերամբ, զորոց փափագելի է ճշգրտել զդիրս: Փութացաւ անդր դիմել եւ սուլտանն իւրայովքն, թուլացուցեալ զպաշարումն բերդին, եւ ճակատեցաւ հանդէպ նոցա ’ ի տեղւոջ որ Եզտի? կոչիւր, ’ ի նոյն սահմանս Շողականի [2]: Ի վաղիւ անդր սահմանեցաւ պատերազմն, ոչ գիտեմ յորմէ՞ կողմանէ գրգռեալ. զառաջինն յաղթող գտաւ գունդն Կոստանդնի, վարեաց զընդդիմակացսն եւ հետամուտ եղեւ. զնոյն համարէր թէ գործիցէ եւ Սիր Ատան, միաբան շարժմամբ զմիւս թեւն բաղխելով. այլ սա դանդաղեաց, կամ բնաւ իսկ խառնեցաւ ’ ի պատերազմն [3]. յորմէ քաջալերեալ այլազգեացն ` պաշարեցին ’ ի թիկանց զգունդն Կոստանդնի, դարձան եւ հալածեալքն ’ ի դիմաց, եւ ’ ի մէջ փակեալ ` շուրջ զեղան, նեղեցին, եւ ստիպեցին՝ փոխանակ անպուրծ մահուան ` անձնատուր լինել. եւ այնպէս գերի անկան ` ինքն Գունդստապլն Հայոց, եւ անուանակից իւր Կոստանդին Լամբրունեցին, Կիռ Սահակ տէրն Սիկոյ բերդի, Վասիլ Օքսենց [4], եւ այլ եւս իշխանք եւ ձիաւորք. յորոց եւ ոչ սակաւք անկան ’ ի մարտին: Եւ սուլտանն առեալ զգերութիւնն ` մեծաւ ուրախութեամբ դարձաւ անդրէն պնդել զպաշարումն Կապանին: — Վիպասանն Վահրամ համարի ` եթէ Լեւոնի արձակեալ զզօրսն ` կամէր ինքնին այլովք գնդովք երթալ զհետ նոցա.

« Սակայն զօրացն անմըտացեալ

Եւ արքայի ոչ մընացեալ.

Այլ յերեւել ` ’ ի մարտ մըտեալ,

Եւ յայլազգեացըն պարտեցեալ.

Յոլովք ’ ի սուր եղեն մատնեալ

Այլըք կապով գերի վարեալ »:

Սակայն ոչ թուի ստոյգ ’ ի սկզբան զայս կամեցեալ առնել Լեւոնի, մինչ զերկոսին աւագագոյնս ’ ի պարոնայցն եւ պաշտօնէից ` յորս վստահ էր, բազմութեամբ զօրացն առաքեալ էր ’ ի մարտ. այլ ’ ի լսել զվատթարել բանակին եւ զվտանգ աշխարհապահ բերդին, մոռացեալ զտկարութիւն մարմնոյն, եւ յիշեալ զհնարսն ` որով ’ ի սկզբան անդ տէրութեանն աջողեցաւ զառաջին ընդդիմամարտն վանել, ժողովեալ զկաց մնաց զօրականին ` երիտասարդօրէն երագութեամբ խաղալով ընդ զանխուլ ուղի ` մխեցաւ ’ ի սահմանս Կեսարիոյ, եւ սկսաւ ասպատակաւ կոխել, կողոպտել, աւերել, եւ շրջան առեալ դառնալ ընդ նոյն: Ընդ անակնկալ լուրն զարմացեալ սուլտանին ` եւ զանգիտեալ եթէ գուցէ եւ զոր կալաւն կորուսցէ, շատ համարեցաւ զայն, եւ գիտացեալ զի այնուհետեւ անմարթ է առնուլ զԿապան ` դարձաւ գերութեամբն յերկիր իւր [5]:

Ըստ բանից ոմանց ’ ի պատմչաց մերոց այնպէս իմն թուի, եթէ շատացեալ սուլտանին գերութեամբ սպարապետին Հայոց եւ իշխանացն աւագաց, անփոյթ արարեալ իցէ զԿապանաւ. սակայն ոչ թուի հաւանական այսպէս առնել նմա ` մինչ կայր ’ ի վերայ պաշարմանն ` եւ զօրքն մարտնչէին, եւ դարձան եւս յաղթութեամբ, աւարաւ եւ գերութեամբ, ( յորմէ ’ ի դէպ էր սրտաբեկ լինել պաշարելոցն եւ թուլանալ, գուցէ եւ լքանիլ ), եթէ ոչ ահ եւ խէթ մեծ ’ ի վերայ կայր ` առ չհանել ’ ի գլուխ զգործն, մինչ խորտակեալ էր զօրութիւն Հայոց. հարկ ուրեմն է հաւատալ, եթէ եւ նա ըստ ոչ կարծի իւրում ետես զի չէ սպառեալ ոչ զօրութիւն զինուց Լեւոնի եւ ոչ արիութիւն ոգւոյն. վասն որոյ ճեպեաց իբրեւ յաղթական եւ ոչ կորակոր դառնալ յետս. յուսալով, ( եւ այսմ հաւանիմ եւ ես ), զի թէպէտ կարէր Լեւոն զայն արշաւանս առնել, այլ ոչ առժամայն, եւ ընդդէմ աշխարհագումար բանակի սուլտանին ելանել կամ մխիլ ’ ի սահմանս Իկոնիոնի. մնայր արծարծելոյ զոգի զօրականին եւ լնլոյ զթիւ պակասելոցն, եւ ’ ի դէպ ժամու խնդրելոյ զվրէժ իւր: Վասն այնորիկ եւ ոչ վաղվաղեաց խնդրել գերեթափ առնել, այլ մեծոգի գոռոզութեամբ եթող զայնպիսի պիտանի եւ սիրելի անձինս ` ’ ի բանտ եւ ’ ի կապանս հակառակորդին. նովին իսկ շղթայիւք իւրոց գերելոցն սաստկագոյնս այսպէս ձաղեալ եւ թշնամանեալ զնա ` քան եթէ յաղթեալ էր զինուքն: Մնայր թերեւս եւ ելից պաշարման եւ առման Տամիադայ, յետ որոյ հարկաւ ցրուէին Խաչակիրքն, եւ մարթ էր նմա կոչել ’ ի թիկունս զհաւատարիմ ձիաւորսն. այլ ընդերկարեաց յոյժ այն պաշարումն, եւ ոչ ժամանեաց Լեւոն լսել զլուր առման քաղաքին. եւ զի զգայր օր աւուր զնուազել զօրութեան մարմնոյն, զիջաւ վսեմաբար ` յետ վեշտասան ամսոց գերութեան պարոնայցն ` խնդրել եւ թափել զնոսա. նոցա իսկ թողեալ ` վերաստանալ յապա ժամանակի զոր ’ ի փրկանս նոցին տայր ’ ի սուլտանն, զամուրն Լուլուայ եւ զանձաւաբերդն Լաւզատի ` ’ ի գետահովտին Իսաւրիոյ [6], ոչինչ խնայեալ ’ ի կարեւոր ամրութիւնս տեղեացն. զի, որպէս խորհրդածէ որդի գերելոյն եւ յաջորդ ` Գունդստապլն պատմիչ, « Լաւ է թագաւորի աղէկ ճորտ պահել ` քան զայլ հարստութիւն ». եւ յայտնի արար ասէ ` գլուխ գերութեանն ( հայր իւր ) գլաւութիւնն. զի « յետ մահուան թագաւորին Լեւոնի արար իւր փոխարէն Կոստանդին գունդստապլն ` հարիւրապատիկ եւ իւր դստերն », Զապելի: Արձակումն գերելոցն եղեւ ’ ի սկիզբն 1219 ամի, սակաւ ամսօք յառաջ քան զվախճան կենաց Լեւոնի:

[1]             « Դուրս ելան, եւ զարկին իւրեանք, եւ զիւրեանց պահերն ընդ աք տարան, եւ այրեցին զբաբնին. եւ այնով զերծան զետ քաջ մարդիկ », որպիսի էր եւ պատմողն ՍՄԲԱՏ՝ յայնժամ իբր տասնամեայ։

[2]             Այլ Օր. Եէզտի գրէ. ոչ յիշէ Արքունի պատմիչն զանուանքս։

[3]             « Եւ Պարոն Ատանի զօրքն չօգնեաց իւրեանց » ։ — ՊԱՏ. ԿԻԼԻԿ. ։

[4]             Յօրինակին գրեալ էր « զԱսել զՕքսենց » ։

[5]             Պատմիչն Կիլիկիոյ եւ Սմբատ՝ ոչ յիշեն զայս յետին արշաւանս Լեւոնի, այլ Վահրամ, Ժամանակագիրն եւ հին յիշատակագիրն. սա ասէ. « Իսկ արքայն Լեւոն առեալ զմնացեալ զօրս իւր՝ ասպատակեաց յաշխարհն Գամրաց, եւ բազում ոճիրս գործեաց. եւ առեալ զառ եւ զաւար՝ դարձաւ ’ ի Կիլիկիա. զոր լուեալ Քայքաուզն՝ եթող զԿապանն եւ զերկիր թագաւորին, եւ ամօթով դարձաւ յաշխարհ իւր » ։ Զնոյն գրեաթէ ոտնաչափէ առաջինն.

               « Արքայն այսու ոչ տխրացեալ,

Եւ ոչ վատթարս ինչ խորհեցեալ.

Այլ զմնացեալսըն ժողովեալ՝

Եւ ’ ի Գամիրս ասպատակեալ.

Ըզսուլտանին աշխարհ գերեալ՝

Եւ աւարաւ բազմաւ դարձեալ.

Զհամբաւ չարեացըն նա լըւեալ

Եւ յիւր աշխարհն անդրէն դարձեալ » ։

Պատմիչն մեր չտայ ինչ պատճառս փութով դառնալոյ սուլտանին. իսկ Սմբատ ասէ, ’ ի տեսանելն զայնքան գերութիւնն բերեալ, գոհութեամբ ասաց, թէ « Այս ինձ հերիք է. եւ չէառ զԿապանն, եւ ելեալ գնաց յաշխարհ իւր » ։

[6]             Այսպէս հաւաստեն Պատմիչն արքունի եւ Սմբատ. իսկ յիշատակագիրն վերոյիշեալ՝ ասէ. « Ընդ սակաւ գնոյ դարձոյց յիշխանսն, եւ սէր երդմամբ եդ ընդ արքային Լեւոնի » ։ Նուազագոյն եւս Վահրամ.

               « Ընդ արքայի երդումն եդեալ,

Եւ ըզգերեալսըն դարձուցեալ » ։