Լեւոն Մեծագործ

Ա. Հիւանդութիւն Լեւոնի եւ Մահ

Իսկ Լեւոնի ամփոփեալ այնուհետեւ զմիտս եւ զոգի ` յարտաքին սահմանաց եւ իշխանութեանց, յանձն եւ յաշխարհ տէրութեան իւրոյ միայն խորհէր. այնպէս յարդարել թողուլ յետ իւր, զի մի՛ լիցի ինքեան զեղջ ` եւ յետամնացիցն թերութիւն. եւ յայն սակս ակն կալեալ մնայր անձկաւ խօսեցելոյ եւ յուսացելոյ փեսայի դստերն, զի հատցէ զամենայն յոյս կամ զվէճ ակնկալուաց թագին, այնքան ճգամբք ստացելոյ եւ այնքան արդեամբք փառաւորելոյ: Եւ մինչ նա դեռ յայսպիսի հոգս եւ ’ ի խորհուրդս վարանէր հանապազօր, առաւելոյր գամ քան զգամ եւ մարմնոյն տկարութիւն. այլ ըստ յաճախ հանդիպման այսպիսեաց ` եռանդուն ոգւոյ վիճակելոց ` եւ ’ ի յետին ծերութեան եւ հիւանդութեան, ոչ այնքան մօտալուտ կարծէր զօրհասին կասկած, զոր առաւել քան յինքեան ` ’ ի դէմս մատուցելոցն առ ինքն նշմարէր. եւ թէպէտ առ փոքր փոքր տարածանէր շշուկ գուժի ` յարքունիս եւ ’ ի քաղաքին եւ յաշխարհն, եւ համօրէն յեկս որ ’ ի նմին եւ առ երեսփոխանս պետութեանց, այլ ո՞ էր որ իշխէր համարձակել մուծանել զմահուն պատգամ ’ ի սենեակ Լեւոնի: Հարկ էր գտանել լեզու հրազինեալ ` ըստ Եսայեայն առ Եզեկիաս. եւ հարկն եգիտ զպատշաճն. զհայրապետ աշխարհին: Ոչ վրիպեցաւ յայսմ ծանր եւ կարեւոր պաշտաման ` խորիմաց կաթողիկոսն Յովհաննէս, որ եւ ինքնին լցեալ էր աւուրբք. առեալ ընդ իւր զաւագագոյնս յիշխանաց եմուտ առ թագաւորն. լրջութեամբ դիմացն քան շարժմամբ շրթանցն ` կանխեալ մերկանալ զոր ’ ի սրտին վարանումն: Զգաց վաղվաղակի զգաստն մինչեւ ցմահ՝ զի այնուհետեւ բարձեալ է յամենեցուն յոյս կենաց իւրոց. եւ կամեցաւ ` որպէս եկեացն ` նոյնպէս իմն եւ մեռանել, տիրաբար եւ վսեմաբար. գիտաց ` զի կայ դեռ օր եւ ժամ. եւ մինչ չեւ էր իսպառ նուաղեալ ’ ի զօրութենէ ` ցանկացաւ, ըստ գեղեցիկ տեսութեան մեղրաբան վարդապետի մերոյ Եղիշեայ, զմահ իմանալով ` յանմահութիւն փոխել: Եւ որպէս ’ ի միջօրէի կենացն ` յաւուրս արութեանն, ’ ի լսել զոտնաձայն թշնամւոյ ` ինքնին կանխեալ ոստչէր ընդ առաջ ելանել հասանել ’ ի վերայ ոսոխին, քան եթէ թոյլ տալ նմա զարքունի սահմանս իւր կոխել, այսպէս եւ ’ ի կատարածին ` խրախուսեաց ինքնին ընդառաջել անհրաժեշտ հզօրին, ոչ տալով նմա սողոսկել յոստան իւր, այլ իւրով աննկուն ձեռամբ ցուցանել զդիրս զոր ընտրեաց ’ ի յետին հանգստարան: Ոչ ըստ կիսակտուր իմաստականութեան հակառակորդին իւրոյ աշխարհակալի, զպատանս մահուն ` դրօշ ունայնութեան կենաց եւ բաղդի նշաւակելով ` պարզել եւ յածեցուցանել ընդ քաղաքն, իբրու թէ զայն միայն յամենայն կալուածոցն ` կարիցէ տանել ընդ իւր [1]. այլ սա զպսակ գագաթանն, որ եւ պսակ համօրէն աշխարհի, զխաչն քրիստոնէութեան ` զոր խոստովանէր հաւատարմութեամբ, եւ որով գիտէր մահակից եւ թագակից լինել տիեզերաց տնտեսողին, փափագեաց կարապետ ընթացուցանել ` յոր հարկն եւ կամքն ուղղէին: Մեծագոյն արդարեւ յաղթանակ թագաւորութեան ցուցեալ ` զքրիստոնէաբարն մեռանել առն թագաւորի: — Ողջոյն ետ լռելեայն ’ ի սրտի իւրում ` գահուն եւ դարպասին, ամենազարդ դաստակերտին եւ ամենամուր բերդին Սիսուանայ, հրամայեաց հանել զինքն անտի, որպիսի եւ է դեսպակաւ կամ կառօք, եւ տանել ուր կամէրն: Եւ զի եղանակ էր գարնայնի, եւ ամենայն սարք եւ ձորք ծաղկեալք եւ զուարճացեալք պէսպէս երանգօք եւ բուրմամբք, որպէս օրէն է բնութեան բարձանցն այնոցիկ Կիլիկիոյ, անմահութեան ` քան մահու թուէին յօրինել հանդէս հիահրաշ հարսանեաց. ընդ շաւիղ բացօթեայ ` իբրեւ ընդ վեհագոյն յերկրի տաճար բնակիր ` ’ ի գերաբունն թեւակոխելով, պատուիրէր ուղեւորել յուշիկ օթեվանօք ` ընդ կողմն վանաց Ակներոյ, ’ ի դաստակերտ իւր, յոր քան ընդ ամենայն սրբավայրս Սիսուանայ ` հաճեալ էր. անդ կամք եղեն նորա հանգուցանել զմեծախոհ գլուխն ծանրացեալ: Եւ յամենայն օթեվանս ուր զկայ առնուին ` կոչեցեալ առ ինքն զպաշտօնեայս եւ զիշխանս ` տայր նոցա խրատս զգուշաւորս, եւ յորդոր ` սերտիլ ’ ի սէր միմեանց, որ է զօդ միաբանութեան, եւ յարիաբար գօտեւորութիւն ’ ի պահպանութիւն աշխարհին, զոր ընդարձակեալ թողոյր յետնոցն, ամրացուցեալ զսահմանսն, եւ կարգեալ դէտս ըստ բաւականի. խոհականութեան եւ քաջութեան նոցին թողեալ զառաւելուլն եւ զհերքումն հակառակորդաց: Յանձն առնէր մանաւանդ ` եւ յիշեցուցանէր զերդմունս նոցա ` կալոյ հաւատարիմ դստեր իւրում պայազատի, որում խնամակալ եւ դաստիարակ կարգեալ ցուցանէր զգլխաւորս իշխանաց իւրոց ` զՍիր Ատան, որ եւ ’ ի ժամուն սենեսկալ էր թագաւորութեանն, եւ երկրորդ նմին հոգացող տանն արքունի ` զգունդստապլն Կոստանդին, Պայլ անուանեալ զերկոսին եւս. յանձն առնէր եւ հայրապետին Յովհաննու ` հայրաբար առաջնորդել ամենեցուն ’ ի կարեւոր յայնմ ժամանակին. եւ առ հասարակ ամենայն իշխանացն եւ աւագորերոյ ` որք մի ըստ միոջէ յաւելեալ յարքունի կարաւանն ` զհետ երթային պատգարակացն, յահեղասքանչ յայնմ չուաւորութեան. կրկնէր եւ երեքկնէր զխոստմունս նոցա եւ զիւրն, անհակառակ եւ անյապաղ պսակել ` ’ ի գալստեանն ’ ի հեռաւոր երկրէն ` զտղայ արքայորդին Ունգարաց ` ընդ տղայ արքայադստերն, եւ հռչակել թագաւոր եւ թագուհի Հայոց: Եւ հուսկ անգամ առեալ ’ ի նոցանէ խոստումն հաւատարմութեան ` յօթեվանի Մրվանայ գեղջ՝ ուր հասեալ էին, անդէն դադարեցոյց զանդրուվարսն եւ զչուն, զի զգաց մօտալուտ եւ զանդարձական զիւր գնացսն. եւ իբրեւ ամենեցուն զիւրաքանչիւր պատշաճն պատուիրեաց, յետին կտակ ` յ ’ արձակելն զմերձակայսն ` աւանդէր զայս, զի իբրեւ զամենայն մարդոյ հողածնի եւ քրիստոնէի ` հոգասցեն զհոգի իւր ` աղօթիւք եւ պաշտամամբք քրիստոսական լուսաւոր հաւատոցս, եւ զմարմին իւր հանգուսցեն յԱկներոյ վանսն ` ուր դէմ եդեալն էր:

Հրաժարեալ այնուհետեւ յամենեցունց ` դարձաւ անձամբ առ անձն, եւ ’ ի հրաժեշտ հոգւոյն ’ ի հնացեալ պահարանէն. մի միայն առ այս ’ ի յետնումն անդ միայնութեան ` կոչեցեալ միջնորդ ընդ ինքն եւ ընդ Աստուած, զհայր խոստովանութեան իւրոյ, զիմաստնագոյնն եւ զհռչակեալն ’ ի վարդապետս ժամանակին, զմտերիմն եւ հոգեկիր Սրբոյ Լամբրունեցւոյն, զ Գրիգոր Սկեւռացի. ընդ որոյ աստուածափոխան աջովն ` զիջոյց զբարձր եւ զխոնարհեալ գլուխ իւր. ետ խոստովանութեամբ զհամար կենացն մինչ չեւ մտեալ յատեան ամենադատաւորին. եւ « դաւանեալ զխոստովանութիւն ուղղափառ հաւատոյն, ( որպէս յիշեցուցանէ պատմիչն ), եւ ընկալեալ զհաղորդութիւն ’ ի ձեռաց սուրբ վարդապետին, գոհանալով զՏեառնէ », աւանդեաց առ նոյն զոգին, զոր այնքան վսեմափայլ եցոյց ’ ի մահացու կայարանին: Ամսամուտ կամ երկրորդ օր էր մայիսի յաւերժայիշատակն այն օր, 1219 թուականին Քրիստոսի, եւ Հայոց ՈԿԸ, ’ ի լրման երեսներորդի երկրորդի ամի իշխանութեան իւրոյ եւ ’ ի քսան եւ միոյ թագաւորութեանն:

[1]             Բազումք վասն Սալահէտտինի պատմեն զայս հրամայեալ առնել, եւ այլք վասն այլոյ ուրումն արեւելեան եւ մսլիման սուլտանի։

[2]             Յոլովք ’ ի ժամանակագրաց արեւմտեայց եւ պատմչաց Խաչակրաց նշանակեն զմահ Լեւոնի. որպէս Բելլովագեանն. «Ejusdem (Damiati) obsidionis tempore Rex Armeniæ Leuo defunctus est in terra sua». — Տ ’ Էսրէ (Pierre d'Esrei): Nouvelles vindrent au roy Jehan de Hierusalem, que le roy d’Armenye, lequel retourna en Acre, estoit allé de vie a trespas». — Տարեգիրք Սրբոյ Երկրին (Anales de Terre Sancte): «En cel an morut li rois Lyvon del Meane ? Ուղղագոյն եւս ա՛յլ գրիչ. «En cheli an morut le roy Livon d'Ermenie».

[3]             Օրէնք Ասսիզացն Երուսաղեմի պատուիրեն Պայլս երկուս կարգել անտիական որբոց պայազատաց. զմին՝ ’ ի պահպանութիւն անձանց նոցին, եւ զմիւսն ’ ի զգուշութիւն ընչից նոցին. ըստ այսմ օրինակի այսպէս արարեալ էր եւ Լեւոնի։

[4]             Տարէգիր Ս. Երկրին նշանակէ յամին 1221 զըմբռնումն Ռուբինի, եւ յետոյ զմահն. «Le Bail d'Ermenie prist Ruppin à Torso, et le mist en prison, dont il morut» ։

[5]             Քանզի կին Ստեփանեանն Ռուբինի՝ Իզապել, ժառանգեալ էր զբերդն Թորոն յ ’ անզաւակ փռանկ եղբօրէ իւրմէ Հըմֆըրեայ ( Գ կամ Դ ). յետ որոյ Սալահէտտին տիրացաւ տեղւոյն. եւ յետ ամաց աւելի քան զքառասուն (1229), յորժամ քրիստոնեայք դաշամբք թափեցին զայն յԵգիպտացւոց, եւ Տեւտոնեանք գրաւել կամէին՝ իբրեւ տուրս ինչ ինքեանց յ ’ Բ Հըմֆըրեայ, որդեկորոյսն Ալիծ՝ որ ոչ միայն զարիւն այլ եւ զոգի Ռուբինեանց կրէր, ամբարձաւ ընդդէմ նոցա եւ պահանջէր իբրեւ ժառանգութիւն մայրենի. որում հաւանեցաւ Վերին ատեանն Երուսաղեմի. այլ Պայլ կայսերն Փրետրիկայ Բ, իբրեւ թագաւորի Երուսաղեմի, զասպետաց կողմն ունէր. յայնժամ տիկինն Ալիծ՝ որպէս յանիրաւի զրկեալ ’ ի վեհագունէ իւրմէ ( կայսերէ ), իրաւամբք՝ ըստ օրինի Ասսիզացն, ապստամբեցոյց զլիճ ճորտս վիճակին Թորոնի՝ չհատուցանել կայսեր զպարտս իւրեանց։ Արդարացոյց Փրետրիկ զտիկինն, եւ դարձոյց ’ ի նա զԹորոն, ( որ արժէր վաթսուն հազար բիզանդ սառակինեան ), փոխանակ այնր տուեալ Տեւտոնեանց՝ հասս ըստ չափու հասից տեղւոյն։ Ալիծ՝ յետին մնացեալ շառաւիղ ուղղագիծ ’ ի նախահաւէ տոհմին Ռուբինեանց՝ յիշի փոքր մի եւս զկնի այսր ժամանակի, յորում անցեալ էր զյիսնամենիւք, եւ յորժամ տիկնաբար վաւերական գրովք պարգեւէր ասպետաց այլ եւ այլ կալուածս, զորս թոռն նորա եւ փեսայն՝ կրկին հաստատեցին։ Յետին ծանօթ հրովարտակ Ալիծայ է տուեալն յամսեան նոյեմբերի 1234 ամի, առ Եղբարս Ս. Ղազարու Երուսաղեմի, հաստատելով նոցա զտուրս 30 ոսկի բիզանդաց, զտուեալն յառաջնոյն Հըմֆըրեայ յամի 1151 ։ Յետ մահուան Ալիծի՝ թոռն իւր Մարիամ դուստր Ռուբինի ­ Ռեմունդի, զորմէ բան պատմութեանս էր, ժառանգեաց զԹորոն, եւ յանուն նորին այր իւր Փիլիպպոս եւ ապա որդիքն՝ կոչեցան տեարք Թորոնի։ Անյայտ է եւ ժամանակ մահուան Փիլիպպինայ քեռն Ալիծի, դշխոյի Լասկարիս կայսեր։ Իսկ Մարեմայ՝ երկու ուստերք եւ երկու դստերք եղեն ’ ի Փիլիպպեայ, անդրանիկն Յովհան տէր Թորոնի, կրսերն Հըմֆըրի. երկոքին եւ ’ ի միում ամի վախճանեալք, 1283, յետ վաճառելոյ զկալուածս իւրեանց։

[6]             Սմին Ա Կոստանդնի թուի կնիքս, որոյ կաղպար գտաւ ’ ի պեղման յատակի մայր եկեղեցւոյ Séez քաղաքի Փռանկաց։

[7]             Զի քսանամեայ ասէ զնա Սմբատ ’ ի մերժման յաթոռոյն։

[8]             Տարէգիր Ս. Երկրին համառօտէ. «Phelippes, fix de Buemont, prince d'Antioche, espousa la fille dou roy Lyvon d'Ermenie, et ot tout le roiaume d'Ermenie; dont le Bail d'Ermenie le prist puis, et le mist en prison, dont il morut» ։

[9]             Յաւուրս ծերութեան նորա գրէր զնմանէ գորովաբար զյետագայ բանքս, երէց ոմն նշանաւոր անուամբ եւ յաւէտ մականուամբ, եւ արժանի հետաքննութեան զարմին, ’ ի ժամանակի՝ յորում զրաւեալ համարիւր Ռուբինեանցն. եւ ’ ի կարծիս լինիմ թէ իցէ արդէօք թոռն կամ թոռնորդի Մլեհի ’ ի հարճորդւոյն։ Իսկ բանքն են այս, զոր գրէ ’ ի յիշատակարանս Աստուածաշունչ գրոց, վասն Յովհ. եպիսկոպոսի՝ որդւոյն Կոստանդնի. « Ո՜վ սուրբ եղբարք, … յիշեսջիք յաղօթս ձեր զստացող գրոցս, զիմ քաղցր եւ բարի Պարոնն եւ զիշխանաց իշխանն, զՊարոն Կոստանդին, զհեզն եւ զխոնարհն, զաստուածասէրն եւ զքահանայասէրն եւ եկեղեցասէրն, զի Քրիստոս Աստուած ընդ երկայն աւուրս պահեսցէ առողջ հոգւով եւ մարմնով։ … Ընդ նմին եւ զմեղաւոր երէցս զգծող ցանկերոյս՝ զ Թորոս Ըռաւբինեանցս, եւ զծնողսն մեր յիշեսջիք Աստուած — ողորմեայիւ, եւ Աստուած յիշողացդ եւ մեզ ողորմեսցի », եւ այլն։

[10]           Սալահէտտին։

[11]           Փրետրիկ Ա կայսր։

[12]           Բազում անգամ յիշեալ Քահանայապետն Իննովկենտիոս Գ։

[13]           Որպիսիք հանդիսացան ’ ի ժամանակակիցս Լեւոնի եւ ’ ի ծանօթս ’ ի պատմութեանս յայսմ, փեսայն իւր Յովհան Պրիեն, Առիւծասիրտն Հռիկկարդ, Դուքսն Վենետկոյ Ենրիկոս Տանտոլոյ՝ առողն Կ. Պօլսի, Փիլիպպոս ­ Օգոստոս թագաւոր Փռանկաց, եւ այլն։