Տեղագիր Հայոց Մեծաց

97. Բնիկն Քիւրտիստան կայ 'ի հարաւոյ Մոկաց եւ գաւառին Վանայ, յարեւելից ունի զՊարսից սահմանն, յարեւմտից զԱղձնիս եւ զՏիգրիս ցկողմանս Մօսլայ, 'ի հարաւոյ զՓոքր Զապ գետ. հիւսիսակողմն եւ արեւմտակողմն երկրիս 'ի բուն 'ի Մեծ Հայս է, աշխարհն ԿՈՐԴՈՒԱՑ, յորմէ եւ ՔԻՒՐՏԻՍՏԱՆ կոչեցաւ. եւ է ըստ անուանն կորդ երկիր բարձր բարձր եւ աղխաղխեալ լերանց կոհակօք, զորս ազատաբարոյ ազգն Քրդաց ունին 'ի վաղժամանակաց, ընդ որս եւ Հայք բնիկք, եւ Քաղդէացիք քրդաբարոյք 'ի բարձրագոյն կողմանս երկին բնակեն 'ի բազում դարուց հետէ. որպէս եւ նախահարք նոցա Քաղդէացիքն առաջինք անուանիք 'ի վէպս Ս. Գրոց` 'ի լերանց աստի իջին եւ կալան զմիահեծան տէրութիւն Ասիոյ, որ յանուն մայրաքաղաքին` Բաբելացւոց կոչեցաւ պետութիւն: - Առ ահի Քրդաց անհամարձակ է արդ երկիրն, եւ սակաւ ամք են յորմէ հետէ մուտ գտին ճանապարհորդք ոմանք 'ի կողմանս ուրեք, վասն որոյ եւ մեք ոչ ունիմք երկարագոյնս ինչ եւ ստոյգ աւանդել զհարաւոյ Հայաստա նեայց: - Բայց յիշեսցուք այսչափ, զի արեւմտեանն Քրդաստան այսինքն ձախակողմն Տիգրիսի ՊՕՀԴԱՆ կոչի, եւ լերինքն Պուհդան լերինք, որք զնստագոյնք են քան զբարձրաւանդակն Վանայ, բայց յարեւելակողմանն ամբառնան Ճիւտտի լերինք բարձունք 12 կամ 13000՛: Հիւսիսակողմն արեւմտեանս Քրդաստանի է ՃԷԶԻՐԷ գաւառ, յանուն քաղաքին որ յեզր Տիգրիսի, եւ վտակաւ միով շրջապատեալ կղզիաձեւ, վասն որոյ եւ Ճէզիրէ կոչեցաւ յԱրաբացւոց, որ եւ առ նախնիս մեր ԳԶԻՐԱ կոչի, իսկ 'ի հնագունիցն օտարաց Զաբտա կամ Պեզապտա քաղաք Զաբտիկեան գաւառի, եւ կարծի մայրաքաղաք Զարբիենոսի կամ Զարուանայ թագաւորի Կորդուաց, զոր սպանն Տիգրան Բ, վասն դաշնակցելոյ նորա ընդ Լուկուլլեայ. մինչեւ 'ի դրունս քաղաքիս այսորիկ հալածեաց քաջակորովն Մուշեղ զՀոնս 'ի Դ դարու: Ի յետին ապստամբութեան եւ մարտս Քրդաց յ ամին 1836 անշքացաւ քաղաքս , եւ են 'ի նմա իբրեւ 3000 բնակիչք, ընդ որս եւ Քաղդէացիք եւ Յակոբիկք: Կոչի եւ Ճեզիրէ-Իպն-Էօմէր:

98. Ի հիւսիսոյ Ճէզիրէի կայ ՖԸՆՏԸԳ վիճակ, համանուն ամրոցաւ. կայ եւ այլ ամրոց Ֆենիք անուն ընդ մէջ նորա եւ Ճէզիրէի: - Յելից եւ 'ի հարաւոյ Ճէզիրէի կայ ԶԱԽՈՒ վիճակ համանուն քաղաքաւանաւ առ Քաբոր կամ Խաբուր գետով օժանդակաւ Տիգրիսի. են 'ի նմա քարաշէն բնակարանք եւ կամուրջք: Ի հարաւոյ նորա կան Չա-սքի կամ Ճէպէլ-Էպիատ (սպիտակ ) լերինք. յորոց թիկանց յարեւմտից առ Տիգրիսիւ Ֆիղապուր բերդաւան, որ աւերեցաւ 'ի Րէշիտ փաշայէ 'ի մարտին ընդդէմ Քրդաց: - Միջակողմն կամ հարաւակողմն հայկական Քրդաստանիս կոչի ՊԱՀՏԻՆԱՆ, յորում` գաւառ երեւելի է ԱՄԷՏԻԷ, ընդ մէջ Խաբուրայ եւ մեծին Զապայ , քաղաքն համանուն որ եւ ԵԿԲԱՏԱՆ կոչիւր, 'ի կեռնավայրի 4000՛ բարձու, խանգարեցաւ 'ի մարտին Քրդաց. ունի տակաւին մնացուածս հնութեանց քարակերտ շինուածոց եւ պատկերաց, որք 'ի Սասանեանց կամ յառաջ քան զսոսա 'ի մերոյն Արտաշիսէ Բ գործեալք են. այժմ նուազեալ են բնակիչքն իբրեւ 400 տունք, յորս Հայք սակաւք յոյժ, եւ Քաղդէացիք ոչ կարի բազում. որք բազմաթիւք եւս են 'ի ՊԷՐՐԱՒԻ յարակից վիճակին Ամետիոյ: Ի հիւսիսոյ Ամետիոյ կայ ԱՇԻԹԱ վիճակ եւ աւան, եւ յելից նորա ԶԱՒԻԹԱ, բնակեալք 'ի Քաղդէացւոց, յորոց շատ զոք սրաճարակ արար Պէտէրխան պէյ:

99. Արեւելեան մասն Քրդաստանի, 'ի հ իւսիսոյ Պահտինանայ եւ 'ի հարաւոյ արեւելեան հարաւային վիճակաց Վանայ` ՀԷՔԷԱՐԻ կոչի, եւ է բարձրաւանդակ լեռնախիտ, յոր խաղայ մեծն ԶԱՊ կամ ԶԱՒ գետ, եւ յելից կողմանէն ամբառնան հսկայաձեւ լերինք Կորդուաց Ճուվար կամ Թուրա-Ճելու կոչեցեալք, ըստ ոմանց հաւասար Մասեաց եւ Կովկասու. եւ 'ի սոսին աւանդեն բնակիչք կողմանն նստեալ զտապանն, ըստ ոմանց 'ի նախնեաց` որք 'ի լերինս Կորդուաց ասէին զէջս նորին: - Ի բարձրաւանդակս 8-10000՛ բարձունս են հանգրուանք ամարանոցք գեղջէիցն` զոմա կոչեցեալք: Քրդաց կալեալ է զերկիրս զայս, եւ յանուն նոցա հատեալ 'ի գաւառս գաւառս` կոչի ԹԻԱՐԻ, ՏՈՒՇՔԻ, ՉՈՄԱ, եւ այլն. այլ 'ի միջավայրս անդ լերանցն 'ի վաղնջուց դարուց բնակութիւն կալեալ է Քաղդէացւոց կամ Ասորեաց նեստորականաց, զսահմանօք ՃՈՒԼԱՄԵՐԿ կամ ՋՈՒԼԱՄԵՐԿ գաւառի, որք եւ ազատաբար կէին զդէմ ունելով Քրդաց դարս յոլովս, մինչեւ յամսն 1843 եւ 1846 Պէտէր Խան բէկ Ճէզիրէի դաւանօք եւ բռնութեամբ ընկճեալ` կոտորեաց 'ի Լիզան եւ յայլ գեօղս ոգիս աւելի քան զբիւր մի եւ զբազումս փախստականս ցրուեաց, վասն որոյ եւ ինքն նիզակակցօքն ձերբակալ եղեալ յՕսմանեան գնդէն վտարեցաւ 'ի Կրետէ: - Քաղաքն ՋՈՒԼԱՄԵՐԿ որ է ՋԼՄԱՐ բերդ հին կամ ՋԱՅԼԱՄԱՐ, կայ 'ի բարձու 5070՛ ոտից, առ Հաքեարի գետակաւ` որ է նոյն ինքն Զապ, ամրոցաւ եւ կաւակերտ տամբք իբր 500ո վք. զորս անշքեցոյց բռնութիւն Նուրուլլահա յ: - Ի հիւսիսոյ նորա կան Բաճի գեօղ եւ Քոչհաննէս ուր նստի պատրիարք Քաղդէացւոցս, աւերեալ 'ի Պէտէրխանայ` դարձեալ շինութիւն առնու: - Ի հիւսիսի Ջուլամերկոյ կայ Արէպ տաղ լեառն, յորոյ հարաւոյ Սրինգ կամ Սըրնգի գիւղ, որ է հին բերդ Հ այոց. եւ առ նովաւ հովիտ ծծմբաբեր:

100. Ի հիւսիսոյ արեւելից Ջուլամերկոյ, 'ի մտից Սալամաստայ գաւառի Պարսից` կայ վիճակն ԱԼԻՊԱՂ, որ է ԱՂԲԱԿ, կրկին գաւառք Կորդուաց եւ Վասպուրականի. որոյ գլխաւոր աւան է Պաղգալէ 'ի բարձու քարաժեռի իբրեւ 7000՛. երբեմն աթոռ Նուր-Ուլլահ Քուրդ բէկի բռնաւորի. նիզակակցի Պէտէրխանայ, որ ամրութեամբ անմատոյց բերդին ընդ երկար զդէմ կալաւ Օսմանեանց, եւ նուաճեցաւ ուրուրեմն յամին 1847. 'ի ներքոյ բերդին է աւանն աղիւսակերտ, 100 տամբք կամ աւելի, յորս 40 տուն Հայոց եւ 25 Հրէից. որք թուին 'ի գերութենէն զոր ած Բարզափրան զօրավար Տիգրանայ Բի. եւ գտանին հանգրուանք նոցա 'ի լերինս, որպէս եւ յարեւմտից Պաշգալէի յ՛8900՛ բարձու, եւ խաշնարածք են: - Յարեւելից հիւսիսոյ կայ հին մենաստան ՀայոցԳանտաքիլիսէ ? կոչեցեալ յուղեւորաց ոմանց, եւ այլ մենաստան մերձ նմին. որոց մին անշուշտ է վանքն Բարթուղիմեայ 'ի ՀԱԴԱՄԱԿԵՐՏ քաղաքի հնում, 'ի Բարմա կամ յԱրեւբանոս տեղւոջ նահատակութեան Առաքելոյն Քրիստոսի: - Զվայրօքս սպան յամին 1829 Նուր Ուլլահ զգերմանացի ուղեւորն հնախոյզ` զՇուլց որ նախ գաղափարեաց զբեւեռագիր արձանս Վանայ: Ոչ սակաւ Հայք բնակեն 'ի կողմանքս, այլ եւ Հրեայք ոչ սակաւք, որք թուին յոմանց 'ի հին գերութենէն Հրէից սերեալք, կամ 'ի գերութենէն Տիգրանայ Բի : - Հարաւային արեւելեան մասն Քրդաստանի` յարեւմտից հարաւոյ ծովուն Որմիոյ` ՐԷՎԱՆՏԸԶ կոչի, եւ է գաւառ առանձին ընդ կուսակալութեամբ Մուսուլի, եւ կայ յելս սահմանաց աշխարհին Հայոց, երբեմն ընդ սոցա ձեռամբ գրաւեալ 'ի հնումն, եւ յաճախագոյն ընդ Ասորեստանեայց եւ Մարաց, եւ ապա Պարսից. եւ է նորա քաղաք համանուն պարսպապատ 'ի բարձրաւանդակի յեզր վտակի միոյ Զապայ, իբր 1300 տամբք, եւ վիճակք նորա քրդաբնակք. յորոց ելից կան բարձրաբերձ եւ պարաւոր լերինք անջրպետք Օսմանեան եւ Պարսկական գաւառաց, 'ի հնումն Զակրոս կոչեցեալ լերինք (12) եւ Նիհորական, առ որով ՆԻՀՈՐԱԿԱՆՆ երկիր մարզ Հայոց: