193.
ՔՈՒՊԱ
նահանգ
'ի
հարաւոյ
ունի
զՇաքի
եւ
զՇրուան`
բարձրաբերձ
լերամբքն
Կովկասու
անջրպետեալ,
'ի
հարաւոյ
զՊաքու,
յելից
զծովն
Կասպից,
'ի
հիւսիսոյ
զԴարբանտ
եւ
զՏաղստան:
Լեռնավայր
է
մեծ
մասն
երկրին,
ծովակողմանն
միայն
դաշտանալով.
եւ
'ի
սմա
ամբառնայ
մի
'ի
բարձրագոյն
կատարաց
Կովկասու
Շահ-տաղ
13,
100՛.
եւ
գետք
ոչ
սակաւ
իջանեն
'ի
նոցուն.
որոց
գլխաւոր
է
Սամուր
սաստկահոս
եւ
երագընթաց
քան
զամենայն
գետս
Կովկասու,
որ
յարեւմտից
հիւսիսոյ
'ի
Ճարոյ-Պելոգան
(199)
նահանգէ
գայ
եւ
աղեղնաձեւ
հատեալ
զայս
նահանգ`
թափի
'ի
ծովն
բազում
բերանօք.
այլ
գետք,
Քուտեալ
կամ
Քուպա,
Գարա-չայ,
Տէնկա,
եւ
այլն:
Չորք
գաւառք
են
նահանգիս,
Չավրան,
Պուտուխ,
Քազրի,
եւ
Քուպա,
յորս
ընդ
ամէն
300
գեօղք
են
եւ
բնակիչք
90,
000,
Լէկզիք,
Թուրքք
եւ
Պարսք.
իսկ
Հայք
2000
եւ
Հրեայք
3000:
Ի
հնումն
Կովկասեան
ժողովուրդք`
Լեկք
(յանուն
Լեկանայ
եղբօր
Հայկայ
)
եւ
այլք,
եւ
երբեմն
եւ
Աղուանք
ունէին
զերկիրս
զայս:
194.
Ա.
ՉԱՎՐԱՆ
գաւառ
'ի
հարաւոյ
կայ
այլոցն
առ
Քապրիստանաւ,
Պաքուաւ
եւ
Կասպիականաւն.
առ
որով
ամբառնայ
Պէշպարմաք
լեառն
3000՛,
վասն
հնգից
ապառաժ
գագաթանցն
այսպէս
է
կոչեցեալ.
յելից
նորա
կայ
Խըտըրսինտէ
գիւղ,
առ
որով
աւերակք
հնոց
շինից,
եւ
պահակի
միոյ
'ի
լերինսն`
նման
Դարբանտայն,
զոր
եւ
'ի
Նուշրեւանայ
Պարսից
արքայէ
կարծեն
ոմանք
շինեալ,
եւ
թերեւս
իցեն
անուանեալ
Դրունքն
Շրուանայ:
-
Բ.
ՊՈՒՏՈՒԽ
գաւառ
յարեւմտակողմն
նահանգին
երկայնեալ
ձգի,
լերինս
բարձունս
ունելով,
եւ
'ի
միում
յայնցանէ
յ՛7000՛
բարձու
կայ
Պուտուխ
աւան.
սակաւածանօթ
է
երկիրն,
որպէս
եւ
Գ
գաւառն
ՔԱԶՐԻ
համանուն
աւանաւ
յաջմէ
Սամուրայ,
որք
թերեւս
յանուն
Խազրաց
ազգի
այսպէս
կոչեցան,
զի
եւ
ոչ
հեռի
'ի
վայրացս
դեգերէին
երբեմն
նոքա,
յորոց
եւ
Կասպիականն
իսկ
կոչեցաւ
Ծով
Խազրաց:
Կանգնեալ
է
'ի
Խազրի
մահարձան
զօրավարի
միոյ
Շահ
Թահմասպայ
որ
յամին
1458
մարտուցեալ
ընդ
Շրուանն
Շահի
աստ
անկաւ:
Ի
հարաւոյ
աւանին
կայ
Կելեր
կամ
Խելարգեօղ ,
ուր
ձմերոցս
հաստատեաց
առ
մեօք
կուսակալն
Տաղստանու
հայկազնն
Արղութեան:
195.
Դ.
ՔՈՒՊԱ
գաւառ
յելից
կայ
եւ
շրջափակեալ
յայլոց
եւ
'ի
ծովէ.
քաղաքն
համանուն
յաջմէ
Քուտեալայ,
բարձր
1875՛,
ունի
բերդ
եւ
հողազանգուած
պարիսպս
եւ
ցցապատնեշ
փայտեայ,
8
00
տամբք
եւ
վաճառանոցաւ
աճէմ
կապերտից
Էմիր
Աճէմայ
(192).
մզկիթք
Քուպայ
բրդաձեւք
են
եւ
ծխանաձեւ
կատարաւ`
ուստի
կարդայ
միւէզզինն:
Բնակիչքն
4,
300,
յորս
եւ
Հայք
սակաւք.
իսկ
Հրեայք
իբր
3000
նստին
'ի
Քուլկադ
աւանի
յայնմ
կողման
գետոյն,
որք
'ի
հազարաց
ամաց
հետէ
ասեն
բնակել
'ի
գաւառիս
յեօթն
գեօղս
եւ
ապա
'ի
միումս
յայսմ
ամփոփեալ,
առ
տնին
խօսին
սոքա
զդադ
բարբառ
պարսիկ:
Յառաջ
քան
զԺԷ
դար
'ի
տեղւոջ
Քուպայ
կայր
աւերակ
հնոյ
քաղաքի,
զոր
կարծեմ
թագաւորանիստ
լինել
Մազգթաց
'ի
Դ
դարու,
եւ
յելից
նորին
զԴաշտն
Վատնեան`
յորում
Ս.
Գրիգորէս
թոռն
Լուսաւորչին
ընթադրեալ
ձիոց
յարշաւանի
կատարեցաւ
վկայութեամբ,
յամին
348,
ծագէ
'ի
ծագ
հեռի
յարեւմտեան
սահմանացն
Հայոց`
'ի
նահատակութեան
վայրաց
հաւուն
իւրոյ.
եւ
թերեւս
ցայժմ
հարաւակողմն
Դարբանտայ
ՄՈՒՍՔՈՒՐ
կամ
ՄՈՒՍՔԱԴ`
այսպէս
կոչիցի
յանուն
Մազգթաց.
յորոց
զվրէժ
մահուան
թոռին
լուսաւորչին
իւրեանց
լուծին
Հյաք`
հարեալ
զնոսին
եւ
սպանեալ
զարքայն
նոցա
զՍանեսան`
որ
զՍուրբն
'ի
մահ
դատապարտեաց:
-
Յարեւմտից
հիւսիսոյ
քաղաքին
կայ
Նորն
Քուպա
'ի
լերինս,
ուր
Երմոլոֆ
զօրավար
Ռուսաց
որ
նուաճեաց
զկողմանս
զայսոսիկ`
հաստատեաց
տունս
զինուորաց
կանամբեաց:
