196.
Այս
նահանգ
որ
երբեմն
առանձին
գաւառաւն
անձուկ
սահմանէր,
եւ
այժմ
ընդարձակեալ
գլուխ
կայ
բազմաց
գաւառաց
Տաղստանու`
յելից
կուսէ
զծովն
ունի,
'ի
հարաւոյ
զՔուպա,
'ի
մտից
զՇէքի
եւ
զՊելոգան,
'ի
հիւսիսոյ
զԹարքու
նահանգ
Կովկասու.
որոյ
լերինք
աղխաղխեալ
ունին
զհամօրէն
երկիրս
զայս,
եւ
գետք
ոչ
հզօրք
խաղան
ընդ
խորահովիտսն:
Բնակիչքն
սերունդք
նախնի
լեռնաբնակաց
Լեկաց
եւ
Հոնաց
եւ
այլոց
բնիկ
ազգաց
եւ
եկաց
կան
ընդ
ձեռամբ
Ռուսաց,
այլ
ոչ
ամենեքին
նուաճեալք:
Եօթն
գաւառք
են
նահանգիս,
յորոց
երեք
հիւսիսայինքն
Տարկոյ,
Գազի-քումուք
եւ
Քայդաք`
յայնկոյս
կան
պահակին
Դարբանտայ,
եւ
չունին
ինչ
յարակցութիւն
ընդ
Հայ
աշխարհի,
վասն
որոյ
եւ
արտաքոյ
մնան
տեղագրիս.
իսկ
չորեքին
հարաւագոյնքն
փոքր
'ի
շատէ
մերձաւորք
են
Աղուանից
եւ
Հայոց,
եւ
են
Սամուր,
Քուրալ,
Թապասսերան
եւ
Դարբանտ,
որք
'ի
հնումն
բազում
անգամ
ազատ
ժողովրդոց
կալուածք,
եւ
երբեմն
Հայոց
եւ
յաճախ
եւս
Պարսից
հնազանդեալք:
197.
Ա.
ՍԱՄՈՒՐ
յելից
Քօթունայ
(187)
կայ
եւ
'ի
հիւսիսոյ
Պուտուխայ
(192),
եւ
ունի
զԱխդի
բերդաւան
յաջմէ
Սամուր
գետոյ
յ՛3300՛
բարձու,
ուր
նստի
հրամանատար
Ռուս:
Յարեւելից
նորա
կայ
Նոր
Թիֆլիզ
ամրոց:
6,
000
բնակիչք
լեռնականք
են
գաւառիս,
անդէորդք
'ի
լերինս:
-
Բ.
ՔՈՒՐԱԼ
յելից
Սամուրայ
կայ,
եւ
ունի
զՔուրախ
կամ
Կիւրկիւրէ
գետ.
բնակիչքն
10
կամ
15,
000
ոգիք
Քուրա
կամ
Քուրրէ
կոչեցեալք,
որք
երբեմն`
վարէին
ազատ
իշխանօք
Արսլանպէկ
մականուանելօք
յազգէ
Աւարաց,
զորս
հալածեաց
Նատըր
Շահ
յայնկոյս
լերանցն,
եւ
զսերունդս
նոցա
դարձ
արարեալս
անդրէն`
գերեաց
Շեամիլ
առաջնորդն
ազատ
լեռնականաց
յամին
1842:
Գլխաւոր
տեղի
գաւառիս
է
Քուրախ
'ի
4800՛
բարձու.
զապարանս
խանիցն
կամ
Արսլանբէկից`
յանկելանոց
փոխեալ
է
Ռուսաց:
-
Գ.
ԹԱՊԱՍՍԵՐԱՆ
որ
է
ԹԱՒԱՍՊԱՐԱՆն
յիշատակեալ
'ի
մերոց
նախնեաց,
յելից
Քուրալայ
կայ
եւ
'ի
հարաւոյ
Դարբանտայ,
առ
Սամուրաւ
եւ
առ
Կասպիականաւ.
Ռուպաս
գետ
խաղայ
'ի
հովիտս
լերանց
նորա,
որ
բարեբերք
են:
Բնակիչքն
իբր
12,
000
հնազանդք
Ռուսաց,
եւ
այլք
ազատք.
գլխաւոր
շէն
Քարչաղ`
առ
վտակաւ
միով
Ռուպասայ:
198.
Դ.
Բնիկ
գաւառն
ԴԱՐԲԱՆՏ
յելից
հիւսիսոյ
Թապասսերանայ
կայ,
եւ
յելից
Քայդաքայ,
'ի
հարաւոյ
Թարքուի
եւ
'ի
մտից
ծովուն,
ուրանօր
դաշտանայ
երկիրն
ոռոգեալ
'ի
Կիւմրի-չայ
եւ
Պուզան
գետոց,
որովք
եւ
պտղաբեր
յոյժ
գործի
եւ
հացաւէտ.
'ի
սահմանս
քաղաքին
իբրեւ
8-900
պարտէզք
են
մրգոց,
եւ
պարարտ
արօտք
'ի
լերինս:
Անուանի
է
գաւառս
այս
վասն
մեծի
պահակին
իւրոյ
պարսպելոյ
ընդդէմ
ասպատակաց
հիւսիսային
ազանց
լեռնականաց
յ՛
2000
ամաց
հետէ ,
եւ
դրանցն
մտից
յայս
կամ
յայն
կողմն.
վասն
որոյ
եւ
'ի
գրաւ
իմն
բռանց
կարգեալ
'ի
սկզբանէ
ծանօթութեան
վայրացն.
մերթ
'ի
նոցին
հիւսիսայնոց
նուաճեալ,
'ի
Խազրաց
եւ
'ի
Հոնաց,
եւ
մերթ
յԱղուանից
եւ
'ի
Հայոց,
եւ
ապա
'ի
Պարսից,
յետոյ
յԱրաբացւոց
եւ
'ի
Թուրքաց,
եւ
ապա
ուրեմն
'ի
Վրաց
եւ
յԱղուանից,
յետոյ
դարձեալ
'ի
Պարսից
եւ
յՕսմանեանց
եւ
'ի
Ռուսաց.
որք
միւսանգամ
'ի
սկիզբն
դարուս
հանին
զայն
'ի
Պարսից,
եւ
կարգեցին
յառանձին
գաւառ
զինուորական
եւ
աթոռ
կողմնակալի
զօրավարի.
եւ
են
գաւառին
26
գեօղք.
բնակիչք
քաղաքայնովքն
հանդերձ
40,
000.
յորս
Հրեայք
3,
000,
Հայք
600.
այլքն
Պարսք
եւ
Արաբացիք
ազգաւ:
199.
Քաղաքն
ԴԱՐԲԱՆՏ
որ
է
Տէրպէնտ
թարգմանի
Կապ-եւ-Դուռն
(որպէս
եւ
ոմն
'ի
նախնեաց
մերոց
ստուգաբանէ),
անուանի
է
ընդ
ամենայն
աշխարհ
վասն
Դրանն
եւ
Պահակին
Ճորայ,
զորմէ
անբաւ
զրոյցք
են
առ
արեւելեայս,
եւ
ողջոյն
գիրք
(Տէրպէնտ-Նամէ
).
բազուկ
մի
Կովկասու
յողնայարեն
մեծէ
ձգեալ
'ի
Ճարոյ-Պելոգան
կողմանց
ձգի
յայս
կոյս
ընդ
արեւելս
մինչեւ
մերձ
'ի
ծովն,
միջոց
անձուկ
թողեալ,
ընդ
որ
անցք
են
դիւրին
եւ
միակ
ընդ
բովանդակ
երկայնաձիգ
պար
լերանցն
որ
ընդ
մէջ
Պոնտոս
եւ
Կազբից
ծովուց.
միւս
եւս
անցից
գոլով
'ի
Տարիալ
եւ
այլ
երրորդ
անյայտ
կամ
անվարուն
այժմ:
Արդ
յայսմ
միջոցի
ընդ
լեառնն
եւ
ընդ
ծով`
շինեալ
է
քաղաքն
եւ
Դուռնն,
եւ
'ի
մտից
կուսէ
Պահակն,
որ
է
պարիսպ
երկուստեք
'ի
ծովեզերէն
ձգեալ
'ի
լերինս
իբր
երից
քառորդաց
ժամուց
ճանապարհաւ
ընդ
երկայնն,
եւ
վեց
վայրկեան
ընդ
լայնն,
եւ
'ի
մէջ
պարսպացն
են
Դրունքն,
զոր
նախ
Հրուդենայ
Դիւցազին
Պարսից
ասեն
շինեալ
(յամսն
1650-1800
նախ
քան
զՔրիստոս
).
եւ
ապա
Աղէքսանդրի
Մեծի
եդեալ
Դրունս
երկաթիս,
վասն
որոյ
եւ
քաղաքն
կոչի
Տէմիր-Գափու,
Երկաթի
Դուռն,
եւ
երկայնեալ
ասեն
զպարիսպն
յարեւելից
'ի
մէջ
ծովուն
հարուստ
ասպարէզս,
եւ
յարեւմտից
ընդ
լերինսն
ցանծանօթ
սահման.
այժմ
երեւին
յայսմ
կողման
մնացուածք
նորին
ց՛
20
մղոն,
եւ
ուրեք
ուրեք
անդր
եւս,
որովք
երեւի
մեծագոյն
լինել
քան
զամենայն
պարիսպս`
յետ
Չինացն,
թէ
եւ
ոչ
որպէս
արեւելեայք
ոմանք
ասեն`
մինչեւ
'ի
Սեաւ
ծով
ձգեալ
ընդ
բովանդակ
պարս
լերանցն:
Պահակս
այս
ըստ
անուան
զանազան
ազգաց
մերձակայից
եւ
տիրողաց
կոչեցաւ
Պահակ
Ճորայ
կամ
Հոնաց,
Դուռն
Աղուանից
կամ
Հոնաց,
Դուռն
Խազրաց,
Կապան
Չորայ,
եւս
եւ
Դուռն
Կազբից
(յոր
անուն
կան
եւ
այլ
Դրունք
),
եւ
դուռն
Ալանաց,
այլ
բնիկ
Դուռն
Ալանաց`
Տարիալ
է.
Արաբացիք
վասն
կարեւոր
յարգի
տեղւոյն`
Դուռն
Հաւատոց`
նա
եւ
Դուռն
Դրանց
(Պապ-իւլ
-Էվպապ)
անուանեցին:
Ի
մերոցս
պատմչաց
յաճախակի
կոչի
Դուռն
եւ
Պահակ
Ճորայ.
եւ
ինձ
թուի
սակս
սկսանելոյ
պարսպացն
'ի
ՃՈՐ
կամ
ՉՈԼ
մայրաքաղաքէ
Աղուանից,
որոյ
տեղի
հարկ
է
լինել
'ի
Ճարոյ
գաւառի
Պելոգանայ
(1)
ուրանօր
երեւին
իսկհետք
պարսպացդ:
Բազում
անգամ
ասպատակք
զօրաց
ոչ
կարացեալք
ընդ
Դրանն
մարտնչել
եւ
անցանել,
խրամատեցին
զՊահակն
եւ
անցին.
այսպէս
արար
եւ
արքայն
Աղուանից
Վաչէ
առ
Պերոզաւ
'ի
կէս
Ե
դարու .
որդի
սորա
Կաւատ
նորոգեաց
զայն,
վասն
որոյ
եւ
յիւր
անուն
կոչէր
Ապզուտ-Կաւատ.
այլ
առաւել
եւս
ամրացոյց
նորին
որդի
Նուշրէւան
Խոսրով
'ի
Զ
դարու.
բայց
յամին
628
Խազիրք
կործանեցին
ոչ
սակաւ
մասն
'ի
պարսպացն
եւ
անցին
ընդ
Դուռնն.
ընդ
այն
անցոյց
զնոսա
երկիցս
եւ
Հերակլ
կայսր`
ասպատակել
յաշխարհն
Պարսից.
որք
եւ
յաւուրս
տիրապետութեան
Արաբացւոց`
մերձ
գրոհ
տային
ընդ
այն
եւ
մերթ
արգիլեալք
լինէին:
Ի
ԺԱ
եւ
ԺԲ
դարս
քրիստոնեայք
'ի
բուռն
արկին
զքաղաքս
եւ
թագաւորք
Հայք
նստան
'ի
նմա,
որք
եւ
ցհինգ
ազգ
յիշին.
այլ
յԺԳ
դարու
զեղան
ընդ
այն
Թաթարք
եւ
նուաճեցին
զնոսա
եւ
զայլ
ազգս:
200.
Արդ
պարիսպք
պահակիս
ուր
ուրեք
կանգունն
են`
ունին
24-26՛
բարձրութեան
եւ
8՛
թանձրութեան,
'ի
կարմիր
քարանց
զանգեալ
եւ
սպիտակ
վիմօք
արտաքուստ
ագուցեալ.
ճեմելիս
լայնս
'ի
վերայ
ունելով`
ելանելիս
սանդխօք.
եօթն
դրունք
են
քաղաքին,
չորք
ընդ
հարաւ
եւ
մի
ընդ
հիւսիս,
եւ
մի
'ի
միձնաբերդն
հանելով ,
եւ
միւսն
է
գերահռչակ
Դուռնն
Երկաթի,
զորոյ
եւ
զմի
'ի
թեւոցն
կարծեն
լինել
'ի
Կէլաթի
վանս
Վրաց,
յորում
գոյ
արաբացի
արձանագիր`
որ
ասէ
հրամանաւ
Ապուլսուարայ
(ամիրայի
Դունայ
)
շինեալ
զայն
յամին
1063,
այլ
չասէ
ո՛ւր
եւ
վասն
է՞ր.
Դաւիթ
արքայ
Վրաց
եբարձ
զայն
'ի
Դարբանտայ
'ի
սկիզբն
ԺԲ
դարու:
Քաղաքն
ըստ
կարի
բարեձեւ
է,
այլ
վասն
տօթոյ
ամարայնոյ
ոչ
բարւօք
'ի
բնակութիւն.
նշանաւոր
է
'ի
շինուածսն
մզկիթ
մի
երկայն,
կամարակապ
սեամբք
եւ
գմբեթաւ.
միջնաբերդն
'ի
բարձու
յարեւմտակողմն,
յորոյ
հարաւոյ
սկսանի
պարիսպ
պահակին.
իսկ
'ի
ծովուն
չերեւին
արդ
ոչ
պարիսպք
եւ
ոչ
հետք
ամբարտակաց`
յորոց
միջի
ասի
եղեալ
նաւահանգիստ
անքոյթ.
այժմ
դժուարամերձ
են
ափունք
քաղաքին,
նաւակաց
եւեթ
համարձակելիք,
որք
բառնան
զքրքում`
զընտիր
վաճառ
քաղաքին:
Նշանաւորք
են
եւ
գերեզմանք
Դարբանտայ,
եւ
անուանի`
կոչեցեալն
Գըրքլար,
այսինքն
Քառասնից
մահմետականաց
կոտորելոց
'ի
քրիստոնէից
կամ
'ի
Թաթարաց:
2000
տունք
են
քաղաքին,
եւ
բնակիչք
12,
000,
մահմետականք
պարսկադենք,
Հրեայք
180
երդ,
եւ
Հայք
սակաւք.
որոց
նախնեաց
բազում
անգամ
շահատակեալ
է
ընդ
Դուռնս
այս,
մանաւանդ
Վաղարշայ
եւ
որդւոյ
նորին
Խոսրովու
եւ
թոռին`
տրդատայ.
առ
որով
աւանդի
Սուրենայ`
եղբօր
Լուսաւորչին
մերոյ
թագաւորեալ
անդ:
Յետ
զարմիցն
Տրդատայ`
մեծն
Վարդան
հարեալ
'ի
Հայս
զպարսիկ
մարզպանն
Պահակին,
էառ
քանդեաց
եւ
զայն,
եւ
ետ
զԴուռնն
'ի
Վահան
թագաւորազն
Աղուանից.
թերեւս
յանուն
նորա
կոչէր
Վարդանեան
դաշտ
հիւսիսակողմն
Դարբանտայ,
ուր
Մազգութք
բնակէին,
ըստ
աւանդութեան
ուրումն
'ի
մերոց
նախնեաց:
Որք
եւ
ստէպ
յիշեն
մետասան
կամ
երկոտասան
ազգս
կամ
թագաւորս
բնակեալս
'ի
լերինս`
յայն
կողմն
պահակին,
զորս
տեարք
Դրանն
վարձէին
'ի
նիզակակցութիւն
'ի
կարեւոր
պէտս
մարտից.
իսկ
արեւելեայք`
ընդ
որս
եւ
ոմանք
'ի
մերոց
կրսեր
պատմչաց՝
ազգս
քսան
եւ
չորս
ասեն
յայնկոյս
պահակին
վտարեալս
յԱղեքսանդրէ
Մեծէ.
զորս
եւ
առ
հասարակ
կոչմամբ
ԳՈՎԳ
եւ
ՄԱԳՈՎԳ
(Աճուճ-Մաճուճ)
անուանեն,
եւ
՚ի
նոցանէ
խիթան
զաւերումն
աշխարհաց
՚ի
կատարած
ժամանակած։
