Ամարանոց Բիւզանդեան

  Նեղուցն` ընդ որ Սեաւ ծով զեղու ՚ի Մարմարա ծովակն, կոչի այժմ ՚ի բնակչաց տաճկաց առասական անուամբ Պօղազ իչի. որ բառական թարգմանութեամբ նշանակէ մէջ փողոյ, կամ պարանոցի. իսկ մակադրական անուամբ կոչեն Ըստամպօլ պօղազը, այսինքն պարանոց Կոստանդնուպօլսոյ: Այս անուն ոչ է նոր ինչ հնարեալ ՚ի տաճկաց, այլ յառաջ քան զնոսա նաեւ յոյնք կոչէին զնեղուցն Լէմօն, որ նոյնպէս նշանակէ փող, կոկորդ, պարանոց. ՚ի նմանութենէ փողոյ կենդանեաց առեալ: Ըստ այսմ Երոդոտոս ուրեք զայս նեղուց կոչէ Աւխին, որ նշանակէ պարանոց: ՚Ի նոյն նմանութենէ կենդանեաց առեալ` կոչեաց նոյն Երոդոտոս Բերան Պոնտոսի, եւ Ստրաբոն` Բերան Բիւզանդեան, Պտղոմէոս` Արեւմտեան Բերան Պոնտոսի: Սովին նշանակութեամբ, այլ առանց ինչ նմանութեան` Արիստիդէս կոչեաց զսա Իսվօլի, (մուտք) Պոնտոսի: Յարմարագոյն եւս Փիղոստրատոս անուանէ Էքվօլի (ելք) Պոնտոսի. քանզի Պոնտոս կամ Սեաւ ծով ընդ այս նեղուց ելանէ եւ զեղու ՚ի Մարմարական ծով: Իսկ Եւրիպիդէս յայլ իմն նմանութիւն հայեցեալ` կոչեաց Բանալի Պոնտոսի, ըստ որում է մի միայն անցք նեղ, ընդ որ մարթ է մտանել ՚ի Պոնտոս` եկելոցն ՚ի Մարմարական ծովէ, զոր ՚ի կամիլն բնակչաց` կարեն փակել զինուք իբր բանալեօք:

Այս ամենայն են անուանք` զորս կամ ՚ի նմանութենէ եւ կամ ՚ի գործոյ ետուն նախնիք այսր նեղուցի, բայց իբր սեփհական անուամբ կոչեն սովորաբար Վօսբօրօս. զոր լատին մատենագիրք գրեն Պօսբօրուս, եւ ՚ի մեզ տառադարձութեամբ գրի Բոսպորոս, որ ելեալ յերկուց յունական բառից Վուս (արջառ), եւ Բօ ' րօս (անցք), թարգմանի ՚ի մեզ վօսբօրօսն ` անցք արջառոյ, այսինքն եզին կամ կովու: Պատճառ այսր անուանակոչութեան անյայտ` սակս զանազանութեան կարծեաց նախնեաց. բանաստեղծք կեղծեն` թէ Ես ըստ մեղ Յով` դուստր Ինտքայ արգիացւոց թագաւորի, փոխեալ ՚ի Դիոսէ ՚ի կերպարանս կովու, եւ ՚ի ցասմանէն Իրասայ կամ Յունոնի շիթեալ ՚ի բոռոյ, յերկրէ յերկիր վարելով էանց ընդ այս նեղուց. եւ յայնմանէ կոչեցաւ Վօսբօրօս, այսինքն անցք կովու: Այս է առաւել հասարակ պատճառ առ նախնիս Վօսբօրօս անուան, միայն ՚ի կեղծիս պատմութեանն տարբերին. այսպէս դնէ եւ Ապողոդորոս ՚ի մատենադարանին Բ. գլ. Ա, յօդ. 3. եւ Դիոնեսիոս Պէրիի'ղիսին ՚ի տողն 140. Յետ այսորիկ դուռն Վօսբօրօսին Թրակիոյ, ընդ որ ՚ի հնումն էօ ` ՚ի վարելոյ Իրասայ լուղալով էանց, երինջ գոլով: Զայս յիշատակէ եւ Եւսեբի ՚ի Քրոնիկոնին. Արգիացւոց առաջին թագաւորեաց Ինաքով ամս Ծ: Յով ( յն. Եօ ) դուստր Ինաքայ, զոր Իսիս անուանեալ եգիպտացիք պաշտեն: Յինաքայ հօրէ գետ մի Ինաքօս Յարգիայ անուանեցաւ. եւ ՚ի Յով դստերէն Բոսպորոսն ( Վօսբօրօս ) մականուանի: Բայց Արրիանոս ըստ աւանդութեան ոմանց զայլ իմն կովու անցս պատմէ, եւ նմին տայ զանուանակոչութիւնն: Պատգամն դից ետ ասէ փռիւգացւոց զկով առաջնորդ ճանապարհի իւրեանց` որոյ ստիպեալ ՚ի նոցանէ` էանց ընդ նեղուցն առանց ինչ վնասու, ըստ նմին եւ նոքա անցին անվնաս. որոյ յիշատակ լինել աւանդէ զպղնձի կովն կանգնեալ ՚ի քաղկեդոնացւոց յայնմ վայրի` որ մինչեւ ցայնժամ թերեւս վասն այսր կոչէր Տամալիս, այսինքն կով, երինջ:

Վասն տեղւոյն ընդ որ ել առաջին կովն եօ անուանեալ` Պոլիբիոս ըստ աւանդութեան այլոց որոշէ զայն տեղին Ասիոյ` որ ՚ի ժամանակս իւր կոչէր Կով, եւ էր առ Խրիսուպօլեաւ, այսինքն Իւսքիւտարիւ ¹. Դիոնեսիոս Բիւզանդացին զտեղին ընդ որ եհաս կովն եօ` դնէ ըստ աւանդութեան ոմանց ՚ի սարն յայն` յորում ապա կառուցաւ Բիւզանդիոն. զոր օրինակ բերէ Ճիլլիոս դիրք Ա Վօսբօրօսին. գլ. I. իսկ զտեղին ուր յետ լուղալոյն ել` մակագրութիւնն Տամալեան զոր բերէ նոյն Դիոնեսիոս, (զորմէ տե'ս ՚ի ստորագրութեան Իւսքիւտարի) յայտ առնէ թէ ել ՚ի Ֆարոս, այսինքն ՚ի լապտերատեղի, այն է` ֆէնէր. որ ինձ առաւել թուի լինել Ֆէնէր պաղչէսին. յոյր սակս թերեւս զմերձակայ սարն կոչեն մինչեւ ցայժմ Մօտա պուռնի, իբր թէ Մանտա պուռնի:

Ոմանք գրեն թէ նախնի բնակիչքն` յորժամ անցանել կամէին ընդ նեղուցն, լաստ կազմեալ եւ եզինս այն լծեալ, նոցին վարելովն անցանէին. եւ յայնմանէ մնաց ասեն անունս Վօսբօրօս: Այլք ՚ի բիւզանդացւոց Վօսբօրօս կոչեցեալ համարեցան զնեղուցն յանձուկ տեղեաց իւրոց. ըստ որում յայն տեղիս բազում անգամ տեսին զարջառս լուղալով անցանել կողմանէ ՚ի կողմ. զորոց զկարծիս հերքէ Ճիլլիոս գիրք Ա. Վօսբօրօսին. գլ. 2: Նիմփիս գրէ Յակարիոնէ` թէ փռիւգացիք կամենալով անցանել` կազմեցին նաւս յորոյ ՚ի գլուխն յօրինեալ կայր դէմք կովու. եւ յայնմանէ եդաւ նեղուցին այս անուն: Ըստ այսմ իմանան եւ որք զառասպելս Եօայ դստերն Ինաքայ` մեկնեն ՚ի ճշմարիտ պատմութիւն. իբր զի անցանելն նորա կերպարանօք կովու ոչ այլ ինչ էր` եթէ ոչ մտանել ՚ի նաւ որ ունէր ՚ի ծայրին զքանդակ ՚ի նմանութիւն կովու. զոր օրինակ մեկնէ եւ Տէքլօդռ ՚ի բառին Եօ:

Այսչափ զանազանութիւն կարծեաց յայսմ միաբան գտանին, թէ անունս Վօսբօրօս եդաւ նեղուցին ՚ի յանցից ինչ կովու. որ կամ էր ճշմարիտ, եւ կամ քանդակ եւ նմանութիւն ինչ նորա:

Վօսբօրօս կոչեցաւ առ նախնիս` եւ նեղուցն որ անկանի ընդ մէջ Ազագ եւ Սեաւ ծովու. բայց ոչինչ պատմի զայնմանէ առիթ ինչ նորին անուանակոչութեան. նմին իրի Մարդինիէռ ՚ի բառն Պօսֆօռ` ոչ տարադէպ համարի, թէ բնիկ Վօսբօրօս կոչեցաւ նեղուցն Կոստանդնուպօլսոյ. իսկ նեղուցն ընդ մէջ Ազագ եւ Սեաւ ծովու` սակս նման գոլոյ նմին` ընկալաւ զանունս Վօսբօրօս: Բաց ՚ի յերկուց աստի գրեթէ ոչինչ այլ նեղուց գտանեմք առ նախնիս Վօսբօրօս անուանեալ. վասնորոյ անպատճառ գրեն ոմանք թէ նախնիք զամենայն նեղուցս ծովու Վօսբօրօս կոչէին: ՚Ի զանազանութիւն երկուց նեղուցաց` որպէս նեղուցն Ազագ ծովու մականուանի Վօսբօրօս Գիմերիական, սոյնպէս Կոստանդնուպօլսոյն` մականուանի Վօսբօրօս Թրագիոյ, կամ Թրագիական, ըստ մեզ Թրակիոյ, յանուանէ Թրագիա գաւառին` որ էր առընթեր նեղուցի ՚ի կողմանէ Եւրոպիոյ. ըստ այսմ կոչեն Պլինիոս եւ Պտղոմէոս. իսկ ՚ի Բէրիբլոսն ընծայեալ Արրիանոսի` մականուանի նաեւ Վօսբօրօս Միսիոյ կամ Միսիական, թերեւս զի միւսացիք ՚ի Բիւթանիա բնակէին երբեմն ըստ գրելոյ սարաբոնի գիրք ԺԲ(ա): Եւ Եւստաթիոս առ բան դիոնեսիոսի, տող 140. Թրակիական Վօսբօրօս, սր եւ Միսիական: Եւ յեա սակաւ միոյ ՚ի յարրիանոսէ, Նեղուցն որ է առ քաղկեդոնիւ եւ բիւզանդիոնիւ, երբեմն կոչէր Միսիական,, ըստ միսացիք ՚ի հանդիպոյ Թրակիոյ բնակէին: Բայց Չէլլարիոս պատճառ այսպէս կոչելոյն զայն դնէ, ըստ որում Վօսբօրօսն միով ծայրիւ յարակից էր ասէ ՚ի Միւսիա գաւառ: Երոդոտոս գիրք Դ. գլ. 85 կոչէ, Քաղկէդոնացւոց Վօսբօրօս: Վրիպի Յօհանէս ծեդծես քերթող յոյն ՚ի ԺԲ դարուն, որ գէ թէ Վօսբօրօսն կոչի Թրակիական եւ Հելլեսպոնտոսական. զի Հելլեսպոնտոս, կամ յոյն, Էլլիսբօնդօս անուանի միայն նեղուց Պօղաղ հիստրին: Մատենագիրք Բիւզանդիոյ որ ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան զբոլոր նեղուցն Կոստանդինուպօլսոյ կոչեն նաեւ Սդէնօս, որ որ նշանակէ նեղ, անձուկ. որպէս ցուցանէ տիւքանժ ՚ի գիրս Կոստանդնուպօլսոյ Դ. 10. վկայութեամբ Զոսիմոսի, Պալլադիոսի ' վարս Ոսկեբերանին, Թէոփանէսի, եւ այլն:

Այս ամենայն են անուանք նորք եւ հինք` Համօրէն նեղուցին Կոստանդնուպօլսոյ, կամ Սեւաւ ծովու. իսկ զընդհանուր անուանս` որով կոչէին ՚ի հնումն ծովեզերեայ կողմանք ինչ նեղուցին, տես ստորեւ ՚ի թիւն Է. ուր տե'ս եւ վասն Անաբլոս անուան: