Ամարանոց Բիւզանդեան

  Դիոդորոս սիկիլիացին ծաղկեալն 20 ամօք նախ քան զՔրիստոս, գրէ յիւրում մատենադարանին. գիրք Ե. Պատմեն սամօդրագացիք` թէ յառաջ քան զամենայն ջրհեղեղս այլոց ազգաց, ահագին իմն հեղեղ դիպաւ յիւրեանց երկիր, նախ պատառելով զԳիանէեան բերանն (որ է նեղուց Կոստանդնուպօլսոյ), ապա զՀելլեոպոնտոսականն (որ է նեղուց Պօղազ Հիւարին). քանզի անդունդ Պոնտոսի (Սեաւ ծովու) փակեալ գոլով իբրեւ զլիճ, այնչափ լցեալ գտաւ ՚ի ծովամուտ գետոյն, մինչ առ կարի իմն առատութեան ջուրց զեղեալ թանձրացեալ, ՚ի Հելլեսպոնտոսն <sup>ա</sup> թափեցաւ, ուրանօք զմեծ մասն ծովեզերեայց Ասիոյ ընկղմեաց. եւ ոչ սակաւս ՚ի դաշտավայր ծովափնեայց Սամօդրագիոյ` ծածկեաց ընդ ալեօք ծովու. յոյր սակս ՚ի յետին ժամանակս ոմանք ՚ի ձկնորսաց ուռկանօք ՚ի վեր ձգեցին զքարակերտ գլուխս սեանց, նշան կործանեալ քաղաքաց ՚ի ջուրց ^բ: Ըստ այսմ գրէ եւ Ստրաբոն. գիրք Աստուծոյ. որ էր ՚ի ժամանակս Քրիստոսի:

Իսկ Ստրատոս առաւել եւս ՚ի լուծումն պատճառին յառաջ մատուցեալ, համարիմ ասէ թէ ծովն Էւփսինոս (սեաւ ծով) ՚ի նախնումն չունէր զբերանն որ է առ Բիւզանդիոնիւ, այլ Գէտփ որք ՚ի նմա զեղուն` Բռնութիւն բացին, զայն. եւ այնպէս զջուրն ՚ի Պրոպոնտոս (՚ի Մարմարա ծովն) եւ ՚ի Հելլեսպոնտոս (Պօղազ հիւսար) զեղին:

Զսոյն ակնարկել իմն թուի եւ Պոլիբիոս ծաղկեալն 140 ամօք նախ քան զՔրիստոս, գէթ ՚ի հարեւանցի ՚ի Դ գիրս. ուր ցուցանէ թէ մէօդիս այսինքն Ազագ ծով լցեալ ՚ի ջուրց գետոց` հոսիլ սկսաւ ՚ի Սեաւ ծով. եւ Սեաւ ծով լցեալ ՚ի ջուրց Ազագին եւ գետոց` հոսիլ սկսաւ ՚ի Պրոպանտոս, այսինքն ՚ի Մարմարական ծով: Այսպիսի կարծիք (ասէ Պիւքքօն ՚ի դրութեան երկրի, հտ. Բ. պր. II. ) մեծապէս հաւանական երեւի ինձ, եւ դիւրին է բացատրել զեղանակն. վասն զի եդեալ թէ յատակ Սեաւ ծովուն յառաջին ժամանակս առաւել խոր էր քան զայժմու ժամանակիս, քաջայայտ ՚ի միտ առնումք` թէ գետք որք զեղուն ՚ի նմա, բարձրացուցին զյատակ այնր ծովուն աւազով եւ տղմով` զորս թաքեն ՚ի նմա. յորմէ հնար եղեւ երեսաց ծովուն այնչափ բարձրանալ, որչափ ինչ բաւական էր ՚ի զեղուլ տալ զջուրն, եւ բանալ զելս:

Յայսմ պատառման ժամանակի համարի պատահեալ Պետրոս Վէսսէլինկ զայն հեղեղումն` որով Ռօտօս եւ Տէլօս կղզիք ընկղմեցան, եւ ապա սակաւ առ սակաւ ՚ի վեր երեւեցան, որպէս գրէ փիլոն: Արդարեւ ծով այժմ նուազեաց, որպէս վկայեն Ռօտոս եւ Տէլօս հռչակաւորքն ՚ի կղզիս. զի որք երբեմն ՚ի ջուր ընկղմեալք եւ սուզեալք ոչ երեւէին, անցմամբ ժամանակաց սկսան ՚ի վեր յառնել եւ երեւիլ. մեղմով իմն սակաւ առ սակաւ զիջանելով ծովուն, որպէս վկայէն պատմութիւնք վասն այսր արձանագրեալք: ՚ի սմին ժամանակի համար եւ Ֆօրմալէօն զայն ողողումն երկրին Դրօյաու` զոր յիշատակէ Պլինիոս գիրք Բ. գլ. 88. ՚ի Յերոդոտոսէ բերելով. ծով էր եւ շուրջ Զիլիոնիւ, (որ էր ՚ի գաւառին Դրօյա). եւ զհամօրէն Դէուդրանիայիւ, որ էր ՚ի գաւառին Միւսիա:

Զյիշատակ աւանդութեան յաղագս պատառման Սեաւ ծովու եւ բացման նեղուցին Բիւզանդիոյ` գտանեմք նաեւ մինչեւ ցայժմ առ շրջակայ բնակիչս եւ առ նաւավարս. որք եւ ՚ի նշան այսր բացման բերեն նախ զայն` զի ՚ի ծովեզերեայ բարձր լերինս ինչ Սեաւ ծովու տեսանին կանգնեալ վէմք, եւ ՚ի վէմսն մաշեալ նիշք` որք ՚ի յաճախ քերելոյ պարանացն գործիցին. եւ յայլ տեղիս ինչ` Զառապարաց բարձր լերին կախեալ մանեակ երկաթի, յարմար ՚ի կապել զպարան նաւուց. զորս եւ յիշատակէ տաճկական ճիհաննիւմայն ՚ի Ճանիկ գաւառ եւ այլուր: Յայտ է թէ ասեն` ջուր Սեաւ ծովու ՚ի սկզբանն անդ ամբարձեալ գոլով հաւասար բարձրութեան նոյն լերանց, զպարան նաւուց կամ նաւակաց ընդ նոյն վէմս ձգէին, եւ ընդ նոյն մանեակս պնդէին. ապա ՚ի զիջանիլն ջուրց յայժմեան չափ, վէմք եւ մանեակք մնացին յայնմ բարձրութեան եւ յայնմ հեռաւորութեան` յորում երեւին այԺմ. արդ` այս զիջումն ջուրց Սեաւ ծովու հարկաւ տայ մեզ իմաստասիրել զպատառումն ինչ, որ այնինքն է` պատառումն եւ բացումն նեղուցին Կոստանդնուպօլսոյ. ընդ որ այլուր զեղեալ ջուրց Սեաւ ծովուն զիջաւ ՚ի բարձրութեանէն: Երկրորդ` ՚ի նեղուցն Կոստանդինուպօլսոյ տեսանին նշանք ինչ որք զայս հաստատեն. քանզի ՚ի տեղիս տեղիս ՚ի ներքոյ ջուրց ծովու` գտանին հետ շինուածոց. զո'ր օրինակ ՚ի միջոցին որ ՚ի մէջ ագընտը Պուռնիին եւ Պէպէքին մերձ ՚ի յորձանն անդ. ուր ՚ի պարզիլ ջուրց ծովուն երեւի երբեմն երբեմն մտադիւր քննողաց` շինուած ինչ կամարակապ, որոյ շինութիւն ցուցանէ ոչ ՚ի ցամաքէն ՚ի ջուր անկեալ, այլ հիմնեալ կառուցեալ ՚ի յերկրին` յորոյ վերայ զկնի ժամանակաց անցեալ ընթանայցէ ջուր. ըստ այսմ տեսանի եւ առաջի ապարանից Շէմսի փաշային ՚ի Յիւսքիւտար, որ ուղղակի գծիւ ձգի մինչ ՚ի յորձանս. որպէս ասացին մեզ հմուտ լուղորդք եւ ձկնորոք: Զերրորդ նշանն եւս կարեն յաւելուլ, զոր ոչ սակաւ անգամ եղեւ մեզ անձամբ նկատել. քանզի երկու կողմանք նեղուցին յոչ սակաւ տեղիս զմի եւ զնոյն հող ունին, զմի եւ զնոյն քար, զմի եւ զնոյն կարգ եւ դասաւորութիւն հողոյ. զոր օրինակ եթէ լեառն ինչ Եւրոպիոյ կողման ունի հող կաւանման, ՚ի վեր քան զայն աւազախառն, ՚ի վերայ նորա խճախառն, ապա քար, եւ այլն, զնոյն կարգ զանգուածոյ տեսանեմք ՚ի հանդիպակաց կողմն Ասիոյ: Նաեւ ՚ի նոյն իսկ ՚ի դասաւորութեան քարանց` որով կարգաւ գտանեմք դասաւորեալ ՚ի քեառն միոյ կողման նեղուցին, գրեթէ նովին կարգաւ նաեւ Նովին համեմատութեամբ անկեանց` գտանեմք դասաւորեալ ՚ի տեղիս տեղիս եւ զլեառն միւս կողման: Արդ` եթէ զայսպիսի նշանս ՚ի մէջ բերեն բնաբանք ՚ի ցուցանել զպատառումն ծովուց ինչ եւ կղզեաց` որք եղեն ընդ զանազան կողմն աշխարհի, ՚ի մէջ բերեն եւ բնաբանք Ինկլիզաց ՚ի ցուցանել զբաժանումն կղզւոյն իւրեանց ՚ի ցամաքէն Եւրոպիոյ, զոր բաժանեաց ջուր ովկիանոսի բանալով զնեղուցն քալեայ. զսոյն կարեն բերել եւ պաշտպանիչք այսր կարծեաց վասն բացման նեղուցին Կոստանդնուպօլսոյ:

Զպատճառ պատառման նեղուցին թէ կամեսցուք որոշ ինչ նշանակել, առաւել հաւանական թուի դնել ոչ միայն զառատութիւն ջուրց Սեաւ ծովու, այլ մանաւանդ զբնական հրաբուղխն` որ որպէս թուի կայր անդ ՚ի նախնումն. զոր օրինակ վկայէ պատմութիւն ճանապարհորդութեան արգոնաւաստեաց. որոց ՚ի հասանելն ՚ի Թրակիա գաւառ Կոստանդնուպօլսոյ մերձ ՚ի նեղուցն, լուան ՚ի Փինէոսէ թագաւորէն Թրակիոյ, թէ ՚ի բերան նեղուցին են երկու լերինք հրեղէնք` որք արձակէն բոցս եւ ծուխս, եւ թուին ծածանիլ ՚ի վերայ ջուրց. որ այնինքն են երկու ժայռքն առաջի Ֆէնէրին գիանեանք կոչեցեալք ՚ի հնումն, որպէս մեկնէ Ֆօրմալէօն ՚ի Ա հտ. պատմ. Սեաւ ծովու, թղթ. 8. եւ 30. որ եւ ՚ի քննութենէ Սբալանցանի ^ա բնաբանին բերէ, թէ հետք հին հրաբուղխին երեւին անդէն մինչեւ ցայժմ. զնոյն հաստատեն եւ այն լերինք ծծմբայինք եւ հանքայինք առ նեղուցաւ ՚ի սարեար եւ ՚ի ներքս նորին. նաեւ ստէպ ստէպ երկրաշարժութիւնք` յորոց չէ զերծ գաւառն Կոստանդնուպօլսոյ, զի երկրաշարժութիւնք բազում անգամ կամ նախընթաց եւ կամ հետեւորդ նշան են հրաբուղխի:

Զիարդ եւ իցէ, ՚ի համարիլն ճշմարիտ զայս բացումն նեղուցին բիւզանդիոյ` պարտ է դնել զժամանակ նորա յառաջ քան զնաւարկութիւն արգոնաւորդաց ի Սեաւ ծով, զորոց զարշաւանս Քալմէ ՚ի ժամանակագրութեան իւրում դնէ 1269 անօք նախ քան զՔրիստոս, եւ 89 ամօք նախ քան զկործանումն Դրօյաու. արդ` զայս հնութիւն ժամանակաի պարտ է ՚ի միտ առնուլ, եւ այնպէս քննել զզօրութիւն երկրորդ պատճառին` զոր յառաջ բերաք պատմաբար: Երկրորդ կարծիք է` թէ անցմամբ ժամանակաց Սեաւ ծով լցցի ՚ի բազմութենէ նիւթոց` զորս գետք կուտեն անդադար ՚ի նմա, եւ ելք նորա ընդ նեղուցն Կոստանդնուպօլսոյ` խցեսցի: Յայս կարծիս է ՚ի նախնեաց Ստրատոս առ Ստրաբոնի գիրք Ա, իսկ Պոլիբիոս ընդերկար ճգնի զսոյն հաւանեցուցանել ի Դ գիրս իւր, ուր յետ բազում բանից ասէ. Վասն որոյ ոք ունի զարմանալ, թէ այնչափ գետք սրընթացք ` մշտախաղաց հոսանօք նիւթոցն զորոց ասացաք ` առնէն ինչ, եւ ՚ի վախճանի զՊոնտոս լցուցանէն. զի որոց ուղիղ բանիւ զիրն քննէն, ոչ ճշմարտանման ինչ, այլ հարկաւոր թուի այս: Եւ զկնի, Արդ ` ասեմք թէ ՚ի նախնումն եւ այժմ եւս տեղին այն փակի եւ լցեալ լինի, մինչեւ հուսկ յետոյ առհասարակ լցցի. այինքն է ` Մէօդիս ( Աղագ ծով. ) եւ Պոնտոս. որ է Սեաւ ծով: Առ ՚ի ցուցանել զապագայ խնուլ Սեաւ ծովուն` օրինակ բերէ զՄէօդիս այսինքն զծովն Աղագու, որոյ յատակ չունէր յայնժամ (որպէս եւ այժմ եւս) զառաջին խորութիւնն, այլ լցեալ էր յոյժ, մինչեւ նաւորդք պէտս ունէին առաջնորդի. (զորմէ գրէ եւ Արիստոտէլ. ) ըստ նմին օրինակի նմին օրինակի ասէ Պոլիբիոս եւ այժմ Պոնտոս սակաւ առ սակաւ խցեալ լինի, բայց առ մեծութեան իւրոյ ոչ այնչափ երեւի ռամկաց: ՚Ի փորձ այսմ` բերէ զայն խաղ աւազուտ Սդի'դի անուանեալ յիւրում ժամանակի հանդէպ բերանոյ իսդէր այսինքն Դունա գետոյն. որ օրըստօրէ աճի ասէ ՚ի տղմոյն` զորս գետք բերեն թափեն ՚ի Սեաւ ծով. զոր յիշէ եւ Ստրատոս: Եւ ՚ի վախճանի սովին աւարտէ Պոլիբիոս զիւր բան: Զայս ասացաք ընդդէմ նոցա` որոց անհաւատալի թուի` թէ Պոնտոս որ այժմ լցեալ լինի, հուսկ յետոյ լցցի առհասարակ. եւ այնչափ անդունդն դարձցի ՚ի ծովակ եւ ՚ի լիճ, չունելով ինչ ելս յայլ ծով:

Մերժէ զայս կարծիս Ճիլիփոս գիրք Ա. գլ. 4, ծաղր առնէ դուռնըֆօր զայս գուշակի Պոլիբիոսի. այլ Վարէնիոս գիրք Ա. գլ. 16. նախադաս. 8, ընդունի զայս կարծիս. եւ չիք ինչ ասէ տարակոյս վասն փակելոյ Վօսբօրօսի, եւ Սեաւ ծովուն դառնալոյ ՚ի լիճ կամ ՚ի ծովակ. եւ Պիւֆֆօն անուանի բնաբան յայսմ դարու ընդունելով զայս կարծիս, մերժէ զԴուռնըֆօր ասելով ՚ի գրութեան երկրի հտ. Բ. պր. 11:

Այն ծով ( այսինքն Սեաւ ) որ զութն կամ զտասն մեծամեծ գետս ընդունի, որոց մեծ մասն ընդ իւր բերեն բազում հող, աւազ, եւ բազում պղտորութիւնս, մի՞թէ ոչ լնու ինքնին առ սակաւ սակաւ, եւ հողմք եւ բնական յորձանք ջուրց ՚ի կողմն Պօսքօրօսի ( Վօսբօրօսի ) մի՞թէ չունին ինչ փոխադրել զմասն ինչ հողոյ ` որք բերին ՚ի գետոց. ապա գլխովին հաւանական իմն է թէ Պօսքէօրօս անցմամբ ժամանակաց լցցի: Այլ առաւել իմաստութեամբ արտադրեալ համարիմ զայն ասացուած Պիւֆֆօնի` որ փոքր` ինչ յառաջ ՚ի նոյն պր: Եւ վասն զի գետք հանապազորդէ միշտ բերել ( ՚ի Սեաւ ծով ) զաւազ եւ զհող, նոյնպէս եւ ջուրք նուազին ՚ի գետորայս ` ըստ համեմատութեան զիջանելոյ լերանց յորոց հոսին, մարթ է դիպիլ, զի յընդերկար շրջանս դարուց ` Պօսֆօրօս առ սակաւ սակաւ լցցի. բայց քանզի այսպիսի գործք ՚ի բազմաց պատճառաց կախին, չէ մարթ որոշել ինչ վասն այսր ` բայց եթէ կարծիս: