Ամարանոց Բիւզանդեան

  Առհասարակ խօսելով օդ նեղուցին է առողջ, մանաւանդ ՚ի բարձր տեղիս նորա եւ ՚ի լերինս. եւ թէպէտ ծովեզերք նորա առաւել ցանկալի են բնակչաց սակս զւարճութեան ծովուն եւ դիւրութեան ճանապարհին, սակայն Օդ նոցա ոչ հասանէ լեռնակողմանցն. եւ ՚ի տեղիս տեղիս ծովեզերաց յամառնամիջի անդ` օդն է ջերմնաբեր. որպէս նաեւ ՚ի ձորամէջս եւ ՚ի հովիտս ինչ: Զովացուցիչ հողմն յամառան` է հողմն հիւսիսային արեւելեան, տճկ, փօյրազ. վասն որոյ այն տեղիք նեղուցին` յորս առաւել քաղցր շնչէ այս հողմն», առաւել ցանկալի են բնակչաց ՚ի մէջ ամարանոցաց. եւ վասն այսր հողմոյ օրըստօրէ յաճախեցին զամարանոցս ՚ի մէջ նեղուցին քան յայլ շրջակայս Կոստանդնուպօլսոյ. զի քաղցրագոյն շնչէ ՚ի նեղուցին քան յայլ կողմանս: Յամառան ընդերկար տեւէ արեւելեան հողմն` զոր կոչեն Մէլթէմ. զառաջին շնչել նորա կոչեն Քիրազ Մէլթէմի. զերկրորդն Գապագ Մէլթէմի. առեալ զանուանս ՚ի պտղոց` յորոց ժամանակս շնչէ. յետ սոցա շնչել սկսանի նոյն Մէլթէմ երրորդ անգամ, որ քան զառաջինս է տեւողական. մինչեւ երբեմն քառասնօրեայ, նաեւ յիսնօրեայ: ՚Ի շնչելն Մէլթէմի ուղիղ յարեւելեան գծէ` չէ այնչափ ինչ ցանկալի բնակչաց. առաւել վնասակար գոլով անդ իւրով ջերմութեամբ, քան թէ առողջ. մանաւանդ ՚ի ժամանակս ժանտախտի` զայրացուցիչ համարին նոյն ախտին: Յառաւօտու պահուն սովորաբար խաղաղ է յոյժ Օդ եւ ծով, ընդ բարձրանալ արեւուն եւ սաստկացուցանել զտապ իւր, սաստկանայ եւ հողմն եւ մեծամեծ ալիս յարուցանէ ՚ի ծովուն. իսկ յերեկոյի ՚ի խոնարհիլ արեւու` մեղմանայ, յետ մտիցն արեւու բոլորովին խաղաղանայ մինչեւ յառաւօտ. ըստ այսմ են եւ այլ ամենայն հողմք ամառնայինք բաց ՚ի մրրկաց:

Ձմեռն առաւել տիրէ, յայսմ գաւառի ՚ի յունվարի եւ ՚ի մարտի, յորս իբր ՚ի բազումս յաճախեն ձիւնք. այլ սառիլ գետակաց, կամ ծանծաղ ջուրց ծովու, կամ վերին երեսաց նորա, հազիւ երբէք. զո'ր օրինակ յամին 1779, դէպ եղեւ սառիլ այնր ծովակողման նաւանհանգստին Կոստանդնուպօլսոյ` որ է ՚ի մէջ Էյեուպի եւ Խասդեղի. ծերունիք ժամանակին ականատեսք պատմեցին եւ այլ անգամ դիպեալ անդէն` եւս սաստկագոյն քան զայն: Տարապայման եղեւ այն սառոյց յաւուրս Կոստանդին կայսեր Կոպրոնիմոսի. զոր Ճիլլիոս գիրք Ա. գլ. 4. դնէ յամին 756. իսկ ոմանք դնեն 763. յորում Սառուցեալ մնաց Սեաւ ծով, նաեւ նեղուց Կոստանդնոպօլսոյ զորմէ այսպէս գրէ զոնարաս պատմագիր ՚ի սկիզբն ԺԲ դարուն: Առ տէրութեամբ նորա ( Կոպրոնիմոսի ) եղեւ ձմեռն դժնդակ, մինչեւ ոչ միայն գետք ` այլ եւ ծովն հիւսիսային ( Սեւ ծով, ) ընդ բազում ասպարէզս սառեան առ ցրտութեան. նոյնպէս եւ անձուկ նեղուցն, եւ ուր ՚ի քաղաքէն ( Կոստանդնուպօլսոյ ) լինի անցանել ՚ի Խրիսուպօլիս, ( Իսոքիւտար ). յորոյ սառուցից վերայ իբրեւ դէպ լինէր իջանելոյ ձեան, եւ նմին եւս փոխարկելոյ ՚ի սառոյց ` թանձրանալով ՚ի պարզոյ, մարդիկ ոտիւք անցանէին ընդ նեղուցն մինչեւ ՚ի Խրիսուպօլիս. նաեւ գրաստք բեռնաւորեալք, եւ եզինք ` ձգելով սայլս ծանրաբեռնեալս. նոյն եւ յայլ ծովս դիպեալ պատմի յայնժամ: Ապա ՚ի մեղմանալ օդոյ ` լուծեալ միապաղաղ սառուցից, եւ ՚ի հատուածս ճեղքեալ, ուժգին հողմոյ բաղխմամբ սաստկապէս ընդ ծովն վարէին. ոչինչ ընդհատք ՚ի բլրոց եւ յընդարձակ կղզեաց, յորս էին կենդանիք վայրիք եւ ընտանիք, մեռեալք եւ պնդգալք ՚ի սառոյցն. ոմանք ՚ի նոյն հատորոց ` բռնութեամբ հողմոց ընդ ջուրբք ծովու ընդհարեալ ընդ պարիսպն ( Կոստանդնուպօլսոյ ) ուժգին թափով, ոչ միայն զայն ` այլ նաեւ զմերձակայ շինուածս կործանեցին: Յառաջ քան զզոնարաս` Թէոփանէս պատմագիր ժամանակակից` յետ պատմելոյ թէ Սեաւ ծով սառեաւ 100 մղոնաչափ երկայնութեամբ. եւ նախ 30, ապա 50 կանգնաչափ թանձրութեամբ` գրէ: Յամսեանն փետրվարի ` այսպիսի սառոյցք հրամանաւն Աստուծոյ ՚ի բազում եւ ՚ի զանազան հատորս հերձեալ եղեն, որք բերէին զնմանութիւն լերանց. եւ բռնութիւն լերանց. եւ բռնութեամբ հողմոց վարեալ ՚ի Տաֆնուսիա եւ ՚ի Եէռօս, անտի ընդ նեղուց Պոնտոսի ( Սեաւ ծովու ) ՚ի քաղաքն ( Կոստանդնուպպօլիս ), եւ յեզերս Պրոպոնտոսի ( Մարմարա ծովուն ) հասեալ, ելից զամենայն ծովեզերս կղզեաց եւ ավիտոսի, ( որ է ՚ի Պօղազ հիսարն ). որում ականատես վկայ եղեաք. քանզի ՚ի մին ՚ի հատորոց աստի երեսուն պատանիք համատիք ելաք ՚ի զբօսանս. յայսոսիկ հատուածս լցեալ կային դիակունք վայրի եւ ընտանի անասնոց: Որ կամէր ՚ի Սօֆիանեանց նաւահանգստէ ^ա մինչեւ ՚ի քաղաքն ( Կոստանդինուպօլիս ), եւ ՚ի խրիսուպօլեայ ( Իւսքիւտարէ ) մինչեւ ` ի ծովեզերս սրբոյն Մամասայ եւ Գալադայու ` ցամաք ոտիւք եւ առանց դջուարութեան գնայր իբր ընդ հաստատուն երկիր: Բայց մին ՚ի սոցունց ( սառուցից ) ընդհարեալ յաստիճանս Ագրօբօլիսի ` ( ուր է այժմ Սերայ պուռնին ), խորտակեաց զայն. ա ' յլ իմն հատոր սոսկալի եւ ահագին թափով ընդ պարիսպն բաղխեալ, այնչափ ուժգին շարժեաց, մինչեւ զսարսումն շարժման զգալ եւ որոց ՚ի ներքս բնակէին. նոյն ապա յերիս մասունս հատուածեալ ` շուրջ պատեաց զքաղաքաւն ՚ի մանկանեաց մինչ ՚ի Վօսբօրօս ^բ որոյ մեծութիւն ( բարձրութիւն ) զանցանէր քան զպարիսպ քաղաքին. ընդ այս տեսիլ յապուշ կրթեալ առհասարակ բնակչաց քաղաքին արանց եւ կանանց, անդէն յողբ եւ յարտասուս ցնդեալ դառնային ՚ի տունս: Ըստ այսմ գրէ եւ Նիկիփորոս Կոստանդնուպօլսեցին գրեթէ բառ առ բառ համաձայն Թէոփանէսի: Յետ այսր սառուցի` եղեւ սաստիկ երաշտութիւն եւ չորութիւն հողմոց, մինչեւ ցամաքիլ նաեւ աղբերաց եւ մշտահոս գետակաց. որպէս գրեն անդէն Թէոփանէս եւ Զոնարաս: Լեւոն գրամատիկոս ՚ի Ժ դարուն ՚ի ժամանակս Ռոմանոսի կայսեր դիպեալ պատմէ զսառելոյ ջուրց ծովու: Ճիլիպոս գրէ թէ առ ժամանակօք իւրովք երկիցս պատահեաց ձմեռն սաստիկ. մինչեւ ջուրց ծովու նաւահանգստին Կոստանդնուպօլսոյ, (այսինքն սկսեալ ՚ի Քեաղէտխանէէն մինչ ՚ի Գալադա), զգենուլ ընդ երեսս զպնդութիւն իմն սառուցի` որ արգելուլ տայր նաւակաց համարձակ անցանել. այլ հարկ լինէր զսառոյցսն փշրելով ճանապարհ հորդել:

Դեմետրոս Գանտէմիր գրէ ՚ի պատմութիւն օսմանեանց, թէ ՚ի 1621, ՚ի նախընթաց ձմեռան` սաստիկ ցրտութիւն սառոյց զծովն որ ընդ մէջ Իւսքիւտարի եւ Կոստանդինապօլսոյ. մինչեւ ժողովուրդք քայլելով ՚ի վերայ Սառուցեալ ծովուն` անցանէին կողմանէ ՚ի կողմն:

Երբեմն երբեմն լինին նաեւ անձրեւք յորդք վնասակարք. զո'ր օրինակ դիպաւ յաւուրս մեր յամին 1789. II ՚իհոկտեմբերի ըստ հին տոմարի, յաւուր երեքշաբթի. եւ ՚ի 1204 Հիճրէթի տաճկաց, ՚ի 3 աւուր սէֆէր ամսոյն, որ անհնարին վնասս գործեաց, մանաւանդ յայն գիւղօրէս նեղուցին` որք էին կամ առ լերամբ, եւ կամ ՚ի ձորամիջի. զորոց զվնասս ուրեք ուրեք յիւրեանց տեղիս յիշատակեսցուք. նման սմին եղեւ եւ անձրեւն պատահեալ յամին 1751. բայց ոչ այնչափ ինչ վնասեաց:

Երբեմն լինին նաեւ մրրիկք յոյժ վտանգաւորք. յորս սաստիկ եւ գրեթէ արտաքոյ կարգի եղեւ մրրիկն դիպեալ ՚ի 1785, ՚ի փետրվարի. որ ՚ի միջոցս քանի մի վայրկենի` ընկղմեաց ՚ի նեղուցին նաւակս աւելի քան զ30. շարտին անուանի ճանապարհորդ յելս ԺԷ դարուն` պատմէ, թէ ՚ի մուտս անդ ՚ի Սեաւ ծովէ ՚ի Վօսբօրօս 17 չէքտիրի նաւք ընկղմեցան ՚ի միում աւուր. եւ ՚ի յետագայ ամին 36 շայգա նաւք ընկղմեցան ՚ի միում աւուր, որ էր օր խասըմի: ՚ի ձորամէջս նեղուցին յանկարծ յառնէ հողմ կոչեցեալ ՚ի բնակչաց ճիվառնա. վտանգիչ առադաստաւոր նաւակաց: ՚ի սաստկանալ հարաւային հողմոյ` սաստիկ յուզմունս յարուցանէ. մանաւանդ յայն ծովեզերս Եւրոպիոյ` որք են հանդէպ բերանոյ Մարմարայ ծովուն, զի անդուստ զջուր ծովուն ՚ի ներքս մղէ, եւ ընդդէմ գոլով ընթացից յորձանին` մեծամեծ ալիս գործէ. եւ այնպէս բաղխէ չարաչար ընդ ծովեզրն զճանապարհս քանդելով, զտախտակս ծովեզերեայ տանց քանկելով, մինչեւ յամս ինչ բազում նորոգութեանց պէտս ունին տունք անդր եղեալք, եւ ամարանոց արքայի որ ՚ի Պէշիք դաշ:

Այլ կայծական չիք յաճախութիւն: Լինի երբեմն երբեմն եւ մառախուղ, սովորաբար ՚ի դեկտեմբերի եւ ՚ի մարտի. յորմէ վտանգ հասանէ նաւուց հասելոց յաւարտ Սեաւ ծովուն. ոչ կարելով մտանել ՚ի նեղուցն: Բայց սովորական Օդ նորա է պարզ. ուստի Կղոդիանոս (կամ Քլաւտիանոս) բանաստեղծ ՚ի Դ դարուն, յաղագս Դ բդեշխութեան Ոնորիոս տող 176, կոչէ Ազատ ՚ի մառախլոյ Պօսբօրուս. նմին իրի զայն զոր գրէ Ապողոնիոս վասն արգոնաւաստեաց` թէ ՚ի հասանելն նոցա ՚ի Գիզիգոն` (որ է Գափու տաղին), ՚ի բարձանց նորա զննեալ, միգապատ տեսին զօդ Վօսբօրօսի, պարտ է իմանալ վասն հեռաւորութեան տեղւոյն այնպէս երեւեալ. զի Օդ հեռաւոր տեղւոյն միգապատ երեւի աչաց: