Ամարանոց Բիւզանդեան

  Վօսբօրօս կամ Պօղազ իչին ձգի ՚ի մէջ Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ, այսինքն Անատօլուի եւ Ռումէլիի. կողմն Ասիոյ է մասն Գաւառին կամ Սանճագին` որ կոչի Գօճա էլի. կամ ուղղագոյն եւս Գօճա Իլի. այսինքն Երկիր Գօճայի, յանուն Ագճա Գօճային միում յիշխանացն օսման ղազիին որ էառ զայս երկիր: Յարքունի դիւանագրին Գաւառաց` երրորդ Գատըլըգ (թեմ) այսր Սանճագի` (գաւառի), դասի իւսքիւտար. իսկ չորրորդ Գատըլըգ` Եօրուս. այս երկոքին Գատըլըգ Գօճա իլիի են` որք անմիջապէս ձգի ՚ի ծովեզերս Պօղազ Իչիին: Բայց որպէս ծանուցանէ նոյն արքունի դիւանագիր` Իւսքիւտար ուր նստի մօնլա 500 փողոյ, թէպէտ մի է ՚ի Գատըլըգից Գօճա Իլիին, սակայն է զատուցեալ իմն ( խաս ) սեփհական արքունի. որոյ իշխանութեան կցորդեալ (Թապի) են եւ այս գատըլըգ Գօճա Իլիին. այսինքն Եօրուս, Գարա միւրսէլ, ռամկին Գարա Մուսալ, Գայմաս, Դաշքեօփրի, Կէնճիլի, եւ Գարթալ: Եւ այսպէս ծովեզերք նեղուցի Անատօլուի կողման` բաժանին յերկուս Գատըլըգս. մին անուանեալ Իւսքիւտար, որ է գլխաւոր, եւ երկրորդն Եօրուս ընդ նովաւ: ՚Ի հնումն այս ծովեզր նեղուցին` աւարտէր զարեւմտեան հիւսիսային կողմն այնր

Գաւառին փոքուն Ասիոյ` որ կոչէր Վիթինիա, ըստ լտ. Պիթինիա. ըստ մեզ Բիւթանիա. որ որպէս ասէ Սալլուստիոս առ Իսիդորոսի, Բազում անուամբք կոչէր յառաջագոյն, զի զառաջինն Պէպրիչիա անուանէր, ապա Միկտօնի, զկնի ՚ի Պիթինոս թագաւորէն Պիթինիա. սա է եւ մեծ Քրիճիա, այսինքն է` ըստ մեզ Փռիւգիա: Առաջին բնակիչք սորա պէպրիդեանք կամ Վէվրիգեանք գոլով` կոչեցան ՚ի նոցին անուն Վէվրիդիա. ապա թրակացւոց (որպէս գրէ Երորդոտոս) վիթինեանց եւ թինեանց` վանեալ անտի զվէվրիդեանս, եւ փոխանակ վէվրիգեանց ինքեանք բնակեալ անդր, ՚ի նոցին անուն կոչեցաւ եւ երկիրն: Ընդ ամենայն ծովեզերս ( ասէ պլին, գիրք է. ) բնակէին թինեանք, իսկ ՚ի ներքո կոյս պիթինեանք: Զկնի ժամանակաց որպէս անուն վէվրիգեանց` նոյնպէս եւ թինեանց անուն խափանեալ, ամենայն ժողովուրդքն վիթինեան, կամ ըստ մեզ բիւթանացիք կոչեցան. եւ երկիրն Վիթինիա, ըստ մեզ Բիւթանիա:

Յառաջ ժամանակաւ ունէին իշխան մասնաւոր` որ կրէր զանուն թագաւորի. բայց ժամանակաւք եւ կարգ առջնոցն անյայտք. ի ժամանակս արգոնաւաստեաց թագաւոր էր Ամիքոս. զորմէ տե'ս ՚ի ստորագրութեան Պէյգօզի. թագաւորեալքն զկնի մահուան մեծին Աղէքսանդրի են ծանօթագոյնք. յորոց վերջինն անուանեալ Գ Նիկոմիդէս` անորդի մեռեալ 75 ամօք նախ քան զՔրիստոս, ժառանգ համօրէն երկրին եթող զհռոմայեցիս. եւ այնպէս Բիւթանիա անց ՚ի ձեռս նոցա, թէպէտ ոչ առանց պատերազմաց:

Իսկ կողմն ծովեզերաց նեղուցին` որ ՚ի Յեւրոպա կամ ՚ի Ռումէլի մինչ ՚ի Ֆէնէր, անկանի ՚ի սահմանս իշխանութեան Վօյվօտային գալագայու եւ մօնլայի նորա. որոյ գաւառք են Պէշիք դաշ, եւ Եէնի քեօյ. որք ունին Մահքէմէ, ռամկին Մէհկէմէ. այսինքն դատաստանարան, յորս նստին Գատըգ այսինքն դատաւորք. որոց են որոշեալ աւուրք` յորս շրջին ՚ի տեսանել զդատ. կամ ինքնին` եւ կամ առաքելով զնայիպ, այն է` զփոխանորդ իւրեանց: ՚ի հնումն համօրէն ծովեզերք նեղուցիս` էր մասն գաւառին որ կոչէր Թրագի. ըստ հնչման լատ: Թրաչիա. ըստ մեզ Թրակիա. յորում գաւառի ՚ի սկզբան անդ բնակէին պէսպէս ժողովուրդք բազումք հզօրք` այլ խուժադուժք, զորս թուէ Երորդոտոս գիրք Ե. որք եթէ կարէին ասէ միանալ ընդ միով կառավարութեամբ, զօրաւոր եւ գերագոյն լինէն քան զամենայն շրջակայ ազգս: Առաջինն որ եհան զնոսա ՚ի վայրենի բարուց` եւ ուսոյց փոքր ինչ հրատանգս եւ օրէնս քաղաքականութեան, եղեւ զամօլքսիս աշակերտ Պիւթագորայ: Յառաջ ժամանակաւ նախ քան զմեծն Աղէքսանդր ունէին թրակացիք թագաւոր, որոց ոմանց յայտնի են միայն անուանք` իսկ գործք սակաւ. սոյն այս թագաւորութիւն բաժանեցաւ յերիս, ապա միացաւ, յետ որոյ առհասարակ Թրակիա էանց ընդ տերութեամբ մեծին Աղէքսանդրի. զկնի մահուան նորա դարձեալ նստաւ թագաւոր Թրակացւոց, որ կրկին անգամ ետ պատերազմ ընդ Լիսիմաքոսի զօրապետի եւ յաջորդին Աղէքսանդրի: Զկնի ժամանակաց ինչ հատուած մի Գաղղիացւոց ասպատակելով ընդ Յունաստան` եհաս մինչ ՚ի Թրակիա, եւ զբնակութիւն իւր կալաւ անդր, եդեալ իւր Թագաւոր, զորոց պատմէ Պոլիբ, գիրք Դ. բայց բնիկ բնակչաց զօրացեալ վանեցին ապա զնոսա. եւ եդին դարձեալ իւրեանց թագաւոր, որք իջին պայազատելով մի ըստ միոջէ մինչ ՚ի ժամանակս կայսեր Վեսպասիանոսի` որ ՚ի Ա դարուն Քրիստոսի: Յայնմ ժամանակի Թրակիա էանց ՚ի կարգս գաւառացն հռոմայեցւոց. եւ անկաւ ընդ զանազան փոփոխութիւնք` ընդ որովք անկաւ եւ համօրէն Յունաստան. մինչեւ եկեալ օսմանեանց տիրեցին ՚ի մէջն անդ ԺԵ դարուն նախ մասին ինչ Թրակիոյ, եւ տեղեաց ինչ նեղուցին, ապա բնիկ քաղաքին Կոստանդինուպօլսոյ:

Արդ` թէպէտ գաւառ ծովեզերեայց նեղուցին որ ՚ի կողմն Ասիոյ` կոչէր ՚ի հնումն Բիւթանիա, իսկ որ ՚ի կողմն Եւրոպիոյ` Թրակիա, սակայն մասնաւոր կողմանք ինչ ծովեզերաց` ունէին ուրոյն անուանս. քանզի նախ մատենագիրք բիւզանդիոյ որ ՚ի ժամնակս քրիստոնէութեան` Սդէնօ ' ր կոչեն ոչ միայն զնեղուցն որպէս գրեցաք ՚ի թիւն Ա, այլ մասնաւորապէս նաեւ զծովեզր նեղուցին որ է ՚ի կողմն Եւրոպիոյ. սկսեալ ՚ի գլխոյ Գէրադինոս նաւահանգստին Կոստանդնուպօլսոյ` ուր էր մենաստան սրբոյն Մամասայ` մինչեւ ՚ի բերան Սեաւ ծովուն. մանաւանդ զայն ծովեզերս` որ անկանէր ՚ի վեր քան զԳալադա, ՚ի Ֆնտգլը, եւ ՚ի Պէշիքդաշ, որպէս ցուցանէ տիւ քան Ժ ^ա: Երկրորդ` Պախիմերիոս <sup>բ</sup> զծովեզր նեղուցին որ ՚ի կողմն Եւրոպիոյ` կոչէ Անդիբէռէա ' ն, որ նշանակէ Հանդիպական, ըստ որում անկանի ՚ի հանդիպոյ Ասիոյ, որպէս մեկնէ տիւ քան Ժ. եւ Թէոփանէս փոխանակ անուանս Թրակիա (որ է կողմն Եւրոպեան), զանուանս Անդիբէռա ՚ի կիր առնու: Երրորդ` ուրեք ուրեք մատենագիրք որք ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան` զանունս Անդիբէ ' ռա որ նշանակէ ՚ի հանդիպոյ` ՚ի կիր առնուն փոխանակ ծովեզերաց նեղուցին որ յԱսիոյ կողմն. ըստ որում անկանի հանդէպ Բէռայի (այսինքն է կողման Եւրոպիոյ կամ Գալադայու). որպէս ցուցանէ անդէն տիւ քան Ժ ՚ի Նիկիփորոսէ Կոստանդնուպօլսեցւոյ, ՚ի Սկիլիծիսէ, ՚ի Պրոկոպիոսէ <sup>գ</sup>, եւ ՚ի ժամանակագրութենէն Աղեքսանդրիոյ յամն Ե Հերակլեայ. ուր Անդիբէռա կոչին ծովեզերք Ասիոյ. եւ անանուն ժամանակագիրն յիշատակեալ ՚ի Լամպէչիոսէ ՚ի քննութիւնիս Կոդինոսի` զարձանն Տամալիս որ էր կանգնեալ յԱսիա առ Իւսքիւտարիւ` դնէ ՚ի Յանդիբէռան. եւ այսպէս համեմատի այժմեան տաճկական ձայնիս Գարշըեա. որով կոչեն նաեւ զերկուս կողմանս ըստ յարմարելոյ տեղւոյն` ուրանօր մին ՚ի յերկուց կողմանց անկանի հանդէպ խօսողին: Բայց այս անուն Անդիբէ ' ռա որպէս եւ Բէռէ ' ա, որ նշանակէ Անդրագայն, Յայնկոյս, յաճախ ՚ի գործ ածի փոխանակ ծովեզերացն Գալադայու. ըստ որում անկանին հանդէպ եւ յայնկոյս քաղաքին Կոստանդնուպօլսոյ, եւ ուրեք ուրեք միայն փոխանակ Ասիական ծովեզերաց որք են ՚ի նեղուցի անդ` որպէս գրեցաք. դուն ուրեք նաեւ փոխանակ այնր Ասիական ծովեզերացն` որք են արտաքոյ նեղուցին առ Մարմարա ծովու. զո'ր օրինակ առ Պոլիբ ^ա. եւ Նիկիտասայ ^բ. վասն այսօրիկ եւ առ Թէոփանէսի` Ասիական գաւառք կոչին Բէրայեան գաւառք: Չորրորդ` Անաբլոս այսինքն Նաւարկութիւն կոչեցաւ ՚ի ՀՆ'' մանաւանդ անձկագոյն սահմանն նեղուցին ՚ի մէջ Ագնտը պուռնիի` ՚ի հնումն Էսդիա, եւ Գայալար պուռնիի` ՚ի հնումն, Էրմէօն. որպէս ակնարկէ Եւստաթիոս յասելն. զԹրագիական Վօսբօրօսն այլք ասեն լինել զանձուկսն Անաբլոսի. ուր ցուցանէ թէ անձուկ տեղիք նեղուցին կոչէին Անաբալոս. թէպէտ եւ սխալ է այն կարծիք նոցա` զորս բերէ Եւստաթիոս յայս բան. թէ Վօսբօրօսն են այն տեղիք նեղուցին` որք են անձուկք. նմին իրի եւ մերժէ Ճիլլիոս Ա. 2: Բայց որպէս ծանուցանէ տիւ քան Ժ` Անաբլոս տիրապէս կոչեն նախնիք զկողմն Եւրոպեան. ըստ այսմ պրոկոպ. Ա շին. 8. Անաբլոս կոչէ զայն կողմն նեղուցին` որ անկանէր ՚ի ձախակողմն նաւարկողաց ՚ի Սեաւ ծով. յոր կողմն անկանի Եւոպեան եզր նեղուցին. Սոյնգունակ եւ Ստեփանոս Բիւզանդացի ըստ մեկնելոյ Ճիլլիոսի Բ. II: Իսկ Դիոնեսիոս բիւզանդացի ընդ արձակ առնու զԱնաբլոս որպէս գրէ անդէն Ճիլլիոս: Յայսմ վայրի Պրոկոպիոս անձկագոյն սահմանէ ( ասէ ) զԱնաբլուս, քան զԴիոնեսիոս. որ գրեալ ` թէ Անաբլուս Պօսբօրօսի է բոլոր նաւարկութիւնն ՚ի քաղաքէն Բիւզանդիոյ մինչեւ ՚ի Սեաւ ծով: Նաբլէ կոչէ ՚ի ժամանակս Ճիլլիոսի եւ տեղին Ասիոյ որ է առ փոքր Կեօքսույիւ, զորմէ յիւրում տեղւոջ:

Դատաւորութիւնն ՚ի վերայ ծովու նեղուցին` եւ այլ ծովուց եւ ծովեզերեայ շինուածոց որ շուրջ զԿոստանդնուպօլսիւ, է ՚ի ձեռս Պօսթանճի պաշիին. որ ստէպ ստէպ ՚ի տունջեան նաեւ ՚ի գիշերի` շրջի ՚ի ծովուն իւրով սանտալ նաւակաւ. որոյ թիավարք աստի եւ անտի են 22 անձինք, կամ այլ փոքր նաւակաւ որոյ թիավարք են 7 անձինք: Սա է գլուխ մասնաւոր դասու կամ գրոհի ( Օճագի ), յորում եղեալքն կոչին Պօսթանճիք. որոց են ինն կարգ որք զանազան գօտի ընդ մէջ ածեն. առաջին կարգն ընդ մէջ ածէ եզր այսինքն Քէնար պէյլիք Չուխայի. երկրորդ կարգն կապէ գօտի սպիտակ որ կոչի տիզկէ. երրորդն` դեղին տիզկէ. չորրորդն` ուսգումրի. այսինքն եզր լօնառա չուխայի` որ խայտ է նման ուսգումրի ձկան. հինգերորդն` կտաւի կրէ վեցերորդն` սպիտակ չէմլէ. եօթներորդն` սեաւ կտաւի. ութերորդն` սեաւ մուդատտէմ. իններորդն կանաչ մուգատտէմ: Յետ անցանելոյ ընդ ինն աստիճանս, ՚ի հասանել կարգին` լինի Համլաճի, այսինքն առաջին թիավար նաւակի արքային. յորում եւս է կարգ առաջին եւ երկրորդ. յետ այնորիկ լինի Խասէքի Քէթխիւտա, ռամկին Քեախեա, ապա Պօսթանճի պաշի: Յայսմ օճագի են եւ չորք Պալթաճիք` որոց իւրաքանչիւրք 25 փող օրական թոշակ առեալ ՚ի Պեօլիւկն ելանեն. իսկ այլք 14 փող թոշակ առեալ ՚ի Պեօլիւկն ելանեն. իսկ թէ կամին` 39 փող թոշակ առեալ` լինին պաղչէ Ուսթասի. քանզի ՚ի շրջակայ սահմանս Կոստանդնուպօլսոյ սկսեալ ՚ի Քեազէտխանէէն մինչեւ ՚ի բերան Սեաւ ծովուն աստի եւ անտի նեղուցին, եւ ՚ի Յիւսքիւտարէ մինչ ՚ի Ֆէնէր պաղչէսին. նոյնպէս եւ ընդ ցամաքակողմն Կոստանդնուպօլսոյ մինչեւ ՚ի Ֆիլօրեէ պաղչէսին, եւ այլ մօտաւոր եւ հեռաւոր տեղիս մինչեւ ՚ի գիւղն Չաթալճա եւ այլն, գտանին ոչ սակաւ արքունի պարտէզք, յորս նստին ուսթայք (ոստիկանք) պօսթանճիք. որոց իւրաքանչիւրք ունին ընդ ձեռամբ 20, 30 անձինս ըստ տեղւոյն: Բերք պարտիզաց յորս գնայ արքայ, զո'ր օրինակ է Գարա աղաճ պաղչէսին, Թէրսանէ պաղչէսին, որ սովորաբար կոչի այնալը Գավագ, Պէշիք դաշ եւ այլն, չեն որոշեալ, կամ ըստ նոցին բարբառոյ չեն Քէսիմ, այսինքն հատուած. այլ որ ինչ բերք ՚ի գոլ ելանեն` պարտ է նոցա առաքել ՚ի Սէպզէխանէն արքունի. իսկ բերք այլոց պարտիզաց` են որոշեալ. նմին իրի ամի ամի ՚ի գին արդեանց նոցա` պարտ է Պօսթանճի պաշին ՚ի հոկտեմբերի 26 ըստ հնոյն, որ տճկ Գասըմ կոչի, հատուցանել դրամ ՚ի գանձն արքունի. որ ըստ հին կանոնաց 24 քսակ է որոշեալ. յորոց մի քսակն ընծայի ՚ի պարգւ պօսթանճոց. եւ մի քսակ է Վագըֆ (կալուած) մզկթին` որ է ՚ի Տավուտ փաշա Պաղչէսին: Այլ այս ամենայն տուրք եւ սովորութիւնք ընդ փոփոխութեամբ են անկեալ: