Ամարանոց Բիւզանդեան

  Գնալն կայսերաց հանդիսիւ յապարանս ամարանոցաց որ ՚ի յարուարձանեայս քաղաքին, որպէս երբեմն եւ ՚ի մեծամեծ եկեղեցիս քաղաքին կամ այլուր, կոչէր յոյն, Բռո ' ոհոս, կամ Բռոխօ ' րիսիս. որ նշանակէ Յառաջագայութիւն, այսինքն յառաջ գնալն. լատիներէն կոչէր ԲռօչԷսսուս, որ զնոյն նշանակէ. եւ յայնմանէ առեալ նաեւ մնալն կայսերաց ՚ի նոյն ապարանս` յոլովակի կոչեցաւ Բռօչէսուս, որ ՚ի յունաց մատենագրաց բիւզանդիոյ գրի Բռո ' գէոսսա, եւ Բռոգէնսա: Տիրապէս ԲռօչԷսուս, կամ Բռօչէսսիօ, ասիւր զգնալոյ բդեշխաց ( դօնսուլից `) որոց օրէն էր մեծաշուք հանդիսիւ գնալ ՚ի կրկէս եօթնիցս ՚ի ժամանակի իշխանութեանն: Զայսպիսի հանդիսական գնալն կայսերաց ՚ի մեծ ապարանից յապարանս արուարձանեայս, Կոստանդին, Պերփեռուժեն, անանուն հեղինակն Քօմպէֆիզեան, եւ Լուիթպրանդոս, կոչեն Մէդասդի ' մադա, Մէդասդա ' զիմոն, Մէդասդազիմադա, եւ Մեդասդա ' զիս, որ նշանակէ Փոխադրութիւն, Տեղափոխութիւն, Չու, Կաշն, եւ այլոք. Իսկ զգնալն ՚ի հեռաւոր ապարանս, Կոստանդին, Պերփեռուժեն. ՚ի 51, գլ. Կառաւարութեան, կոչէ Մագռո ' գէնսոն, իբր Մագռո ' ն Բռո ' գէնոբսոն, այսինքն Հեռաւոր երթ, Չու, կոչէ եւ Մագռո ' դէռոն Բռո ' գէնսոն:

Ի վաղուց անտի սովորութիւն իմն էր կայսերաց յաշնան ժամանակի գնալոյ հանդիսիւ արտաքս, եւ մնալոյ սովորաբար զամիս մի. որպէս գրէ Գրիգոր Տուրովնեցին ^ա յասելն վասն Տիբերիոսի կայսեր յաջորդին Յուստինոսի որ ՚ի մէջն Զ դարուն: Եւ ՚ի գնալն նորա յայգեստանն ` առ ՚ի զուարճանալ, ՚ի կութս այգեաց զաւուրս Լ ըստ օրինի կայսերաց:

Նաւակ կայսերաց որով գնայի ՚ի զբօսանս ՚ի ծովեզերայ ապարանս, կոչէր Աղրարիոն, այն է` Արտային. որոյ անուանակոչութեան պատճառ անյայտ. թերեւս զի նովաւ գնային ՚ի յարտս, կամ ՚ի տար տեղիս: Աննա Կոմնենա յայս անուն կոչէ եւ զծածկոյթ նաւակին` որ լինէր ծիրանեգոյն կամ կարմրագոյն. զարդարեալ վարագուրովք եւ կապերտիւք ՚ի նոյն գունով. յորում նաւակի նստէին նաեւ երկոքին Տրունկարիոսք ^բ, այսինքն Տրունկարիոս պահպանուեանց, եւ Տրունկարիոս նաւաստեաց. եւ ոմանք յաւագ իշխանաց` զորս եօթն դնէ Պերփեռուժեն <sup>ա</sup>, յանուանէ յիշելով. բաց ՚ի յերկուց վերոգրելոց, եւ բաց ՚ի սենեկապետաց` յորոց ընտրէր կայսրն: Այլ Վասիլ կայսր Մակեդոնացին սահմանեաց այլ նաւակ երկայնաձեւ, յորժամ ՚ի հեռաւոր պարանս Չու առնէր առ հասարակ իւրայնովք. զո'ր օրինակ ՚ի բաղանիս Պրուսայի, եւ ՚ի Չէքմէճէ. որ որպէս երեւի Պրոկոպիոսի` ՚ի սրնթացութենէ` կոչեաւ Տռոմօն. զի Տռո ' մօ ` յոյն, Ընթացք նշանակէ: Ունէին (ասէ). <sup>բ</sup> ԶԲ նաւս երկայնս զինեալս ՚ի ծովամարտութիւն, որք միակարգ թիակօք վարէին, ծածկեալ ընդ յարկաւ, զի մի թիավարք խոցոտիցին նետիւ ՚ի թշնամւոյն. այժմ կոչէն զսոսա Տռո ' մօնաս, սակս յարմար գոլոյ յայժ յընթացս: Եւ արդարեւ` որպէս ցուցանէ տիւ քան Ժ ՚ի բառարանին, զառոմօնեան նաւս նախ առաջին, ՚ի գործ ածէին առ պիտոյս հասարակաց ընթացից, ապա Վասիլ կայսր ՚ի կիր էարկ նաեւ ՚ի պէտս իւր Չուոց. հուսկ յետոյ յայս անուն կոչեցան եւ մեծամեծ նաւք Պատերամի:

Տռոմօնի նաւակի արքային զհետ երթայր եւ այլ առոմօն. յորում նստէին մնացեալ հանդիսականքն, եւ այսպէս զԱղրարիօն նաւակն յայնժամ ՚ի կիր առնոյր կայսր, յորժամ գնայր ՚ի մերձակայ ապարանս:

Իսկ Լեւոն կայսր իմաստասէր յաջորդ Վասլի` առ ՚ի ընդ իւր առնուլ զիւր իշխանսն, շնորհ իմն եւ դիւրութիւն կամելով առնել նոցա, միշտ զՏռոմօնն ՚ի կիր առնոյր ուր եւ գնայր. ընդ իւր առեալ զիշխանս, զմագիստրոս. եւ զպատրիկս, զորս եւ կամէր. յետ ժամանակաց յաւել շինել եւ զայլ Տռոմօն, որ միշտ կոչեցաւ Երկրորդ Տռոմօն, որպէս ճոխագոյն գրէ Կոստանդինոս. Պերփերուժեն <sup>ա</sup>: Ամենայն թիավարք արքունի նաւակաց էին ընդ տէրութեամբ մեծի իշխանի ուրուք ` որ կոչէր Բռոդոսբադառոս Քիաչայ. ՚ի ժամանակս վերոգրեալ կայսեր Լեւոնի` յայն պաշտօն էանց եւ ոմն Լեւոն յազգէս հայոց: Եւ որպէս ասացաւ (գր. նոյն Կոստանդին) ամենայն թիւավարք արքունի Տռոմօնից եւ աղբրարիոնից ` կարմրագունից եւ Սեւագունից ` էին ընդ տէրութեամբ եւ ընդ խնամովք բռոդոսբադարիոսի Քիալայ. բայց աղրարիայք թագուհւոյն կարմրագոյնքն եւ սեւագոյնք ` առ սեղանապէտ նորա վերաբերէին. միայն զի զհամար իւրոյ պաշտօնի ` հարկ էր նմա տալ ոչ թագուհւոյն ` այլ կայսեր: Իսկ ՚ի ժամանակս հոյակապ եւ իմաստասէր կայսեր Լեւոնի ` բռոդոսբադառոս Քիալայ ` էր Յոհաննէս Թալասսօն մականուանեալ. յետ նորա Բոտարօն, որում յաջորդեաց Լեւոն Հայկազուն, հայրն Բռոդոսբադառ Արսէնի եւ Մանկլավայ: Զսորին Լեւոնի զայլ առաջին պաշտօնս եւ զզօրութիւն եւ զհրմտութիւն յիշատակէ զկնի:

Գնալն օսմանեան թագաւորաց յամարանոցս հանդերձ ընտանեօք ` ասի Կեօչ, այսինքն Չու <sup>ա</sup>. գնալն յամարանոցս, կամ այլ ուրեք ՚ի զբօսանս միօրեայս, հանդերձ բազմութեամբ այլ առանց ընտանեաց` ասի Պինիշ. գնալն ՚ի զբօսանս առանց հանդիսի` եւ առանց սովորական բազմութեան, այլ քանի մի անձամբք, եւ քանի մի հասարակ նաւակօք, ասի Թեպտիլ պինիղի. գնալն սովորական հանդիսիւ ՚ի մզկիթ ` ասի Սէլամլըգ. զի յայնմ աւուր զօրք յերկուց կողմանց ճանապարհին յոտին կամ, ողջոյն առնուլ եւ ողջոյն տալ արքայի: Նաւակք օսմանեան թագաւորաց են երկու. նկարէն ոսկեզօծեալք ՚ի վեր քան զկէսն, եւ ՚ի տեղիս տեղիս ագուցեալ զարդք արծաթիք. մին կոչի սանտալ, ռամկաց Գանճապալ, սակս կոր ձեւոյ գլխոյն. պահի սա ընդ խնամովք պօսթանճոց, եւ ՚ի նոցունց են թիավարք նորա. երկրորդն կոչի Քուլիգա. ռամկական Գըրլաղըճ, սակս քանդակ ծիծռան ՚ի գլուխն ունելոյ. պահի սա ՚ի Թէրսանէի ընդ խնամովք թէրսանէցւոց, եւ ՚ի նոցունց են թիավարք նորա: ՚Ի գնալն` յառաջինն մտանէ թագաւորն, իսկ ՚ի դարձին` յերկրորդն. երկոքին այս նաւակք ունին եւ այլ եւս մի մի նաւակ փոքր կոչեցեալ Փիատէ, որք միշտ ընդ նոսա ընկերանան ուր եւ գնան. երկոքին եւս այսինքն սանտալն եւ ֆուլիգտն` ունին ՚ի խելս գահաւորկ բազմելոյ արքայի. ՚ի վերայ ծածկոյթ կամարաձեւ, առհասարակ պատեալ ՚ի ծիրանի չուխայէ, եւ ՚ի վերայ ծածկութին երեք ապակի լապտերք ոսկեզօծեալք, որք վառին ՚ի գնալն արքայի գիշերայն. թիավարք իւրաքանչիւր նաւակին են 13 աստի, եւ 13 անտի. որով համօրէն թիավարք մի միայն նաւակին` են 26 անձինք, առհասարակ կարմիր գտակաւ. ՚ի միջին վայրի թիավարացն են երկու անձինք աստի եւ անտի սպիտակազգեացք: Նաւակն ուր արքայն նստի` միշտ յառաջէ քան զմիւս նաւակն որ գայ զկնի. ՚ի խելս նաւակին նստի Պօսթանճի պաշին յետ կուսէ արքային զղեկն ունելով. եւ պատրաստ կալով պատասխանի առնել ամենայն հարցուածոց արքայի` զծովեզերայ տանց, նաւուց եւ այլոքն. ՚ի գլուխն նստի Խասէքի աղայն. զանօթ ոսկի ՚ի գաւազանէ կախեալ ՚ի ձեռին ունելով, մատուցանել արքայի զջերմ ըմպելին գահվէ, ընդ հասանել ՚ի դիտեալ տեղին եւ ՚ի կամիլն. սմա անկանի լինել Պօսթանճի պաշի ընդ փոխիլ առաջնոյն. իսկ առաջի արքայի ՚ի ծունկս անկեալ կան երեք եւեթ ՚ի պալատականաց. Սիլեհար աղայն, Չուգատար աղայն, եւ Րիփեապտար աղայն. զանօթ ոսկի ՚ի գաւազանէ կախեալ ՚ի ձեռին ունելով, մատուցանել արքայի զջերմ մպելին Գահվէ, ընդ հասանել ՚ի գիտեալ տեղին եւ ՚ի կամիլն. սմա անկանի լինել Պօստանճի պաշի ընդ փոխիլ առաջնոյն. իսկ առաջի արքայի ՚ի ծունկս անկեալ կամն երեք եւեթ ՚ի պալատականաց. Սիլեհտար աղայն, Չուգատար աղայն, եւ Րիքեապտար աղայն: Բայց ՚ի սոցունց աստի ոչ ոք մտանէ ՚ի նաւակ արքային, այլ բազմութիւն պալատականացն այլովք զանազան նաւակօք ընկերանան նմա. ոմանք յառջոյ եւ ոմանք յետոյ. որք յառաջենն ՚ի մօտոյ արքային` զերեսս առ աքայ ժարձուցեալ բազմին, կամ ուղղակի եւ կամ գէթ կողմնակի: Զհետ երկրորդ նաւակի արքային` գայ Տարիւսսատէ Աղասին, այսինքն մարդպետն կամ ներքինապետն իւրով սանտալ նաւակաւ. յետ նորա եւ այլ բազմութիւնք ըստ իւրեանց կարգի, եւ իւրեանց սեփհական նաւակօք, որով լինի հանդէս մեծ: Այլ ոչինչ նաւակ ունի ծածկոյթ բաց ՚ի յարքայէ, եւ բաց ՚ի յարքայորդւոցն` եթէ են. որոց չուխայք լինին յայլ գոն, եւ անմիջապէս զհետ երթան արքայի: Արտաքոյ այսր հանդիսի արքային` մի միայն նաւակ վէզիր Ազէմին եւ Չէյխիւլիսլամ էֆէնտիին` ունին ծածկոյթ կանաչերանգ չուխայիւ: