Ամարանոց Բիւզանդեան

Հեղինակ

ԻՆՃԻՃԵԱՆ ՂՈՒԿԱՍ ՎՐԴ.

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Աշխարհագրութիւն

396

Ըզխրիսուպօլիս ` քաղաք անուանին,

որ ոսկեքաղաք ` ըստ հայկականին,

^¹ յանուն Խըրիսեայ ` հինք անուանեցին,

զորոյ աստ ասեն ` ըզտապան շիրմին:

397

Ըզնոյն Ըսքուդար ` յետինք ձանեցին,

^² որ վահանաւոր ` լըսի առ լատին,

՚ի վահանաւոր ` զօրաց բընակչին,

կամ զի Խըրիսօն ` զվահան կոչէին:

398

Զոր զօրավարաց ` անթենականին,

պարըսպաւ պատեալ ` քաղաք շինեցին,

գանձատուն տըրոց ` նաւուց պոնտոսին,

եւ նաւս երեսուն ` անդ ՚ի պահ թողին:

399

Փիլիպպոս արքայ ` ըստ Կեդրենոսին,

յաւել նոր շինուածս ` որպէս հիմնողին,

պալատ արքայի ` եւ որդւոց նորին,

պարտէզ ձկնարան ` անդ յիւրում հովտին:

400

Բայց ապա բարձան ` պարիսպք քաղաքին,

բարձան եւ եղծան ` այն շինուածք նախկին,

ձկնարան շըքեղ ` պարտէզ արքային,

տուն կարգեալ մարդկան ` ՚ի մէջ իւր հովտին:

401

Նաւահանգիստ մեծ` ընդարձակ խորին,

լըցեալ շինուածովք` բընակչաց նորին,

այն պատերազմունք` պարսից եւ տաճկին,

ըզհին շէնս եղծին` նորաշէնս մուծին:

402

Ուր միհրիմահ դուստր` Սիւլէյման խանին,

^³ շինեաց ըզմզկիթ` զառ ծովեզերին,

ըզհիւանդանոց` զիջեւան կրկին,

եւ զուսումնարան` զհիւրանոց տեղին,

403

Լցեալ զծովեզերս` ՚ի շինուած սոցին,

փոքրագոյն գըտաւ` ծոց Իւսքիւտարին,

նուրպան տիկին մայր` երրորդ Միւրատին,

^⁴ կանգնեաց ըզմզկիթ` ըզՎալիտէին:

404

Խասէքի սուլդան` մեծաշուք տիկին,

մեծի սուլդանի` Սիւլէյման խանին,

կառոյց ըզմզկիթ` եւ ըզբաղանին,

եւ ըզմէտրէսէ` ընդ իմարէթին:

405

Մահփէյքէրլ քիւսսէմ` մայր իպրահիմն,

^⁵ զիմարէթ մզկիթ` եւ զոյգ բաղանին,

երրորդ Մուսդաֆայն` ՚ի բարձրածայրին,

զբարձրաձեւ մզկիթ` զիւր մօր ծընողին:

406

Իսկ ռում Մէհէմմէտ` վէզիր Ֆաթիհին,

ըզմեծ Մէտրէսէ` մզկիթ ընդ նըմին,

եւ Շէմսի փայայն` երրորդ Միւրատին,

^⁶ զմզկիթ ՚ի ծայրի` սարաւանդակին:

407

Նոյն եւ զապարանս` առընթեր նըմին,

առ ՚ի ըզբօսանս` մեծի արքային,

զոր Շէմսի փաշայ` անուամբ կոչեցին,

գեղեցիկ կանգնեալ` յերրեակ ծայր ծովին:

408

Ո'վ վիճակ մարդկան` վիճակ ստորին,

որոց գործք մընան` ինքեանք կորնչին:

գործքըն տեսանին` գործօղք չերեւին,

գործք երկայնակեացք` Ք կեանք գործողին:

409

Կրկին են ՚ի սմին` թաղք հայոց ազգին,

Սէլամսըզ ձայնեալ` թաղ իւր առաջին,

ուր վայելչակերտ` հին եկեղեցին,

շինեալ նորոգալ` յանուն Սուրբ խաչին:

410

Եէնի Մահալէ` երկրորդ թաղ սորին,

^⁷ ուր եկեղեցի` Սուրբ Կարապետին

անդ վանք ընդարձակ` յանդիման նըմին,

տուն միաբանից` Երուսաղէմին:

411

Ծայր բարձրագըլուխ` սորին քաղաքին,

շնչով պարարի` քաղցրիկ հիւսիսին,

այլ քաղաք կանգնեալ` մերձ ՚ի բիւզանդին,

չիք յաճախութիւն` ամարանոցին:

412

՚Ի սորայս բազուկ` հարաւոյ մասին,

ըստ աւանդելոյ` հընագրաց երկրին,

կառուցեալ կային` սիւնք ինչ ըստ կարգին,

՚ի սեանցըն վերայ` քարաշէն բագին:

413

Մահարձան կովու` ՚ի վերայ բագնին,

ձուլեալ պղնձի` Ստարրիանոսին,

յորոյ ՚ի քակիլ` քարաշէն եդին,

ըստ ակնարկելոյ` եւ Կոդինոսին:

414

Տամալիս ձայնեալ` անուն արձանիին,

յանուանէ կընոջ` նախնոյն խարիսին,

զոր աստէն թաղեալ` արձան կանգնեցին,

հին բիւզանդացիք` առ սէր խարիսին:

415

^⁸ ՚Ի յանուն սորին` կովու արձանին,

կարծեմ կոչեցեալ` ըզբուրգն ՚ի ծովին,

Էօքիւզ Գուլէսի` ըստ ուղղախօսին,

եւ Գըզ գուլէսի` ըստ այժմեան ռամկին:

416

Եւ թէ ինձ ներեն` հընագիրք երկրին,

ըզսոյն իսկ ըզբուրգն` հուպ առ ցամաքին,

կցեալ ընդերկրեայ` անցիւք ընդ նըմին,

^⁹ դատեցայց` վայր նոյն արձանին:

1 Խրիսէն որդի էր խրիսիիտայ եւ աղամէմնանի. որոյ ՚ի ճանապարհորդելն ՚ի Տօրոս առ քոյր իւր քրմուհի Իփիգէնիա ձայնեալ, աստանօր մեռեալ պատմի եւ թաղեալ. յորոյ անուն եւ քաղաքն կոչեցաւ Խրիսուպօլիս. այսպէս համարին բազումք ըստ վկայելոյ Դիոնիսեայ բիւզ. իսկ ոմանք ըստ նորին Դիոնիսեայ ` կարծեն թէ վասն զի ՚ի տիրելն պարսից ` զգումարեալ գանձ ոսկւոյն ՚ի հարկատու քաղաքաց աստանօր գանձէին, յայն սակս կոչեցաւ Խրիսուպօլիս, այն է ոսկեքաղաք: Այլ զայս մանդ զատտիկեցւոց ՚ի դէպ եւս յարմարի կարծել, որք ըստ ասից Քսէնոփոնտեայ ` գանձարան սահմանեցին զսա տասանորդաց զյունականդ անուն տալ յունաց ազգի. եւ ոչ գործոց օտարաց պարսից:

2 Զանուն Սքուդարիս ` զոր տաճիկք փոխեցին ՚ի Իւսքիւտար, Ճիլլիոս կարծեօք ածանցեալ ասէ յանուանէս Սքուդարիում. որ է Վահանուշէն, իբր ՚ի վահանաւոր զօրաց այսպէս կոչեցեալ, որ անդ կարգեալ կային ՚ի ժամանակս յունաց. կամ թէ ասէ ՚ի նախնի փրանկաց ` որք երբեմն տիրեցին բիւզանդիոնի. առ որս Խրիսօն ` թարգմանէր Սքուդում, այն է ` Վահուն:

3 Այս մզկիթ անուանի Իսքէլի ճամիսի, որ կատարեցաւ ՚ի զիլհիճճէի, ՚ի Հիճրեթի, 954. ( յամին 1547), որպէս գրեալ կայ ՚ի մակագրութենէ որ կայ ՚ի վերայ մեծի դրան:

4 Նուրպանու սուլդան էր կին Բ սուլդան Սելիմի. շինեաց զայս մզկիթ ՚ի Հիճրիթի 985. (1577), առ որով եւ զոյգ Բաղանիս, Իմարեթ այսինքն հոգետուն, եւ Մէտրէսէ, այսինքն ուսումնարան կամ դասատուն, եւ զվալ իտէ խանն ՚ի Կոստանդնուպօլի շինեալ, Վագըֆ ( կալուած ) հաստատեաց այսր մզկթի:

5 Քիւսսէմ Սուլդան կին Ա սուլդան Ահմէտին ` հարազատ իւր անուամբ կոչէր Մահփէյքէր. ՚ի սմանէ ծնան Միւրատ Դ, գասըմ Շէհզատէն, եւ Ա Իպրահիմ: Շինութիւն մզկթիս եղեւ Հիճրիթի 1053. (1643: )

6 ՚Ի գագաթ գմբէթի մզկթին ` որ կայ ՚ի սոյն յայս պալատձ փոխանակ լուսնաձեւ Մահիկ զարդուն ` որ տաճիկ Ալէմ կոչի, կանգնեալ կայ արտաքոյ սովորութեան Արեգակն ոսկեզօծեալ. թերեւս ՚ի յայտարարութիւն անուան շինողին. զի Շէմս ՚ի լեզու արաբացւոց ` Արեգակն թարգմանի առ մեզ:

7 Զեկեղեցի Եէնի մահալլէին շինեաց վանեցի Զաքարիա վարդապետ Ուրանօր կայ եւ տապան նորա. նորոգեցաւ ապա ընդ եկեղեցւոյ սրբոյ խաչին ՚ի ժամանակս Յոհաննէս Կոլոտին:

8 Կղզեակ Գըզգուլէսիին ` որոյ աշտարակ այժմ է լապտերատեղի, ՚ի նշան նաւորդաց ՚ի գիշերի, ընդերկրեայ անցիւք կցեալ կայ ընդ ցամաքին իբր 100 քայլիւ տարակայելով ըստ Ճիլլիոսի ունի ջրհոր, ուր բաց ՚ի ջուրց անձրեւաց ` ընդերկրեայ անցիւք հոսի ՚ի նմա ջուր եւ ՚ի ցամաքին: ՚Ի ցամաքէ մինչեւ ցանդ արիսպ խոնարհ կամ ամբարտակ կանգնեալ էր նախնեաց ՚ի ծովու ՚ի յարգել յորձանին, որ չտայր թոյլ Քաղկեդոնացւոց Դիւրութեամբ անցանել ՚ի Բիւզանդիոն. բայց փոքր ինչ յառաջ քան զՃիլլիոսի փակեցին. եւ զքարինս յայլ շինուած ՚ի գործ ածին. որոյ մնացորդ երեւի մինչեւ ցայժմ ՚ի ներքոյ ծովու:

9 Թուի թէզ ՚ի սկզբան անդ գոյր այս կղզեակ կամ ժայռ, եւ ՚ի նմա կանգնեցաւ արձան Տամալեայ. յայս հակամիտել կարծիս այն բերէ, զի Նիկեդաս վասն այսր գրէ թէ ՚ի հնոյն կոչէր Տամալիս. յորմէ եւ օսմանեան թարգմանաբար կոչեցին Էօքիւզ գուլէսի: Նախնիք ` Դիոնէսիոս եւ այլք զՏամալիոն ոչ բացատրեցին իբր կղզեակ. քանզի յաւուրս նոցա պարսպաւ կցեալ գոլով ընդ ցամաքի, ծայր սարաւանդակի ցամաքին համարէր յայնժամ: Իսկ զոր Նիկեդաս զՄանուէլ կայսերէն գրէ ( գիրք. Է թիւ 3. ) շինեալ զսա, պարտ է իմանալ ոչ զբոլոր կղզւոյն, այլ զաշտարակէն որ ի նման. Նորին կայսեր գործ է աշտարակն այն կառուցեալ ՚ի ծովու ` որ ոռոգէ ըզցամաք. եւ կոչէր Տամալիս, իսկ այժմ կոչի Դղեակ: Այլ զայս որպէս եւ կամք իցեն ընդունել. որովհետեւ չունիմք յայտնի ինչ ՚ի գրոց: Հանդէպ սորա առ մանկալեանց մենաստանաւ, ( որոյ տեղին այժմ անկանի ՚ի սէրայն ) շինել ետ նոյն ձգեսցի շղթայ երկաթի ՚ի ծովու, առ ՚ի արգելուլ զմուտս նաւուց թշնամեաց: