Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  ԶՀայաստանեաց աշխարհի զհնագրութեամբ, որպէս արդարեւ մերում հայրենւոյ ազգի եւ աշխարհի` ընդարձակագոյն անցանել բանիւ քան զայլոց աշխարհաց` հարկ ՚ի վերայ առեալ ըստ օրինի հայրենասիրաց, գեղեցիկ իմն մոլութեամբ ձեռն ՚ի գործ արկաք ՚ի յաճախապատում բանից նախնեաց` զմերս միայն բան աշխարպատում տեղագրութեան հատընտիր ծաղկաքաղեալ, առ իւրաքանչիւր ստորագրութեամբ տեղեացն կարգել: Զի այն ինձ ցանկալի հնախօսութիւն, որ իւրով հնախօսելովն` ընդ նմին եւ ցուցանիցէ զիւրոց առաջնորդապետ մատենագրաց զաղբիւրսն:

Բայց ՚ի սկզբան անդ հարեւանցիկ իմն ժողովածիւք ՚ի սոյն յայս մեր տնօրինեալ, յերկուս անկաք տարապարտ աշխատութիւնս. եւ այնպէս նախ առաջին ՚ի մտի եդեալ որոշեալ, հանել հաւաքել ո'չ որչափ բերիւր կատարեալ հնագիր աշխարհագրի, (արտաքոյ մերոյ առաջարկութեան մտաց զայն դատեալ. ) այլ որչափ ինչ պէտք են ասել նոր աշխարհագրի բովանդակաբար համառօտիւքն զհնագրութեամբ տեղեաց թեւակոխելով, յայնմանէ զյոլովագունիւք զանց արարաք զնախնեաց ասացուածովք ՚ի ժողովել, զկարեւորօքն միայն պատաղելով: Երկրորդ` դիւրագունի կարծեալ գործ աշխատութեան, բուռն հարաք զհինն խառն ընդ նորոյն ստորագրել: Այլ յետ մտատանջ աշխատութեամբ ՚ի նոյն մտաբերելոյ, վայրապար ուսաք լեալ տնտեսութիւն գործոյ եւ անհնարին, զտեղեաց նոյնութիւն նորոցն ընդ հնոցն յամենայնի ամենայնիւ տեղեկանալ, ստուգել, հեշտ եւ ընտրել համաձայնութեամբ առընթեր պաշտել. եւս առաւել անհնարին զհին գաւառաց բաժանմունս, զորոլտս, եւ զսահմանս, ընդ նոր գաւառաց համահատուած ՚ի մի տնօրինել:

Այնուհետեւ ապա կրկին մեզ բերեալ աշխատութիւն բանի, վաղվաղակի ՚ի բաց ՚ի նորոյն անջատեցաք զստորագրութիւն հին հայ Հայաստանեայց. կրկին եւ աշխատութիւն յանձին կալեալ, փոքու իմն ընդարձակութեան տեղի տուեալ, անդրէն զպիտանիս ՚ի մատենից նախնեաց հաւաքեցաք: Բայց եւ յայնժամ հաւաքածոյ անկատար: Քանզի միշտ զհամառօտութիւն բանի պատուել եւեթ փութացեալ, աւելորդ զբազում բանս դատէաք հաւանակամ կամօք, զորս զկնի ուսաք կարեւորս լեալ եւ պիտանիս ՚ի յիմանալ: Միտք մարդոյ նախ քան տարաձայնութեան այլեւայլ մատենագրաց ՚ի վերայ հասանել, նախ քան զտարակուսականացն իմանալ բան իւրաքանչիւր հանդիսից գրուածոց, կարծողականօքն վարեալ փաստիւք, բաւական դատին զմիոյ եւեթ զվկայութիւն` զորս առաջիկայ գտանեն:

Այն անկատարութիւն թերաբանելոյ` եւս առաւել պատճառ ետ ընդ վայր զժամանակս ծախելոյ. եւ այնպէս ՚ի ստորագրութեան բազմաց տեղեաց հարկեցուցիչ ածեալ եղեւ մեզ գործ` ստէպ անդրէն ՚ի ձեռին առնուլ զնախնեաց մատեանս, ճշդիւ հայել ՚ի զանազան նոցին ձեռագիրս, առ ՚ի գտանել վկայութիւն նոր յորոշումն երկբայականացն` ընդ առաջ ելելոց զմիոյ միայն տեղւոյ, զաւուրս բազումս հոգողօրէն պարայածեալ անձանձիր աստ եւ անդ զընթերցանութեամբք մատենից:

Այս պարտասումն ոգւոյ` այս տառապանք զրադատ` կրկին մեզ ուսոյց միտս ճշմարտութեան, գեղեցկապէս վարժիւքն` ողջախոհ խորհրդովք փորձ առեալ ՚ի վերայ հասեալ, որպէս թէ նախ` ՚ի ձեռնարկս բանասիրականս յայնժամ սկսցի ոք զգործն, յորժամ կատարիցէ. երկրորդ` յիւրաքանչիւր հանդէս ուսմանց` մինչչեւ է հանդիսացեալ գործ ընդարձակ, մի' կարծեսցի թերեւս արձանագրել գործ համառօտ:

Այսպէս ահա բացածանօթացեալ ելք մերոյ աշխատութեանն, եւ այսչափ ինչ ծանօթութիւն բանի տուեալ ՚ի լսելիս ընթերցողացդ ստուգապէս յայտարարութեամբքն, առ ՚ի անըստգիւտ ընծայաբերիլ առաջի բանասիրաց յատենի դատողականին, ուր ուրեք գտցին պակասութիւնք եւ նուազութիւնք անտեսելոցն առ ՚ի մէնջ, բե'ր ապա այսուհետեւ անսաղապէս գեղեցիկ իմն վստահութեամբ կառավար զմիտս կալեալ առ ներողականաւն հնասիրին` հանդիսասցուք ՚ի ստորագրել զՄեծ Հայս: Այլում տեղւոյ եւ ժամանակի զբոլորիցն թողեալ զներածութիւն հին Հայասատանեայց` ըստ կարգի եւ ոճոյ նոր աշխարհագրութեան, նաեւ զՓոքր Հայս: Այլում տեղւոյ թողեալ նաեւ զհին ստորագրութիւն վեցեցունց աշխարհաց, որք անդ վաղ ուրեմն եղեն ընդ տէրութեամբ մերոց աշխարհակալաց: Ոչ կարելով համօրէն զայժմուս յամբոկ գործոյն ժամանել:

Զոր բահք եւ բրիչք բանալ չիշխեցին:

դիւանք եւ մատեանք ըզնոյն մեզ բացին.

յոր իշխանք արուեստք մատչել չըհասին,

զայն գըրիչք միայն ՚ի լոյս մեր հանին: