Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

ԴԱՐԱՆԱՂԻ ¹, այժմ ԿԱՄԱԽ:

Սահմանակից է Եկեղեաց գաւառի. զորոյ զձիրս եւ զպատճառ անուանակոչութեան ըստ այսմ դնէ Երզնկացին ՚ի ճառն Լուսաւորչին` յասելն: *Լերամբք ծաղկաւէտ. ձորովք ջրաբուղխ, եդեմաբուղխ աղբերն Եփրատայ յորդառատ գետոյն ընդունակ… այլ եւ ՚ի ծործորս քո լերանց ՚ի ներքոյ երկրի աղբիւրս աղի դարանացեալ ունիս, եւ ՚ի խորութեանն ՚ի վեր եկեալ ՚ի ջերմութենէ արեգականն զխառնեալ ջուրսն առանց աղի ծծէ հրոյն զօրութիւն. եւ յստակեալ պարզի աղն համեմիչ անուշահոտ. որով եւ Դարան աղի կոչիս յայսմ ներգործութենէ:

Յաւելուլ գրել անդէն` թէ հրաշալի իմն պատմի վասն գաւառիս, իբրեւ զի յամառնային եղանակի ՚ի տօթաժամու յորժամ հալին ձիւնքն սառուցեալք` կաթուածք ջրոյն յանձաւս սորա դիզեալ պաղին, զոր յառաջին ժամանակս ՚ի հեռաւոր տեղիս (ասէ) տանէին ՚ի պէտս թագաւորաց սակս առողջաբար զօրութեանն. եւ ընդ հակառակն` յորժամ ՚ի ձմերանի պաղին այլ ջուրք, սա յայնժամ ջերմացեալ թուլանայ:

Նախնի բնակիչք սորա կարի իմն մոլեալ էին ՚ի դիւթութիս մոլորութեան հեթանոսաց. իսկ զգիտութիւն ճշմարտութեան ընկալան մեծամեծ նշանօք եւ անմիջական քարոզութեամբ սրբոյն Գրիգորի` որ ըստ գրելոյ Ագաթանգեղոսի ՚ի թուղթ յծա: *Երթեալ հասանէր ՚ի Դարանաղեաց գաւառն… ձեռնարկեալ զգաւառաւն հանդերձ միամիտ սատարութեամբ թագաւորին, գերել զամենեսեան ՚ի հայրենեացն աւանդելոյ ՚ի սատանայական դիւապաշտ սպասաւորութենէն ՚ի հնազանդութիւն ծառայութեան Քրիստոսի մատուցանէր… որ եւ յայտնի իսկ բնակչաց գաւառին` նշանք մեծամեծք երեւեալք` կերպակերպ նմանութիւնք դիւացն փախստական լինէին անկանել ՚ի կողմանս Խաղտեաց:

Ունի զլեառն Սէպուհ. կոչեցեալ վասն անհնարին սեպացեալ քարաժայռ խոժոռութեանց: Իսկ Երզնկացին ՚ի շարակնոցն ՚ի Սեպհական բառէս բերել երեւի զստուգաբանութիւնն` յասելն. *Զխորհուրդ Սեպուհոյ Սեպհական փառաց հոգւով սուրբ մարգարէին ծանուցեալ. որ է քերթողական իմն յարմարութիւն:

Կոչեցաւ նաեւ Մանեայ այրք. սակս ՚ի յայրս ինչ քարանց այսր լերին միայնանալոյ Սրբուհւոյն Մանեայ, որպէս դնէ Խորենացին բ. 88. *Բնակեցաւ ՚ի լերինս յայսմիկ. յայրս ինչ քարանձաւաց. վասն որոյ կոչեցաւ անուն լերինն Մանեայ այրք: Իսկ յայսմաւուրս ՚ի հոկտեմբերի ե. կոչի Լեառն Դարանաղեաց: Ըստ որում եւ եպիսկոպոսունքն Տէր Աւետիս եւ Տէր Սարգիս ՚ի ժամանակս Գ. Գրիգորի կաթողիկոսի` կոչին Եպիսկոպոսք Դարանաղեաց լերին սրբոյ Գրիգորի:

Զգաւառ լերինս որոշէ Երզնկացին. *Ի միջոցս սահմանի երկուց գաւառացն Եկեղեաց եւ Դարանաղից: Քանզի գոլով լեառն ՚ի վերայ փոքրիկ լերանց` յերկուս գաւառս եւս տարածէր նիստ նորա, նմին իրի նոյն Երզնկացին վասն Մանեայ գրէ. *Ընդ բազում լերամբք եւ ձորօք անցեալ` ՚ի քեզ (՚ի Սեպուհդ) բարձրանայր: Այլ քանզի ՚ի Դարանաղեաց գաւառի դնեն Խորենացին բ. 88. եւ Ասողիկ գ. 5. որպէս եւ նախանշանակեալ բան յիշատակարանին զեպիսկոպոսաց տեղւոյս, յայտ է թէ բնիկ լեառն անկանէր յայսմ գաւառի:

Ուխտատեղիք յայսմ լերին ՚ի սկզբանէ անտի են նախ` Աղբիւրն Բարեհամ կարդացեալ. վասն զի ըստ Երզնկացւոյն օրհնութեամբ սրբոյ Գրիգորի ստացաւ աղտաղտուկ ջուր սորա զբարեհամութիւն: *Պատուեցաւ (ասէ նոյն Երզնկացին եւ ՚ի շարակնոցն) լեառն Սեպուհոյ ՚ի տիպ Սանիրայ եւ Ահերմոնի, յորմէ բղխեաց աղբիւրն լուսոյ ջուրս Բարեհամս… որով ցնծայ երկիրս ՚ի բերս արմտեաց: Յաղբերէ աստի էարբ երբեմն սուրբ հայր մեր` որպէս աւանդէ Յովհաննէս կաթուղիկոս, յասելն. *Չոգայ ՚ի Բարեհամ աղբիւրիկն… որ եւ Երասխոյ վիմօք պարփակեալ շուրջանակի եւ դրամբք պատուեալ, եւ յորոյ տեղւոյ մատռուակեալն իսկ էր յարբեցումն իւր` սուրբ եւ անբիծ ձեռքն Գրիգորի:

Երկրորդն է Դարակն, ուր թաղեցաւ ՚ի հովուաց սուրբ հայրն, զորմէ նոյն Յովհաննէս կաթուղիկոս. *Առի (ասէ) հող օրհնութեան եւ ՚ի փլուզեալ Դարակէն, յորում պատուական գանձն հոգեւոր ՚ի հովուաց էր ծածկեալ. յորոյ վերայ շինեալ էր եկեղեցի նախ քան զայս իմով հրամանաւ ՚ի մահարձանաց ինչ կրով ձուլածոյ:

Իսկ առ ստորոտով լերին առ ժամանակօք Յովհաննու կաթողիկոսի ՚ի Թ. դարուն` էին բազմութիւն խստակրօն ճգնաւորաց աստ եւ անդ ՚ի քարանձաւս եւ ՚ի փապարս, զորոց զվարս ստորագրէ անդէն սակաւուք. յորս զմենարանն ուր ընդ ժամանակս ինչ բնակեցաւ Յովհաննէս կաթողիկոս, Կառնոյ վանք կոչէ Ասողիկ, յայտ է թէ վասն Յովհաննու կաթողիկոսի, զոր ՚ի Գառնոյ դնեն ոմանք. եւ կամ թերեւս յանուն Գառնուկ ճգնաւորի:

Երզնկացին գոլով ՚ի սահմանակից գաւառէն` զզօրութիւն իւրումն ճարտասանութեան յորդէ ՚ի գովել զՍեպուհ <sup>2</sup>, եւ մի ՚ի գովեստից զայս ինչ յառաջ բերէ յասելն վասն Լուսաւորչին. *Զզէնն արքայական զսպանմանն գործի` կենաց արքային յօրինէր ՚ի կենաց գործիս. եւ կայ այժմ ՚ի քեզ ո՞վ բարեբախտ եւ ամենագով Սեպուհ: Ըստ այսմ դնէ եւ ՚ի Լերինք երգսն շարակնոցին, զոր իբր մեկնեալ Վարդանայ աշխարհագրի` ասէ: ՚Ի լեառն Սեպուհ կայ հաւհալունի թուրն Տրդատայ` զոր ետ նմա Կոստանդիանոս թագաւորն. քանզի յորժամ Տրդատ գնաց ՚ի լեառն Սեպուհ ՚ի գտանել զսուրբն Գրիգոր, բազում բանս մարգարէականս ասացեալ առ նա սրբոյ Լուսաւորչին` էառ զսուրն զայն, եւ օծեալ որպէս զխաչ եդ ՚ի յօդն բանիւն Աստուծոյ. եւ ասաց թէ յելանել արիական ազգին` յայնժամ երեւեսցի նշանս այս. զայն նշան ՚ի գլուխ անդ լերին տեսեալ զգալի աչօք Յովհաննու Պլուզ վարդապետին (որ է նա ինքն Երզնկացին), ասաց զԼուսաւորչի Անձինքն, եւ զԼերինքն ամենայն: Ցայս վայր Վարդան, զորմէ չունիմք ինչ ծանօթութիւն առ այլ մատենագիրս:

Թորդան: Ագաթանգեղոս եւ Բուզանդ գ. 2. դնեն յայսմ գաւառի, զոր յաւուրս միջին Տիգրանայ Խորենացին բ. 13. կոչէ Աւան. իսկ յաւուրս Լուսաւորչին նոյն Խորենացին դ. 11. եւ այլք կոչեն Գեօղ:

Անդ էր ՚ի հնումն պատկեր Բարշամինայ կռոցն ասորւոց ՚ի փղոսկրէ եւ ՚ի բիւրեղէ կազմեալ արծաթով, զոր միջինն Տիգրան փոխադրեաց ՚ի Միջագետաց: Իսկ ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան առհասարակ գեօղն կարգեցաւ ՚ի կալուած եկեղեցւոյ: *Երթեալ հասանէր (ասէ Ագաթանգեղոս ՚ի թուղթ յծա. ) ՚ի Դարանաղեաց գաւառն, զի եւ անդ զանուանելոց սուտ աստուածոց զբագինսն կործանեսցեն` որ էր ՚ի գեօղն Թորդան, մեհեանն անուանեալ Սպիտակափառ դիցն Բարշամինայ, նախ զնա կործանէին… եւ զգեօղն ամենայն դաստակերտօքն եւ գետովքն իւրովք հանդերձ` յանուն եկեղեցւոյ նուիրեալ, եւ զԱմենափրկիչ նշանին օրինակ եւ անդ կանգնէին:

Այս գեօղ պանծալի գտաւ` լինելով տեղի զբօսանաց սրբոյն Գրիգորի: Չոգայ (ասէ Յովհաննէս կաթողիկոս) ՚ի գեղն Թորդան ՚ի տեղի զբօսանաց պարտիզկանն սրբոյն Գրիգորի… եւ անդ… հատի նշխար ՚ի ծառոյ անտի հացւոյ` զոր սրբոյ Լուսաւորչին էր տնկեալ իւրովք ձեռօքն:

Արժանի գտաւ լինել ընդունարան նշխարաց սրբոյ Վրթանիսի, եւ սրբոյ Յուսկանն` որք յայս գեղ թաղեցան: Յետ ո'չ սակաւ ամաց անդ թաղեցաւ եւ մարմին սրբոյ Լուսաւորչին փոխադրեալ ՚ի լեռնէն Սեպհուհոյ ՚ի ձեռն Գառնուկ ճգնաւորին` զոր Յովհաննէս կաթողիկոս դնէ թաղեալ *Յիւր իսկ ՚ի զբօսանաց պարտիզկանն: Իսկ Վարդան` ՚ի ներքոյ հիման եկեղեցւոյ` զոր իւր իսկ էր շինեալ. ըստ որում այնպէս պատուէր ընկալեալ էր Գառնուկ ՚ի սրբոյն: Այժմ եւս կոչի այս գիւղ Թորդան, թէպէտ եւ յաշխարհագրական բառարանին գրի` թէ Թորդան Եզնկու վանքն է:

Անի: Անկանի յայսմ գաւառի: *Բայց միայն (ասէ Բուզանդ. գ. 24). մատնեցաւ ՚ի ձեռս նոցա ամուր բերդն Անի ՚ի Դարանաղեաց գաւառին անդ: Յայտ է նաեւ ՚ի բանից Ագաթանգեղոսի (յծ. եւ յծա. ) որ դնէ թէ սուրբն Գրիգոր նախ ՚ի Դարանաղեաց գաւառին շրջեցաւ ՚ի Թորդան եւ յԱնի, եւ ապա էանց ՚ի սահմանակից գաւառն Եկեղեաց: Եւ եւս` զի սա նոյն է ընդ Կամախայ. իսկ զԿամախ Վարդան աշխարհագիր դնէ յերկրին Դարանաղեաց: Վասն որոյ ՚ի բանին անդ Բուզանդայ գ. 11. *Եւ տարան (զմարմին բ. Խոսրովու արքայի) առ իւր նախնիսն յԱնի յԵկեղեաց գաւառն Դարանաղեաց, աւելորդ դնի բառդ Եկեղեաց:

Գոլով բերդ հզօր, Խորենացին ՚ի յիշելն ՚ի վեց տեղիս եւս կոչէ Ամուր, կամ Ամրոցն Անի. որպէս եւ Ագաթանգեղոս, Ամուր տեղին Անի: Այլ բաց ՚ի բերդէն` ունէր եւ աւան ըստ նորին Ագաթանգեղոսի:

Ոչ ուրեք գտանեմք ՚ի գիրս զշինօղ այսր անուանի բերդիս. այլ զառաջին յիշատակուի սորա գտանեմք առ Խորենացւոյն` ուր յաւուրս ա Արտաշէսի` աստ պահեալ լինէին գանձքն արքունի. եւ աստ էին գերեզմանք թագաւորացն Արշակունեաց. *Հասանէր (ասէ Ագաթանգեղոս ՚ի թուղթ յժա) յամուր տեղին յԱնի ՚ի թագաւորաբնակ կայանսն հանգստանոցաց գերեզմանաց թագաւորացն Հայոց: Թուի թէ աստ պահեալ լինէին եւ մեհենական պատմութիւնք, զորմէ տեսցես առ Խորենացւոյն բ. 63: Սուրբն Գրիգոր ՚ի ծառայութիւն եկեղեցւոյ նուիրեաց զԱնի, կործանեալ զոլոմպիական պատկերն Դիոսի կամ Արամազդայ, զոր ա. Արտաշէս առեալ էր յԵլլադայ:

Շապուհ պարսից արքայ էառ զայս բերդ ՚ի ձեռն սպարապետին իւրոյ` ձեռնտու լինելով նախարարացն հայոց. եւ գերեաց անտի զամենայն գանձս արքունի, այլեւ զոսկերս թագաւորաց բաց ՚ի յոսկերաց Սանատրկոյ` որպէս պատմէ Բուզանդ դ. 24. *Ելանէին ՚ի վեր (յԱնի) եւ կործանէին զպարիսպ նորա, եւ իջուցանէին անթիւ գանձս ՚ի բերդէն, եւ բանային զգերեզմանս զառաջին թագաւորացն հայոց զարանց քաջաց զԱրշակունւոյ, եւ խաղացուցին ՚ի գերութիւն զոսկերս թագաւորացն հայոց, բայց միայն զգերեզման շիրմին Սանատրկոյ արքային ո'չ կարացին բանալ, վասն անհեթեթ սկայագործ հաստաշինած ճարտարագործ արարածոցն: Այլ եւ յետ այսր առման տակաւին անդ պահեալ լինէին գանձքն Արշակայ` որպէս է տեսանել առ Խորենացւոյն գ. 45:

Այս Անի առ մատենագիրս մեր ժբ. եւ ժգ. դարուն առ Սամուէլի եւ առ Վարդանայ ՚ի յետագայս կոչի Կամախ, նմին իրի ուր Խորենացին գ. 10. գրէ սակս Խոսրովու որդւոյ Տրդատայ` թէ *Բարձեալ զնա թաղեցին յԱնի առ հօրն, Վարդան պատմիչ գրէ վասն նորա. *Կատարեալ Խոսրովու զկեանս` թաղի առ հօր իւրում ՚ի Կամախ: Եւ զոր Խորենացին բ. 74. վասն օտայի գրէ թէ ամրացաւ յամուրն Անի, Վարդան աշխարհագիր վասն Կամախայ գրէ. *՚Ի Կամախ է անառիկ բերդն` ուր պահեաց օտա դաստիարակն, եւ այլն: Եւ յանուն սորա առհասարակ Դարանաղեաց գաւառն կոչեցաւ Կամախ ըստ նորին աշխարհագրի:

Իսկ առ յոյնս գտանեմք զյիշատակութիւն անուանս ՚ի Է. դարուն. քանզի Գէորգ եպիսկոպոս սորա գտաւ ՚ի Զ. ընդհանուր ժողովն` գումարեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի 680, եւ 681. որ այսպէս ստորագրեաց զիւր անուն. *Գէորգ եպիսկոպոս Դարանաղեաց կամ Կամախու: Եւ այլուր ՚ի նմին ժողովի. *Գէորգ ողորմութեամբն Աստուծոյ եպիսկոպոս վիճակին Դարանաղեաց գաւառին Մեծին Հայոց: Սոյն այս Գէորգ ստորագրեաց եւ Դրուլլեան ժողովոյն` որ եղեւ ՚ի 692. ուր կոչէ զինքն Եպիսկոպոս *Գամախու գաւառին Մեծին Հայոց: Առանց յիշելոյ զանունն Դարանաղեաց:

Յիշատակի եւ առ Պերփէրուժէնի. գիրք կառավարութեան գլ. ծ. թղթ. 35: *Գամախեան այրուձին էր ծայր Գօլօնիոյ, որպէս Գէլդզինու այրուձին` Քալտիոյ (այսինքն Խաղտեաց. ) իսկ Լեւոն իմաստուն (կայսր)… զայրուձին Գամախու եւ Գէլդզինոյ յայնմ ժամանակի ընդ գաւառաւ (թէմայիւ) Միջագետաց կացոյց: Սոյն այս Լեւոն զԿամախ կարգեաց ՚ի ԽԶ կարգի մետրապօլտաց, կոչելով *Աթոռ ԽԶ երորդ Կամախուն հայոց: Այլ ապա էանց ՚ի ծթ կարգի, որպէս է տեսանել ՚ի ծանօթութիւնս եպիսկոպոսարանաց ՚ի ԺԸ. հատ. Բուզանդարանին:

Արդեօք այս անուն առեալ եղեւ յանուանէ մերձակայ հին գաւառին ասորւոց, որ յունարէն կոչի Գոմմաղինի, կամ թէ նոյն գաւառ ձգէր երբեմն մինչեւ ցաստ, չունիմք ինչ որոշել. այլ վասն Գոմմաղինի գաւառին տե'ս յԵրրորդ Հայս: Էառ զԿամախ ըստ Սամուէլի ՚ի 814. ե. Լեւոն կայսր հայկազուն. զայլ առումն Կամախոյ բերդին ՚ի 1520. յիշէ շարունակողն Սամուէլի:

Չէ' պարտ շփոթել զայս Անի ընդ միւսոյն` որ է ՚ի Շիրակ գաւառ Այրարատայ, որոյ հին եւ այժմեան դիրք` եւս առաւել ցուցանեն զզանազանութիւն. զի այս Անի` որ մինչեւ ցայժմ կոչի Կամախ` է առ Եփրատաւ, իսկ միւսոյն աւերակք երեւին առ Ախուրեան վտակաւ Երասխայ: