Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

Պլինիոս ե. 24. կոչէ Գարանիդիտէ, զոր եւ անուանէ Նախարարութիւն Մեծին Հայոց, եւ անդ դնէ զակն Եփրատայ, որպէս եւ Խորենացին ՚ի Կարին: Սդրավոն` եւս մերձաւորագոյն բնիկ հնչմանն կոչէ ՚ի ժա. գիրս. թղթ. 528. Դարանիդի'ս, որպէս է տեսանել ՚ի ձեռագիրս ըստ վկայելոյ Քազաւպոնի, եւ ըստ ուղղելոյ Սալմասիոսի. վասն որոյ եւ Հարտուին սովին անուամբ բերէ ՚ի վկայութիւն. իսկ ՚ի տպագրեալն վրիպակաւ գրի Բարինիդիս:

Զսա միանգամայն ընդ Քսերքսինիի դնէ Սդրավոն` Սահմանակից Փոքուն Հայոց, որպէս եւ է ճշմարտութեամբ. այլ յետ դնելոյ սահմանակից` դնէ, եւ մասն նորա այսինքն Փոքուն Հայոց, որ վրիպակ թուի գրչաց` զի է ներհական. վասն որոյ եւ մերժէ Չէլլարիոս զայն յետին բան Սդրավոնի: Եւ եւս չէ' պարտ շփոթել զայս Գարանիդիս ընդ Գարանա քաղաքին` յորմէ եւ գաւառն կոչեցաւ Գարանիդիս ըստ Սդրավոնի, զոր յիշատակէ ՚ի ժբ. գիրս. թուղթ 560:

Ունի դաշտ արձակ` որ յիշատակի առ Լաստիվերտցոյն ՚ի գլ. բ. ուր ասէ վասն կայսեր Վասլի. *՚ի ՆՀ. թուականին… եկեալ իջեւանս առնէ յընդարձակ Դաշտն Կարնոյ:

Ղազար յիշատակէ եւ զԾովն Կարնոյ` յասելն թղթ. 259. * Եւ զօրավարն հայոց Վահան Մամիկոնեան երթայր ընդ կողմն արեւելից Ծովուն Կարնոյ… եւ Մուշեղ ՚ի տոհմէն Մամիկոնէից, եւ Ներսեհ Կամսարական տէրն Շիրակայ ընդ կողմանն հիւսիսոյ Ծովուն վրիպեալք առ փոյթ ժամուն ՚ի զօրավարէն հայոց… եւ մերձեալք ՚ի գիւղ մի Կարնոյ` որում անուն էր Արծաթի: Այս ծովակ այն է` զորոյ Խորենացին գ. 59 ստորագրէ զծագումն ՚ի գրելն զքաղաքէն Կարնոյ, քանզի ասէ. *Ո'չ կարի ՚ի բացեայ տեղեացն` ուր Եփրատայ մասինն ինչ բղխեն աղբեւրք ականց, եւ հանդարտ գնացիւք յառաջացեալ ծովանան Մօրաբար երեւութիւք, յորում անբաւութիքք ձկանց, եւ զանազան հաւուց ճարակաւորաց, յորոց ՚ի ձուոց միայն կերակրեալ լինէին բնակիչքն: Եւ զեզերբ Մօրին շամբք, եւ բազմութիւն եղեգանց: Տե'ս զայսմանէ եւ ՚ի Նոր Հայաստան, ՚ի թղթ. 60, 61:

Կարնոյ քաղաք (1): Յունարէն կոչեցաւ Թէոտոսիոբոլիս, որ հայերէն առ Խորենացւոյն գ. 59. գրի ըստ ձեռագրին Թէոդոսուպօլիս, որպէս եւ առ Յովհաննու կաթողիկոսի, եւ առ Լաստիվերացոյն բ: Իսկ առ Ասողկայ գ. առ Կիրակոսի, եւ առ Վարդանայ աշխարհագրի Թէոդոսապօլիս:

Այս անուն թարգմանի առ մեզ` Թէոդոսի քաղաք, նմին իրի ՚ի սոյն անուն կոչէ զսա Թովմա Արծրունի յասելն. *Եւ ՚ի հասանելն ՚ի Թէոդոսի քաղաքն ՚ի Կարին գաւառ, եհաս լուր նորա առ կայսր Միքայէլ:

Պիշինկ գրէ` թէ կոչեցաւ նաեւ Գալիգալա. այլ զայս անուն յիշատակեալ յԱպուլֆէտայէ եւ ՚ի Եագութայ` ուղղագոյն եւս Կօլլիոս առ Պօտրանայ` համարի անուն Հասանգալայի, զորմէ տե'ս ՚ի Նոր Հայաստան, ՚ի թղթ. 87: Իսկ այժմ կոչի Էրզիռում:

Շինեցաւ ՚ի դաշտի Կարին գաւառի` առ ստորոտով լերին, զորոյ զտեղին այսպէս ստորագրէ Խորենացին գ. 59. *Ո'չ կարի ՚ի բացեայ տեղեացն` ուր Եփրատայ մասինն ինչ բղխեն ակունք… եւ առ ստորոտով մի գեղեցկանիստ լերինն գտեալ բազում աղբիւրս ակնակիտս եւ մանունս բղխեալ, անդ ետեղադրեաց զքաղաքն:

Փոքր Թէոդոս կայսր ետ շինել զնոյն ՚ի սկիզբն Ե. դարուն, ՚ի ժամանակս Ատտիկոսի պատրիարգին Կոստանդնուպօլսոյ, ՚ի լինել պատսպարան ընդդէմ Պարսից, որպէս գրէ նա ինքն Թէոդոս ՚ի թուղթն որ առ Սահակ կաթուղիկոս առ Խորենացւոյն գ. 57. *Հրամայեցաք քաղաք շինել յաշխարհիդ հայոց յապաւինութիւն ձեզ մերոց զօրաց:

Զհրաման թագաւորին Անատոլիս զօրավար նորին եդ ՚ի գործ, եւ լրացոյց զշինութիւնն, զորմէ պատմէ Խորենացին գ. 59. *Զորով (այսինքն զքաղաքաւն) շրջափակեալ խոր փոսիւ անդնդալիր հաստատեաց զհիմունս պատուարին, (որ է կրկնապարիսպն` ստորագրեալ ՚ի Նոր Հայաստան թղթ. 66. ) եւ ՚ի վերայ բարձրաբերձ ահագինս շինեաց աշտարակս, յորոց զառաջինն Թէոդոս անուանեաց ՚ի պատիւ Թէոդոսի. եւ ՚ի նմանէ եւ անդր շինեաց աշտարակս ժայռաւորս իբրեւ զնաւացռուկս, եւ առանցս գոգաւոր խորշիւք` որք ընդդէմ հային լերինն. սապէս եւ ընդդէմ դաշտին հիւսիսոյ. իսկ ընդդէմ արեւելից եւ արեւմտից` կանգնեաց աշտարակս բոլորաձեւս: Եւ ՚ի մէջ քաղաքին ՚ի բարձրաւանդակ վայրի` մթերանոցս բազմապատիկս շինեաց, եւ Ոգոստիոն անուանեաց ՚ի պատիւ Ոգոստի (այսինքն` կայսեր): Եւ այլ ջուրս ածեալ ընդ յոլով տեղիս մտոյց անյայտ գնացիւք:

Պրոկոպիոս ստորագրէ զշինութիւն Թէոտոսիուբոլիս քաղաքի ինչ ՚ի Մեծ Հայս: *Իբրեւ Թէոդոս կայսր (ասէ` որով իմանայ զփոքրն, ) գրաւեաց զթագաւորութին Արշակայ (այն ինքն է գ. Արշակ որդի Պապայ, ) կառոյց բերդ ՚ի բլրի ինչ` անուանեալ Թէոտոսիուբոլիս, դիւրին յառնուլ. որպէս եւ էառ իսկ Կաւատ արքայ պարսից ՚ի խաղալն իւր յԱմիդ: Յետ սակաւուց անաստաս կայսր շինեաց անդ քաղաք` պարսպաւ շրջապատեալ զբլուրն յորում էր բերդ Թէոդոսի. եւ թէպէտ յիւր անուն կոչեաց զքաղաքն, այլ զանուն Թէոդոսի զնախկին հիմնադրի` ոչ կարաց խափանել… Այս պարիսպ Թէոտոսիուբոլեայ էր լայն յոյժ, այլ խոնարհ ըստ բարձրութեն, գոլով 30 ոտնաչափ, որով եւ դիւրին էր թխնամեաց առնուլ, մանաւանդ պարսից` ՚ի ժամանակս յարձակման: Չունէր իւր ՚ի պատսպարութիւն պատուար ինչ, կամ պարիսպ փոքր, եւ ո'չ իսկ խրամ, այլ ընդ հակառակն` վերամբարձ բլուր ինչ բարձրացեալ կայր ՚ի մօտոյ ՚ի վերոյ քան զպարիսպն: Սորին աղագաւ Յուստինիանոս կայսր խրամ խոր առ պարսպաւ բացեալ, եւ զբարձրաւանդակն զայն հարթայատակ գործեալ` դարձոյց զտեղի նորին ՚ի վիհս անմատոյցս եւ ՚ի խոխոմս ահագինս: Եւ առ ՚ի զպարիսպ քաղաքին գործել բարձր յոյժ եւ անառիկ, ետ շինել ՚ի նմա զայն ամենայն ամրութիւնս` զոր շինել տուեալ էր տարա քաղաք: ՚Ի պարիսպն անդ եթող միջոցս բացեալս` որչափ ինչ բաւական էր ՚ի ձգել զէնս. շուրջանակի ածեալ սրահ քարակերտ, եւ ՚ի նմա թողեալ ա'յլ եւս միջոցս բացեալս, կանգեալ արտաքուստ եւ ա'յլ պարիսպ երկրորդ. զիւրաքանչիւր աշտարակս դարձոյց ՚ի մի մի բերդ` նման պարսպին Տարայի: Եւ այսպէս կարգեալ զսա զօրանիստ ամենայն զօրաց եւ զօրավարաց որ ՚ի Հայս` անքոյթ կացոյց զազգն հայոց յարշաւանաց Պարսից:

Մինչեւ ցաստ Պրոկոպիոս, յորոյ ՚ի բանս երեք ինչ անմիաբան գտանին ստորագրութեան եւ պատմութեան Խորենացւոյն. Նախ` զի Խորենացին դնէ` Առ ստորոտով լերին. իսկ սա` ՚Ի վերայ բլրոյ. թէպէտ զայս մա'րթ է համաձայնել: Երկրորդ` Խորենացին, որպէս եւ նոյն իսկ Թէոդոս կայսր ՚ի թղթին իւրում` կոչեն Քաղաք. իսկ սա` Բերդ, զոր նոյնպէս մա'րթ է միաբանել: Երրորդ` Խորենացին դնէ շուրջ զքաղաքաւն Փոս խոր` որ է Խրամ, Աշտարակս բարձրաբերձս, զանազան ամրութիւնս. ըստ որոց համեմատութեան յայտ է թէ եւ բարձրութիւն պարսպին. իսկ Պրոկոպիոս` Բերդ փոքր` դիւրին յառնուլ. զոր թէպէտ Անաստաս ամրացոյց, այլ ՚ի վերայ այսր ամենայնի` էր տկար, եւ պարիսպ նորա ցածուն: Որով մնայ ասել` թէ պատմեալն աստանօր ՚ի Պրոկոպիոսէ` կա'մ է ա'յլ ՚ի Թէոդոսուպօլեայ Խորենացւոյն, եւ կամ Պրոկոպիոս զեղեալսն նախ քան զՅուստինիանոս` յորոյ ժամանակս էր, հարեւանցի տեղեկութեամբ գրէ, քանզի Խորենացի որ բազում ամօք յառաջ է քան զՅյուստինիանոս եւ զՊրոկոպիոս, ո'չ կարէր դնել զխրամսն եւ զայլ ամրութիւնսն` զորս սա տայ Յուստինիանոսի, բայց եթէ գուշակելով:

Նոյն Պրոկոպիոս յիշատակէ եւ զԹէոտոսիուբոլիս ինչ քաղաք` զոր եւ դնէ *՚Ի Հայաստան առ սահմանօք Պարսկահայոց: Այսինքն` առ սահմանօք այնր բաժնի Հայաստանեայց, որ էր ընդ տէրութեամբ Պարսից. որոյ գոլով ասէ` զառաջինն Գիւղ ինչ, անուամբ եւեթ ունելով ՚ի Թէոդոսէ արժանապատուութիւն քաղաքի` յանուն Թէոդոսի կոչէր. այլ Անաստաս կայսր պատեաց զայն հզօր պարսպաւ, նման տարա քաղաքի. որով երկոքին եւս եղեն մարտկոցք յարմար առ ՚ի զդէմ ունել Պարսից:

Զայս Մառդինիէ համարի ա'յլ ՚ի վերոգրեալ Թէոտոսիուբոլեայ Պրոկոպիոսի. եւ արդարեւ երկուս տարբերութիւնս ցուցանէ Պրոկոպիոս. մի` զսա դնէ Գիւղ` յանուն Թէոդոսի կոչեցեալ, սակս ՚ի նմանէ ընդունելոյ արժանապատուութիւն քաղաքի, եւ ո'չ թէ սակս շինութիւն ինչ առնելոյ ՚ի նմա. երկրորդ` Անաստաս պատեաց ասէ զսա Հզօր պարսպաւ. իսկ վասն պարսպաց միւսոյն զոր շինեաց Անաստաս` գրէ, թէ Դիւրին էր յառնուլ:

Այլ եթէ հայեսցուք յոճ Պրոկոպիոսի` պա'րտ է զերկոսին համարիլ մի, որք յանուն Թէոդոսի կոչեցան, յԱնաստասայ նորոգեցան, եւ ՚ի Յուստինիոսէ եւս առաւել ամրացան: Քանզի Պրոկոպիոս ՚ի գիրս շինուածոց ՚ի բարձրացուցանել զգործ Յուստինիանոսի, զտկարութիւն շինուածոց առաջին թագաւորաց մանրամասն պատմէ. իսկ զամրութիսն զոր արարին ա'յլ թագաւորք` կա'մ ոչինչ եւ կամ ՚ի հարեւանցի: Յայտ է այս եւ ՚ի վերայ տարայի գիրք ա. պատերազմին Պարսից գլ. 10. ուր ՚ի պատմելն զշինութիւն անաստասայ` կոչէ, Քաղաք հզօր, ամուր, եւ հոյակապ. եւ գիրք բ. գլ. 13. մի ըստ միոջէ ստորագրէ զհաստատութիւն պարսպաց նորին Տարայի: Իսկ ՚ի բ. գիրս շինուածոց գլ. 1. ուր ունի պատմել զշինութիւն Յուստինիանոսի, զպարիսպ տարայի շինեալ յԱնաստասայ ցուցանէ տկար, ո'չ առ երկարութեան ժամանակին` այլ զի բուն շինուածն առ շտապելոյ չէր ասէ` շինեալ խնամով. եւ մանրամասն ստորագրէ զտկարութին: Ըստ այսմ իմաստասիրելով եւ վասն շինութեանն Թէոտոսիուբոլեայ` զերկոսին եւս համարիմք մի:

Իսկ զոր Պրոկոպիոս ՚ի գ. գիրս շին. գլ. 1. կոչէ զսա (այսինքն` զգրեալն ՚ի ա. գիրս պատերազմին Պարսից, ) Միւս Թէոտոսիուբոլիս, անդ տարբերել կամի` ո'չ ՚ի Թէոտոսիուբոլեայ` զորմէ խօսի զկնի ՚ի գ. գիրս շին. գլ. 5. այլ` զորմէ սուղ ինչ յառաջ խօսեալ էր գիրք բ. շին. գլ. 5. որ է կառուցեալ ՚ի Միջագետս առ ավորրա գետով ՚ի սահմանակցութեան Պարսից` տարբեր յերկոցունց աստի:

Այլ թէ եւ զերկոսին Թէոտոսիուբոլոլիս Պրոկոպիոսի որ ՚ի Հայս` համարեսցուք ՚ի միմեանց ա'յլեւա'յլ, սակայն զայն` զորմէ խօսի ՚ի գիրս պատերազմին պարսից, պա'րտ է համարել նոյն ընդ Թէոդոսիուպօլեայ Խորենացւոյն, որ է Էրզիռում, որպէս համարի եւ Մառդինիէ. քանզի Պրոկոպիոս ստորեւ ՚ի գլ. 17. զակն Եփրատայ հեռի դնէ ՚ի Թէոտոսիուբոլեայ աստի 42 ասպարիզօք, որ առնէ սուղ ինչ աւելի քան զ5 մղոն, յարմար դրից Թէոդոսիուպօլեայ Խորենացւոյն եւ Էրզիռումայ: Յորմէ եւս առաւել հաստատի ասացեալն մեր զՊրոկոպիոսէ, զի սա ո'չ յիշատակէ շինութիւն ինչ արարեալ ՚ի Թէոդոսէ յայս Թէոդոսիուպօլիս. եւ սակայն ՚ի Խորենացւոյն գիտեմք` ո'րչափ ինչ արար նա անդ ՚ի ձեռն Անատոլեայ զօրավարին:

Յուստինիանոս կայսր ՚ի Թէոտոսիուբոլիսն Հայոց` շինեաց եւ եկեղեցի յանուն Աստուածածնի, եւ մերձ ՚ի Թէոտոսիուբոլիս նորոգեաց զմենաստան Խ. մարտիրոսաց, որպէս գրէ Պրոկոպիոս ՚ի գիրս շին. գ. 4.

Եպիսկոպոսունք քաղաքիս յիշատակին յայլեւայլ գիրս. այսինքն` ՚ի ստորագրութիւնս հարց ժողովոյն Հռոմկլայու յամին 1179. Աստուածատուր եպիսկոպոս Թէոդոսիուպօլեայ: Իսկ առ Կիրակոս յիշատակեալ ՚ի ԺԳ. դարուն Սարգիս եպիսկոպոս. եւ ՚ի ԺԴ դարուն` Սիմէոն պէպ եպիսկոպոս Կարնոյ:

Յայս քաղաք գումարեցաւ եւ ժողով եկեղեցական յաւուրս Եզրի կաթողիկոսի, եւ Հերակլի կայսեր ՚ի սկիզբն Է. դարուն, յամի 629:

՚Ի նմին քաղաքի նահատակեցան եւ երկու եղբարքն Սահակ եւ Յովսէփ յաւուրս ա. Նիկեփորոսի կայսեր յունաց յամի 808. ՚ի ձեռաց հագարացւոց. որոց գերեզմանք կան մինչեւ ցայժմ յԷրզիռում: Տե'ս ՚ի Նոր Հայաստան. թղթ. 68:

Յետ յերկուս տէրութիւնս բաժանելոյ զՀայաստան` այս քաղաք էր ՚ի բաժնին Յունաց, եւ ընդ տէրութեամբ նոցա. այլ ՚ի 502. յելս օգոստոսի էառ Կաւատ արքայ Պարսից մատնութեամբ Կոստանդիանոսի զօրավարի` որ հրամանատար էր տեղւոյն: ՚Ի յետագայ ամին` անդրէն առին յոյնք:

՚Ի սկիզբն Է. դարուն ժամանակս փոկասու կայսեր` Աշոտ ոմն հրամանաւ Խոսրովու Պարսից արքայի առնու զքաղաքն. իսկ զբնակիչս քաղաքին, եւ զկաթողիկոսն Յովհան յետ երկուց ամաց փոխէ յԱհմատան. *Աշոտ ոմն (ասէ Յովհաննէս կաթողիկոս) հրամանաւ Խոսրովայ հասեալ ՚ի Հայս, եւ դիմեալ ՚ի վերայ` խորտակէր զզօրսն յունաց… եւ ինքն կալեալ զգործ պատերազմին ընդ Կարնայ քաղաքի` առնոյր զնա. եւ յետ երկեամ մի ամաց զբնակիչս քաղաքին յԱհմատան փոխէ: Եւ վասն զի ծերունի կաթողիկոսն Յովհան կայր ՚ի փախստականութեան ՚ի նմա, ընդ նոսա եւ նա եւս ըմբռնեալ վարեալ ՚ի գերութիւն:

՚Ի 647. առաւ ՚ի հագարացւոց կամ ՚ի սառակինոսաց. ՚ի նոցունց էառ Կոստանդին կայսր Կոպրոնիմոս ՚ի 755. կործանելով զպարիսպ նորա. եւ բացեալ զտուն գանձուց` զբնակիչս քաղաքին զսառակինոսսն նոցին ընչիւք տարաւ յաշխարհն յունաց. այլ ՚ի յետագայ ամին, կամ ըստ Կիրակոսի` զկնի երկուց (թերատ) ամաց, անդրէն շինեաց եգիտ, եւ զայլ տաճիկս բնակեցոյց ՚ի նմա:

՚Ի 807. սովն ընդհանուր ՚ի քաղաքին Կարնոյ ՚ի միում աւուր եւեթ սպան ոգիս երեք հազար:

՚Ի 950. Կոստանդին Պերփէրուժէն (յերկրորդ անգամ թագաւորութեան) առաքեալ զօրու ծանու զՉմշկիկ պատառեաց զխանդակ (որ է խէնտէկ), այսինքն է` զխրամ քաղաքին. կործանեաց զբարձրաբերձ աշտարակս նորա. եւ այնպէս էառ զքաղաքն ՚ի հագարացւոց:

Յետ այլոց առմանց Պարսից ՚ի Թ. եւ ՚ի Ժ. դարուն, Վասիլ կայսրն առաքեալ զնիկոմիդացի զոմն իշխան ՚ի 1019. սկիզբն առնէ վերստին շինել:,

՚Ի 1231. էառ Խորազմն:

՚Ի նմին ԺԳ. դարու` Իւանէ եւ Զաքարիա եղբարքն հայկազունք որք զօրավարք էին Թամարայ թագուհւոյն վրաց` հարկատու կացուցին Զսուլտանն Կարնոյ քաղաքին, ըստ գրելոյ Կիրակոսի:

Այլ փութով ՚ի մէջ նոյն դարուն էանց ՚ի ձեռս Մուղալ կամ Մողոլ թաթարաց ՚ի հիճրէթի 639. յամի 1241. որոց զօրավար Բաչաղուչի անուն` նախ դեսպան առաքեաց տալ զքաղաքն. եւ զի բնակիչքն զդեսպանս անարգանօք արձակեալ նախատէին զնոսա ՚ի պարսպաց անտի, սոցա սաստկութեամբ ՚ի վերայ յարձակեալ` առհասարակ կործանեցին գործեօք զպարիսպն. զբազումս ՚ի բնակչաց կոտորեցին, եւ զմնացեալսն գերի վարեալ` հրով այրեցին զքաղաքն, որ լի էր բնակչօք ՚ի քրիստոնէից եւ ՚ի տաճկաց: Յետ ժամանակաց ինչ հրաման ետուն շինութեան նոյն թաթարք. կոչեցին եւ զեպիսկոպոս քաղաքին զՏէր Սարգիս, որ վերստին շինեաց զքաղաքն, յորում անդրէն ժողովեցան ցրուեալ եւ թագուցեալ բնակիչքն:

Միւս առումն ՚ի թաթարաց ՚ի նմին դարու յիշատակի առ Կիրակոս, որպէս եւ ա'յլ գործք` ՚ի ժամանակագրութեանն զոր հաւաքեաց Առաքել պատմագիր:

Իսկ ՚ի ԺԷ դարու ՚ի 1735. յայս քաղաք եղեւ դաշնադրութիւն Օսմանեանց ընդ Պարսից:

Արծաթի: Գիւղ` ՚ի հիւսիակողմն ծովակին (կամ ըստ Խորենացւոյն` Մօրին) Կարնոյ, զորմէ Ղազար թղթ. 259. *Մուշեղ… եւ Ներսեհ… ընդ կողմանն հիւսիսոյ ծովուն վրիպեալք… եւ մերձեալք ՚ի Գիւղ մի Կարնոյ` որում անուն էր Արծաթի: Տե'ս զայսմանէ եւ ՚ի Նոր Հայաստան. թղթ. 77:

Բլուրս: Գիւղ` զոր Լաստիվերտցին գլ. ժբ. դնէ յայս Կարին գաւառ: *Եւ եկեալք անօրինացն` հասեալք ՚ի գաւառն Կարնոյ` մերձ ՚ի Գեօղն որ կոչի Բլուրս, եւ քանզի բնակիչք տեղւոյն շրջապատեալ (էին) պարսպաւ զբլուրն, եւն: Ուր եւ ընդարձակ պատմէ զառումն նորա յասպատակաւոր Պարսից:

Հնձուց վանք: Շինեցաւ ՚ի մէջն անդ Ժ. դարուն ՚ի կրօնաւորացն հայոց` որք հալածեցան յաշխարհէն Յունաց ՚ի պատճառս հակառակութեան: *Նոյնգունակ եւ նոյնօրինակ (ասէ Ասողիկ գ. 7. շինեցաւ) Վանքն Հնձուց ՚ի Կարին գաւառի ՚ի ձեռն հօրն Սարգսի` ամենայն օրինօք լցեալ: Յայս մենաստան պայծառացաւ յելս անդ Ժ. դարուն` առաջնորդ սորա Յովսէփ անուն, գովութեամբ հռչակեալ յԱսողկայ, եւ ՚ի Լաստիվերտցւոյն գլ. բ: Տե'ս զայսմանէ եւ ՚ի Նոր Հայաստան ՚ի թղթ. 75:

Մարագայ: Գիւղ` զորմէ Բուզանդ դ. 12 (ըստ երկուց ձեռագրաց. ) *Այրս այս խադ բուն էր սա ՚ի Կարին գաւառէ ՚ի Գեղջէ Մարագայ: Ուր ՚ի տպագրեալն դնի Մարգայ: Առ Խորենացւոյն գ. 20. գրի Մարագաց. *Յանձն արար (Մեծն Ներսէս զաղքատանոցսն) Խադայ, որ էր ՚ի Մարագաց ՚ի Կարնոյ սարկաւագ իւր: Իսկ առ Ասողկայ բ. 1. գրեալ կայ Մարգաց, ուր ասի վասն նորին Խադայ. *լեալ էր ՚ի Կարին գաւառէ, ՚ի Գեղջէն Մարգաց:

Արծն: Յայսմ գաւառի դնէ զսա Լաստիվերտցին յասելն ՚ի գլ. Ժ. *Հրամայեալ է քեզ թագաւորն տեղի բնակութեան ՚ի Կարին գաւառին յԱրծին Աւանի. եւ ելեալ հայրապետին (Պետրոսի) գայ ՚ի մեծանիստ եւ ՚ի շահաստան Քաղաքս մեր: Նոյնպէս եւ հեղինակն ստորագրութեան չորից գետոց տպագրեալ զկնի աշխարհագրութեան Խորենացւոյ, զԱրծն դնէ մօտ ՚ի Կարնոյ լերինս. Եփրատ ելանէ ասէ` ՚ի Կարնոյ լերանց` մասն ՚ի յԱրծն քաղաք: Իսկ Լաստիվերտցին` ստէպ կոչէ զԱրծն` Քաղաք իւր. եւ ուրեք` Հոյակապ եւ ականաւոր ամենայն աշխարհաց. եւ թէ` *Վաճառականք սորա փառաւորք… եւ իբրեւ ակն պատուական լուսագեղ պայծառութեամբ փայլէր Քաղաքս մեր ՚ի մէջ ամենայն քաղաքաց. ամենեւին գեղեցիկ, բոլորովին զարդարուն:

Զառումն նորա եւ զբնաբարձ քանդումն ՚ի ԺԱ. դարուն յասպատակաւոր Թուրքաց եւ Պարսից` ընդարձակ ստորագրեն մատենագիրք մեր, յորոց Լաստիվերտցին ՚ի գլ. ժբ. զկնի ողբոցն` որովք ողբայ զառումն եւ զկոտորած քաղաքին, յաւելու. *Ամենայն քաղաքն լի էր դիակամբք անկելոցն. վաճառոյ փողոցք եւ նրբափողոցք եւ ընդարձակ սրահք… Իսկ զթիւ քահանայիցն` որք ՚ի սուր եւ ՚ի հուր վախճանեցան` գտաք աւելի քան զՃԾ, որք վիճակին տեարք էին եւ եկեղեցւոյ: Իսկ Ուռհայեցին Մատթէոս` կոչէ զնոյն Հռչակաւոր եւ Բազմամբոխ. *Հասանէին ՚ի Հռչակաւորն եւ ՚ի Բազմամբոխ քաղաք հայոց` որ կոչի Արծն, եւ գտեալ անպարիսպ զքաղաքն, եւ անթիւ բազմութեամբ լցեալ: Զթիւ սպանելոցն ասէ լինել իբրեւ բիւրս ժե: Յիշէ եւ զքորեպիսկոպոս քաղաքին Դաւթուկ անուն. եւ ութ հարիւր եկեղեցի ասէ լեալ ՚ի քաղաքին:

Համաձայն մերոցն գրեն եւ մատենագիրք յունաց. յորոց կեդրենոս անուանէ զանուն քաղաքին Արծէ, եւ կոչէ Գիւղաքաղաք (յն. Գօմօ'բօլիս, ) թէպէտ եւ բիւրաւոր բազմութեամբ բնակչաց լցեալ ասորւոց եւ հայոց, եւ բնիկ վաճառականաց. *Որք վստահացեալ (ասէ) յիւրեանց բազմութիւն` չառին յանձն ընդ պարսպաւ լինել. այն զի եւ մերձ բնակեալ էին մեծի քաղաքին Թէոդոսուպօլսոյ` որ ամրապարիսպն էր եւ անմատոյց: Եւ յետ պատմելոյ զառումն քաղաքին ՚ի Թուրքաց, զթիւ կոտորելոցն սրով եւ հրով` ասէ լինել *Իբրու հարիւր քառասուն հազար արանց: Ո'չ այլազգ գրէ եւ զոնարաս ժէ. 25. զորոյ զբանս` քանզի համաձայն են Կեդրենոսի, եւ մերոց մատենագրաց` ո'չ առնումք ՚ի մէջ: Տե'ս ՚ի Նոր Հայաստան. թղթ. 83. Աւեր քաղաք: