Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Նախկին անուն նահանգիս ՚ի գիրս մեր` կոչի Ծոփք, կամ Ծոփաց աշխարհ, եւ ՚ի գիրս յունաց աղճատմամբ` Սօֆինի'. որպէս ունիմք ցուցանել ստորեւ: Իսկ անունս Չորրորդ Հայք` զկնի ել յետ սահմանելոյ բաժանմանս Ա. Բ. եւ Գ. Հայք. որպէս եւ նոյն իսկ անունն Չորրորդ Հայք ցուցանէ. զի առ ՚ի անուանիլ Չորրորդ, հարկաւ ՚ի մէջ բերէ զերրեակ Հայսն:

Առաջին` առ որում գտանեմք յիշատակեալ զսորայս անուն` է գրեաթէ Խորենացին մեր, որ յիշէ յաշխարհագրութեան իւրում, նաեւ ՚ի պատմութեանն ա. 13. եւ գ. 44: Թէպէտ եւ Յուստինիանոս ՚ի լա. նորահրամանին իւրում` ակնարկէ նախ առաջին ինքեան սահմանեալ զայս նահանգ: Եւ արդարեւ առ յոյնս յիշատակողք անուանս Չորրորդ Հայոց` են զկնի Յուստինիանոսի, որպիսի են գաւազանագիրք եպիսկոպոսարանաց` որ յաւուրս Լեւոնի Իմաստնոյ. եւ Պերփէրուժէն ՚ի գիրս կառավարութենէ. գլ. 22: Իսկ առ մեզ` յետ Խորենացւոյն հազիւ ուրեք ՚ի գործ ածի սորայս անուն. որպէս առ Ասողկայ գ. 36. եւ առ Յովհաննու կաթուղիկոսի, բայց եւ այն` վասն պատմելոյ զբաժանումն Արամայ եւ Մօրկայ, եւ ո'չ ՚ի գործ ածեալ ինչ ՚ի բանի:

Անուն Չորրորդ հայոց փոխեցաւ ՚ի Մօրկայ կայսերէն, եւ կոչեցաւ Յուստիանու նիստ, ըստ վկայելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի. *Եւ զՉորրորդն կոչեցեալ Հայք, յորում մայրաքաղաք է Մարտիւրոսացպօլիս` այսինքն Նփրկերտ, (կոչեաց) Յուստիանու նիստ: Այլ զայս անուն ո'չ այլ ուրեք գտանեմք ՚ի գործ արկեալ:

Զգիրս սորա Խորենացին դնէ` Առ երի Բարձր Հայոց. յայտ է թէ` ՚ի հարաւոյ կողմանէ նորին: Յարեւմտից նորա անցանէ Եփրատ գետ` եկեալ յԵկեղեաց գաւառէն. զի որովհետեւ Եփրատ բաժանէ զՄեծ Հայս ՚ի Փոքր Հայոց, եւ Չորրորդ հայք` է վերջին արեւմտեան կողմն Մեծին Հայոց, ըստ ցուցանելոյ Խորենացւոյն, հա'րկ է Եփրատայ քերել զարեւմտեայ կողմամբք Չորրորդ Հայոց:

Խորենացին ՚ի պատմութեան իւրում, եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս` զՉորրորդ Հայս արտաքոյ Մեծին Հայոց ցուցանել երեւին. քանզի Խորենացին ՚ի ա. 13. ասէ վասն Արամայ. *՚Ի տեղեացն այնոցիկ մինչեւ ցբուն իւր սահմանսն զբազում անբնակ երկիր ելից բնակչօք, որք Երկրորդ` եւ Երրորդ` անուանեցան Հայք, այլ եւ Չորրորդ: Այս է առաջին եւ ճշմարիտ պատճառն վասն անուանելոյ զարեւմտեան մեր կողմն` Առաջին, եւ Երկրորդ, այլ եւ Երրորդ եւ Չորրորդ Հայք: Բուն իւր սահման ասելով` իմանայ զՄեծ Հայս, յորմէ տարանջատ կացուցանել երեւի զՉորրորդ Հայս, ըստ որում կացուցանէ զմիւս երեսին Հայս. իսկ Արեւմտեան մեր կողմն կոչելով` իմանայ զՓոքր Հայս, յորում բովանդակեալ ցուցանէ զՉորրորդ Հայս:

Որոշագոյն եւս Յովհաննէս կաթողիկոս զնոյն ցուցանէ. * Եւ ՚ի Ծոփայ (ասէ) մինչեւ ցքաղաքն մարտիրոսաց` եւ յաշխարհն Աղձնեաց արեւմտեայ` (կոչեաց Արամ) Չորրորդ Հայք, այս մինչեւ ցսահմանս բնիկ տէրութեան իւրոյ:

Իսկ թէ բնիկ այն սահման` էր Մեծ Հայք, նա ինքն յաւելու. * Իսկ զսեպհական եւ զբնիկ աշխարհ իւր համատարած` զսա Մեծ Հայք անուանէ:

Սակայն յայլոց բանից Խորենացւոյն, եւ այլոց աշխարհագրաց` այլազգ պարտ է իմանալ զայս բան: Զի նախ` նոյն ինքն Խորենացին յաշխարհագրութեան իւրում զՉորրորդ Հայս կացուցանէ Բ. նահանգ Մեծին, եւ ո'չ Փոքուն Հայոց: Եւ երկրորդ` որպէս Խորենացին` նոյնպէս եւ այլք առհասարակ` զԵփրատ գետ բաժանիչ դնեն Մեծին եւ Փոքուն Հայոց. եւ զՓոքր Հայս ձգեն մինչեւ ցԵփրատ, եւ ո'չ երբէք յայնկոյս Եփրատայ յարեւելեան կողմն, ուր է Չորրորդ Հայք: Որոշակի քան զայլսն Սդրավոն զՍօֆինի` որ է հին անուն Չորրորդ Հայոց` դնէ յայնկոյս յարեւելեան կողմն Եփրատայ, հանդէպ Գոմաղինի գաւառին Ասորւոց` զորս բաժանէ Եփրատ գետ:

Եւ այսպէս բան Խորենացւոյն որ առ Չորրորդ Հայս` թուի ինձ վասն անուանակոչութեանն եւեթ, եւ ո'չ վասն գրից ասացեալ. որպէս թէ ասել, Արամ, յԱռաջին հայոց սկսեալ մինչեւ ցՄեծ Հայս` զանբնակ կողմանս ելից բնակչօք, որք Երկրորդ, եւ Երրորդ Հայք անուանեցան, այլեւ Չորրորդ հայքն եւս վասն այսր պատճառի յանուն մերոյն Արամայ կոչեցաւ. եւ ո'չ յանուն այլոյ ուրումն Արամայ` որպէս յոյնք կեղծէին, զորմէ տես ՚ի Փոքր Հայս:

Յովհաննես կաթողիկոս ՚ի վերոգրեալ բանիդ զՉորրորդ Հայս որպէս ցուցանէ լինել արտաքոյ Մեծին Հայոց, նոյնպէս ցուցանէ ձգեալ մինչեւ յարեւմտեայ մասն Աղձնեաց. *Մինչեւ (ասէ) ցքաղաքն մարտիրոսաց` եւ յաշխարհն Աղձնեաց արեւմտեայ, (այսինքն` յարեւմտեան կողմն Աղձնեաց, կոչեաց Արամ) Չորրորդ Հայք: Ուր որպէս չէ մարթ ՚ի բաց առնուլ զքաղաքն մարտիրոսաց ՚ի Չորրորդ հայոց` քանզի ամենեքին անդ դնեն, նոյնպէս չէ' մարթ ՚ի բա'ց առնուլ զաշխարհն Աղձնեաց արեւմտեայ. քանզի նովին օրինակաւ բանի դնէ զերկոսին: Եւ արդարեւ զՆփկերտ` զոր Խորենացին դնէ` գաւառ Աղձնեաց, Յովհան կաթողիկոս եւ այլք ոմանք համարին լինել նոյն իսկ քաղաքն մարտիրոսաց` որ է ՚ի Չորրորդ Հայս. եւ զԱմիդ` որ է քաղաք Աղձնեաց, գաւազանգիրք եպիսկոպոսարանաց կայսեր Լեւոնի իմաստնոյ` դնէ ՚ի Չորրորդ Հայս, թէպէտ եւ զՉորրորդ Հայս առնու անդէն ընդարձակ յոյժ:

Յորմէ թուի` թէ այն ամենայն սահման Աղձնեաց` որ ձգէր յայկոյս Տիգրիսի, այսինքն` յարեւմտեան կողմն կամ յաջակողմն Տիգրիսի, կոչեցաւ նաեւ Չորրորդ Հայք, կա'մ շփոթելով` եւ կա'մ կամաւոր իմն փոփոխութեամբ, անցմամբ ժամանակաց իբր միով անուամբ կոչել զայն ամենայն սահման հայոց` որք անկանին ընդ մէջ Եփրատայ եւ Տիգրիսի ՚ի սկիզբն Միջագետաց: Քանզի Չորրորդ Հայք բղխէ զմեծ գետն Տիգրիսի` որ ընթանայ ընդ մասն ինչ սահմանի սորա, եւ գործէ զսկիզբն կամ զվերին եւ զհիւսիսային կողմն Միջագետաց, որով եւ մասն ինչ Չորրորդ հայոց անկանի ՚ի Միջագետս` եւ կոչի Միջագետք. ո'չ տիրապէս առեալ Գաւառ կամ Սահման Միջագետաց` որ է ՚ի հարաւոյ Տօրոսի արտաքոյ Հայաստանեայց, այլ ըստ որում անկանի ՚ի մէջ երկուց գետոցն Եփրատայ եւ Տիգրիսի:

Նմին իրի վասն սորա, եւ վասն Աղձնեաց` պա'րտ է իմանալ զբան Պրոկոպիոսի. *Միջագետք է (ասէ) անուանեալ ՚ի դրից իւրոց որ ՚ի մէջ գետոց, որպէս եւ է միաբան կարծիք, թէպէտ եւ մասունք նորա բաց ՚ի հասարակ անուանէ աստի` եւ այլով անուամբ կոչեցան. զի ոմանք զայն սահման` որ ձգի (սկսեալ ՚ի վերուստ ՚ի հիւսիսոյ) մինչեւ ցԱմիդ` կոչեն Հայաստան: Որով ծանուցանէ Պրոկոպիոս` թէ այն սահման թէպէտ էր Միջագետք, այլ կոչեն Հայաստան անուամբ, որպէս եւ զԵդեսիոյ գաւառն (ասէ ստորեւ`) թէպէտ է Միջագետք, սակայն կոչեն Ոսրոէնի:

Սա'պէս եւ ՚ի վերոգրեալ ծանօթութեան անդ եպիսկոպոսարանաց, Չորրորդ Հայք` կոչի Միջագետք, զի դնի խորագիր. * Գաւառ Վերին Միջագետաց, կամ Չորրորդ Հայոց: Վասն այսորիկ եւ զմարտիրոսաց քաղաքն Պրոկոպիոս ուրեք դնէ ՚ի Հայաստան, եւ ուրեք ՚ի Միջագետս. եւ Կեդրենոս ՚ի թղթ. 686. զԽարբերդ քաղաք Չորրորդ Հայոց` դնէ ՚ի Միջագետս. որպէս եւ այլք զԱրշամուշատ:

Բաց ՚ի գետոցն Եփրատայ եւ Տիգրիսի` ընդ մէջ Չորրորդ հայոց անցանէ Արածանի գետ, կամ միւս մեծ վտակն Եփրատայ բղխեալ ՚ի Ծաղկոտան:

Ունի զլեառն Կոհերայ, զորմէ Ասողիկ գ. 43. *Եւ անցեալ թագաւորն ընդ Հանձիթ, եւ ընդ Բալու` ելանէ ՚ի լեառն Կոհերայ… որ ընդ մէջ Հաշտենից` Ծոփաց` եւ Խորձենոյ: Այլ զայսմանէ լիցի բան եւ ՚ի ներածութեան Հին Հայաստանեայցս:

Ունի եւ զԾովակն ՚ի սահմանին իւրում, որ ըստ Վարդանայ` մերձ ՚ի բերդն Մեծկերտոյ: Զբանս նորա տե'ս ստորեւ ՚ի ստորագրութեան Մեծկերտոյ:

Խորենացին յաշխարհագրութեան իւրում յիշատակէ ինչ ինչ եւ ՚ի բերոց նահանգիս, յասելն. * Ունի Չորրորդ Հայք բերդս, եւ գետս, եւ լերինս, եւ Բիւրեղ, ունի եւ Էրէս, եւ Հաւս, եւ Ձկունս, եւ ՚ի գազանաց` զԱռիւծ: Վասն առիւծուն գտանելոյ ՚ի Միջագետս, վկայէ նաեւ Սդրավոն ՚ի ժզ. գիրս:

Զայս նահանգ ապականեաց եւ անապատ արար ՚ի մարդոյ եւ յանասնոյ կայսրն Թէոփիլոս ՚ի սկիզբն Թ. դարուն: Իսկ ՚ի ՆԽԴ. ՚ի վերջնում աւուր քաղոց ամսոյն յամին 995. աւերակ արար Երկրաշարժութին, յորմէ հերձան լերինք, պատառեցան վէմք, բացան աղբիւրք եւ ջուրք յանջրդին տեղիս, եւ ցամաքեցան ելք սովորական ջուրց. եւ գաւառքն Հաշտեանք, Խորձեան, Ծոփք, Բալու, եւ Պաղնատուն, եւ ամենայն շինուածք առհասարակ կործանեցան ՚ի հիմանէ դղրդեալք, ըստ գրելոյ Ասողկայ գ. 36:

Զութ գաւառս դնէ ՚ի սմա Խորենացին, որք են:

ա. Խորձեան.

բ. Հաշտէանք.

գ. Պաղնատուն.

դ. Բալահովիտ.

ե. Ծոփք ¹.

զ. Հանձիթ.

է. Գորէք ²

ը. Դէգիք.

Յուստիանոս կայսր այսպէս կարգէ զՉորրորդ Հայս: *Կացուցանեմք (ասէ) նաեւ Չորրորդ Հայք, որ յառաջ ոչ ՚ի ձեւ նահանգի բովանդակէր, այլ ազգացն էր, եւ ՚ի բազում խուժադուժ անուանց հաւաքեալ. Դրոֆախինի, Անզիդինի, Դզոֆանի. Աստիանինի, եւ կոչեցեալն Վալավիտինի. եւ սադրաբաց հպատակեալ:

Այս անուն մեծութեան չէ հռովմայեցւոց, եւ ո'չ նախնեաց մերոց, այլ յայլմէ տէրութենէ մուծաւ:

Եւ այսպէս զարդարեցաք եւ զսա քաղաքական պետութեամբ եւ շքով կարգեալ իշխանութիւն քաղաքական անդանօր ³, եւ ՚ի Մարդիրոբոլսեաց քաղաքին. եւ ՚ի Գիբարիզոն բերդին: