Կոչի
ուրեք
նաեւ
Արձն,
յանուն
առաջին
եւ
երեւելի
գաւառին
իւրոյ.
զի
ուր
Խորենացին
բ.
7.
գրէ`
թէ
Վաղարշակ
կարգեաց
բդեշխ`
տալով
նմա
գաւառ
զԱրձն
եւ
զշրջակայս,
անդ
Յովհաննէս
կաթողիկոս
դնէ
զանունս
Աղձնեաց.
*Կարգէ
եւ
բդեաշխս,
մի`
յերկրին
Գուգարաց
հիւսիսոյ,
եւ
միւս
եւս
յարեւմտից
հարաւոյ
յաշխարհին
Աղձնեաց:
Որոց
ընդ
մէջ
չիք
ինչ
տարբերութիւն
արմատական
անուան,
բայց
եթէ
մի
միայն
տառիս,
ր
`
՚ի
զ.
որպէս
եւ
՚ի
միում
ձեռագրի
Խորենացւոյն
զոր
յիշեն
Վիսդոնեանք
թարգմանիչք
նորին
Խորենացւոյ`
՚ի
նոյն
գլուխ
փոխանակ
Արձն
բառիս`
գրեալ
է
Աղձն:
Անուն
այսր
գաւառի
յօտար
ազգաց
կոչի
Արզանինի,
Արքսանի,
եւ
այլն.
զորմէ
տե'ս
ստորեւ:
Ուրեք
ուրեք
կոչի
նաեւ
Կողմն
Ասորեստանի`
որպէս
է
տեսանել
առ
Խորենացւոյն
գ.
6.
եւ
7.
ուր
զերկիր
Բակրոյ
Աղձնեաց
բդեշխին
կոչէ
յայս
անուն,
եւ
ո'չ
ուրեք
յանուն
Աղձնեաց:
*
Առաքեաց
զՄանաճիհր
հարաւային
զօրոք,
եւ
զկիլիկեցի
զորս
ընդ
նմա
զԿողմամբ
Ասորեստանի…
ճակատս
տուեալ
ընդ
Բակուր
բդեշխին`
սատակէ
զնա
եւ
զզօրս
նորա:
Յայտ
է
թէ
պատերազմն
ոչ
եղեւ
յԱսորեստան
այլ
յաշխարհին
հայոց
յԱղձնիս,
քանզի
անդ
տիրապետեալ
էր
Բակուր:
Յայտնի
եւս
՚ի
ա.
5.
վասն
Սիմ
լերին`
որ
է
՚ի
Սասուն
գաւառին
Աղձնեաց,
ասէ
լինել
՚ի
կողմանս
Ասորէստանի:
Սմին
իրի
եւ
Ագաթանգեղոս
՚ի
յՁԲ.
զբդեշխն
Աղձնեաց,
կամ
զսահմանակալն
յայս
անուն
կոչէ.
*
Առնոյր
ընդ
իւր…
զչորեսին
գահերէցս
իւրոյ
տաճարին`
որ
բդեշխն
կոչէին,
զառաջին
սահմանակալն
՚ի
նոր
Շիրական
կողմանէն,
երկրորդ
սահմանակալն
յԱսորեստանեայց
կողմանէն:
Արդ`
սահմանակալ
եւ
բդեշխ
Ասորեստանեայց
կողման`
մի
միայն
զբդեշխն
Աղձնեաց
գիտեմք
՚ի
պատմութեանց
Խորենացւոյն:
Այս
անուն
տուաւ
սմա
սակս
սահմանակցութեան
Ասորեստանեայց,
եւ
գուցէ
նաեւ
սակս
բնակչացն
Ասորեստանեայց
սերելոյ
՚ի
Սանասարայ`
որք
թերեւս
պահէին
զլեզու
եւ
զսովորութիւն
իւրեանց
ազգին.
յաւել
եւ
զցեղ
իշխանի
սորա`
որ
նոյնպէս
էր
՚ի
Սանասարայ
Ասորեստանւոյ:
*
Յորոց
զմինն
(ասէ
Խորենացին
ա.
22.
այսինքն
յերկուց
որդւոցն
Սենեքերիմայ
արքայի),
յարեւմտից
հարաւոյ
աշխարհիս
մերոյ
(յորում
անկանի
Աղձնեաց
նահանգ)
մերձ
՚ի
սահմանս
նորին
Ասորեստանի
բնակեցուցանէ
Սկայորդին
մեր
քաջ
նախնի
այսինքն
զՍանասարն,
եւ
՚ի
սմանէ
սերեալ
լցին
զՍիմն
ասացեալ
լեառն.
իսկ
պերճքն
եւ
գլխաւորքն
՚ի
նոցանէ`
յետոյ
ուրեմն
մտերմութիւն
վաստակոցն
առ
թագաւորսն
մեր
ցուցեալ,
բդեշխութիւն
կողմանցն
արժանաւորեցան
առնուլ:
Զգիրս
Աղձնեաց`
Խորենացին
յաշխարհագրութեան
եւ
՚ի
պատմութեան
դնէ
յարեւմտից
հարաւոյ,
այսինքն
յարեւմտեան
հարաւակողմն
Մեծին
Հայոց,
որով
Աղձնիք
լինի
սահմանակից
Դ.
Հայոց.
որպէս
եւ
Յովհաննէս
կաթողիկոս
՚ի
պատմութեան
Արամայ
յայտ
առնէ:
Դնէ
եւ
առ
Տիգրիս
գետով,
զոր
պարտ
է
իմանալ
վասն
երկոցունց
եւս
կողմանց
գետոյն`
որպէս
յայտ
է
յարկանի
եւ
՚ի
Տիգրանակերտ
քաղաքէ
նորա,
որ
է
յաջմէ
Տիգրիսի,
եւ
՚ի
գաւառաց
ինչ
նորա`
որք
կան
մինչեւ
ցայժմ.
(որպիսի
է
եւ
Սասուն,
)
եւ
անկանին
՚ի
ձախակողմն
Տիգրիսի:
Եւ
այսպէս
պարունակէ
նաեւ
զմասն
ինչ
հիւսիսային
կողման
Միջագետաց,
որպէս
առաւել
եւս
ցուցցի
ստորեւ:
Ունի
գետ
Թուխ
անուն,
ըստ
յիշատակելոյ
Թովմայի
Արծրունւոյ.
*՚Ի
սահմանս
Աղձնեաց
՚ի
վերայ
գետոյն
Թուխ
կոչեցեալ`
որ
իջանէ
՚ի
ծովն
Բզնունեաց:
Աստ
է
եւ
բլուրն
երկաթահանք
անուանեալ`
որ
յիշատակի
՚ի
ճառընտիր
*Հասեալ
՚ի
գաւառն
Աղձնեաց
՚ի
բլուրն
Երկաթահանս`
աւետիս
մատուցանէր
գաւառին:
Յանուն
երկաթոյ
կոչէր
եւ
Ձորն.
վասն
որոյ
այլուր
՚ի
ճառընտիր
փոխանակ
բլրոյն`
գրի
՚ի
ձորն
Երկաթահատաց,
եւ
դնի
մերձ
՚ի
գաւառն
Աղձնեաց:
Բուզանդ
դ.
10.
կոչէ
Լեառն
Երկաթահատաց
եւ
Կապարահատաց:
Սահմանակից
էր
այս
լեառն
Ռշտունեաց
գաւառին
Վասպուրականի
առ
Ընձաքիոս
լերամբ:
Եւ
որպէս
ցուցանեն
վերոգրեալ
մատենագիրք
էր
՚ի
նմա
եւ
տեղի
ինչ
անուանեալ
Առաքելոյ
բլուր:
Յայտ
է
թէ
՚ի
աստի
հատանէին
Երկաթ,
զոր
Խորենացին
յիշէ
՚ի
կարգս
բերոց
Աղձնեաց
նահանգիս:
Ունի
եւ
Նաւթ
զոր
Սդրավոն
՚ի
ԺԶ.
գիրս
դնէ
՚ի
կարգս
բերոց
Միջագետաց,
յորում
ըստ
մասին
անկանի
Աղձնիք:
Ունի
եւ
Գղբոր:
Իսկ
՚ի
թռչնոց
Դեզակ`
որ
յայլում
օրինակի
գրի
Դեզհռակ.
նոյն
անուն
յօրինակ
ինչ
գրի
Գոհան,
եւ
յայլում
Գէհոն:
Զայս
նահանգ
մեծն
Տիգրան
ետ
՚ի
ժառանգութիւն
Արծրունեաց,
ըստ
գրելոյ
Թովմայի
Արծրունւոյ
՚ի
վարս
բ.
Արտաշէսի
արքայի:
*
Ապա
դարձան
(ասէ)
Վաչէ
եւ
Արշաւիր
(որդիք
Խուրանայ
Արծրունոյ)
ընդ
Արտաշէսի,
առեալ
զթագաւորութին
Երուանդայ…
եւ
դարձոյց
՚ի
նոսա
(Արտաշէս)
զաշխարհն
զոր
տուեալ
էր
՚ի
ժառանգութիւն`
Տիգրանայ
Հայկազնոյ,
զոր
կալեալ
էր
Սանատրկոյ
յարքունիս`
զլեառն
Սիմ,
եւ
զԱղձնիս
մինչ
՚ի
սահմանս
Ասորեստանի:
Թէպէտ
եւ
առ
Խորենացւոյն
այլազգ
գտանեմք,
զորմէ
տե'ս
ստորեւ
՚ի
ստորագրութեան
Սասնոյ:
Վաղարշակ
ա.
կարգեաց
աստ
իշխանութիւն`
(որպէս
ասացաք
՚ի
վերայ),
որ
անուանեցաւ
Բդեշխութիւն,
զորմէ
այսպէս
պատմէ
Խորենացին
բ.
7.
նշանակելով
նաեւ
զսահման
նորա.
*
Եւ
զՇարաշան
՚ի
տանէ
Սանասարայ`
հաստատէ
Բդեշխ
մեծ
եւ
կուսակալ
յարեւմտից
հարաւոյ`
յեզեր
սահմանացն
Ասորեստանի
առ
ափն
Տիգրիս
գետոյն,
գաւառս
պարգեւելով
զԱրձն
որ
շուրջ
զնովաւ
եւ
զլեառն
Տօրոս`
ուր
եւ
Սիմ,
եւ
զԿղէսուրն,
ամենայն:
Տրդատ
արքայ
կարգեաց
զսա
մի
յութ
իշխանաց`
որք
էին
գահագլուխ
՚ի
մէջ
չորեք
հարիւր
իշխանաց
իւրոց
ըստ
գրելոյ
Օրպելեանն
Ստեփաննոսի,
զոր
եւ
յիշէ
զկնի
բդեշխին
Գուգարաց,
եւ
նախ
քան
զիշխանն
Անգեղտան:
Այս
իշխան
կոչէր
Բդեշխ,
Կուսակալ,
Սահմանակալ
եւ
Գահերէց
կամ
Բարձերէց
արքունի
տաճարին,
որպէս
է
տեսանել
առ
Ագաթանգեղոսի
՚ի
յձթ.
եւ
առ
Բուզանդայ
գ.
9.
*
Մեծ
իշխանն
Աղձնեաց`
որ
անուանեալ
կոչէր
Բդեշխ,
որ
էր
մի
՚ի
չորից
գահերէց
բարձրերէց
տաճարին
արքունի:
Ագաթանգեղոս`
երկրորդ
դասէ
զկնի
բդեշխին
Նոր
Շիրական
կողման`
որ
է
բդեշխ
Գուգարաց.
այլ
՚ի
գիրս
բազում
պատուով
յիշատակի
այս
բդեշխ
քան
զԳուգարացն.
եւ
նոյն
իսկ
Ագաթանգեղոս
՚ի
յծզ.
(՚ի
ձեռագրի)
՚ի
յիշելն
զիշխան
սորա
ըստ
Խորենացւոյն`
կոչէ
Բդեշխ
մեծ.
երկրորդ
դասելով
զկնի
իշխանին
Անգեղ
տան:
Իսկ
՚ի
խորագրի
Բուզանդայ
գլ.
16.
դպր.
ե.
բդեշխք
Աղձնեաց
կոչին
Թագաւորք:
Վասն
որոյ
եւ
՚ի
ժամանակագրութեան
Եդեսիոյ
(առ
Ասսեմանեայ`)
զթագաւորսն
Եդեսիոյ`
զորս
մի
ըստ
միոջէ
շարայարէ
հեղինակն
ասորի,
համարիմ
լեալ
բդեշխս
Աղձնեաց,
զի
գտանին
՚ի
նոսա
անուանք
թագաւորաց`
որք
առ
մեզ
են
անուանք
բդեշխին
Աղձնեաց.
զորօրինակ
Բակրոս
եւ
Պակրոս`
որ
առ
մեզ
է
Բակուր.
Մաանոս`
որ
է
Մաժան`
յիշատակեալ
՚ի
Մեսրոպայ.
Վաղիշ`
որ
է
Վաղինակ.
այլ
վասն
այսր
տե'ս
եւ
՚ի
Միջագետս:
Արդ`
այս
բդեշխութիւն
երեւելի`
՚ի
Դ.
դարուն
ապստամբեցաւ
՚ի
մէնջ,
կամ
ըստ
ասից
Բուզանդ
գ.
9.
*Հատաւ
յերկրէն
իշխանութեանն
Հայոց:
Զորոյ
պատճառն
դնէ
Խորենացին
գ.
4.
*Քանզի
՚ի
վախճանել
երանելւոյն
Տրդատայ`
մեծ
իշխանն
Բակուր`
որ
Բդեշխն
Աղձնեաց
անուանէր`
տեսեալ
զՍանատրուկ
թագաւորեալ
՚ի
Փայտակարան,
զնոյն
եւ
ինքն
խորհեցաւ,
թէպէտ
ոչ
թագաւորել`
զի
ո'չ
էր
Արշակունի,
այլ
Տիրագլուխ
կամեցաւ
լինել.
ճեղքեալ
՚ի
միաբանութենէ
հայոց`
ձեռն
ետ
յՈրմիզդ
պարսից
արքայ:
Եւ
թէպէտ
հայք
ձեռնտուութեամբ
յունաց
բարձին
զապստամբն
՚ի
միջոյ,
եւ
զՎաղինակ
Սիւնի
կացուցին
բդեշխ,
այլ
սուղ
ինչ
զկնի`
յորժամ
որդի
Բակրոյ
Խեշա
անուն
կալաւ
զժառանգութիւն
տանն`
այս
նահանգ
զատուցեալ
մնաց
՚ի
տէրութենէն
Հայոց
՚ի
ժամանակաց
անտի
բ.
Խոսրովու
որդւոյ
Տրդատայ.
որ
ո'չինչ
փոյթ
կալաւ
նուաճել
զնոսա,
ըստ
ասելոյ
Խորենացւոյն
գ.
8.
*Այլ
եւ
ո'չ
վասն
հատուածելոյ
կողմանցն
(որք
էին
Փայտակարան,
եւ
Աղձնիք,
)
հակառակեցաւ
ինչ
յետ
միոյ
նուագի
(պատերազմի),
զոր
՚ի
յունականացն
կրեցին
զօրաց.
այլ
՚ի
թողեալ
զարքայն
պարսից`
խաղաղութիւն
ընդ
նմա
առնէ,
բաւական
համարեալ`
մնացելոց
սահմանացն
տիրել:
Յաւուրս
բ.
Տիրանայ
յաջորդին
Խոսրովու`
դարձեալ
անկաւ
ընդ
տէրութեամբ
Հայոց,
որպէս
երեւի
՚ի
բանից
Բուզանդայ
դ.
14.
զի
անդ
բնակեալ
զՏիրան:
Նոյնպէս
եւ
յաւուրս
բ.
Արշակայ
յաջորդին
Տիրանայ
էր
ընդ
տէրութեամբ
Հայոց.
քանզի
նոյն
Բուզանդ
դ.
20.
գրէ
վասն
Արշակայ.
*Չուեաց
ընդ
Աղձնիս
ընդ
իւր
իշխանութին:
Այլ
յաւուրս
սորին
Արշակայ
անդրէն
ապստամբեցաւ.
*Եւ
զօրն
եւ
տունն
տոհմին
Աղձնեաց
կողմանն
(ասէ
Բուզանդ
դ.
50)
ապստամբեցին
յարքայէն
հայոց
Արշակայ,
եւ
չոգան
կացին
առաջի
արքային
պարսից
Շապհոյ,
եւ
պարիսպ
ածէին
՚ի
հայոց
կուսէ`
որ
Ձորա
յն
կոչեն.
դրունս
դնէին,
եւ
զատուցին
զիւրեանց
աշխարհն
՚ի
հայո
ց:
Մուշեղ
սպարապետ
Պապայ
արքային
յաջորդին
Արշակայ`
վերստին
գրաւեաց
՚ի
Հայս,
եւ
վերակացուս
եւ
ոստիկանս
կարգեալ
յերկրին
Աղձնեաց`
՚ի
հարկի
կացոյց,
ըստ
գրելոյ
Բուզանդայ
ե.
16:
Այս
ստէպ
ստէպ
ապստամբութիւն
է`
որով
Աղձնեաց
նահանգ
իբր
օտար
համարի
յաշխարհէն
հայոց
առ
մատենագիրս
այլոց
ազգաց,
եւ
առ
մերում
Եղիշէի
իսկ`
ընդ
օտար
աշխարհս
յիշատակի,
ընդ
Վիրս,
ընդ
Աղուանս
եւ
այլն.
իբր
զատուցեալ
ինչ
առանձին
աշխարհ:
*Ըստ
այսմ
պատճենի
(ասէ
թղթ.
9.
)
հրովարտակ
եհաս
յաշխարհն
Հայոց,
՚ի
Վրաց
եւ
յԱղուանից,
՚ի
Լփնաց
եւ
՚ի
Ծոդէից,
՚ի
Կորդուաց
եւ
յԱղձնեաց:
Եւ
՚ի
թղթ.
92.
*Քակեաց
եւ
զմիաբանութիւն
աշխարհին
Վրաց
՚ի
Հայոց,
եւ
Աղուանիցն
ո'չ
ետ
յառաջ
խաղալ,
եւ
զաշխարհն
Աղձնեաց
ըստ
նմին
իսկ
օրինակի
յետս
կալաւ:
Աղձնեաց
Եպիսկոպոս
՚ի
Ը.
դարուն
յիշատակի
առ
Յովհաննու
կաթուղիկոսի,
եւ
առ
այլս`
Սիոն
կոչեցեալ,
որ
զկնի
եղեւ
կաթուղիկոս:
Գաւառք
սորա
են
տասն.
որոց
կարգ
՚ի
վերջին
գաւառս
զանազան
օրինակաւ
գրին
՚ի
ձեռագիրս
աշխարհագրութեան
Խորենացւոյն:
ա.
Արզն.
բ.
Նփրկերտ
գ.
Քեզ:
դ.
Կէթիկ
ե.
Տատիկ
զ.
Ազնուաց
ձոր
է.
Սէրխէբք
ը.
Գզէզ
թ.
Սալնոյ
ձոր
ժ.
Սասուա:
