Այսպէս
գրի
՚ի
տպագրեալն
եւ
՚ի
միում
ձեռագրի
աշխարհագրութեան
Խորենացւոյն,
իսկ
յայլում
գրի
Արզնն,
եւ
՚ի
միւսում
Արզնի:
՚ի
պատմութեան
Խորենացւոյն
բ.
7.
կամ
8.
կոչի
Արձն.
ըստ
այլ
օրինակի`
Աղձն:
Սոյն
այս
անուն
է`
որ
նոյնպէս
զանազան
օրինակաւ
գրի
առ
մատենագիրս
յունաց.
զի
Պրոկոպիոս
՚ի
գիրս
շինուածոց
գ.
2.
կոչէ
Արքունի.
*
Յայնմ
վայրի
Նիմֆիոս
(գետ)
բաժանէ
զհռոմայեցիս
՚ի
պարսից,
որք
՚ի
վաղուց
անտի
ընդ
իւրեամբք
գրաւեալ
ունին
զԱրքսանի
գաւառ`
որ
յայնկոյս
գետոյն:
Նոյնն
՚ի
գիրս
պատերազմաց
պարսից
ա.
8.
գրի
Արզանինի:
*
Գէլէր
իւրովքն
հանդերձ
էանց
ընդ
գետն
Նիմֆիոս`
որ
ընթանայ
մերձ
՚ի
Մարդիրոբոլիս,
եւ
յԱրզանինի
յարձակեալ,
հապճեպ
տագնապաւ
զգաւառն
յապականութիւն
ածեալ,
փութանակի
անդրէն
դարձաւ:
Յայս
անուն
կոչէ
եւ
՚ի
բ.
15:
Եւ
այսպէս
յերիս
տեղիս
եւս
Պրոկոպիոս
դնէ
՚ի
սահմանին
Պարսից
՚ի
ձեռն
Նիմֆիստ
գետոյ
բաժանեալ
՚ի
սահմանէն
Մարտիրոսաց
քաղաքին
որ
՚ի
Դ.
Հայս:
Որով
որպէս
մերձաւորութիւն
անուանն`
նոյնպէս
եւ
տեղի
նորա`
յարմարի
այսմ
Արզն
գաւառի.
եւ
Նիմֆիոս
վտակ
որ
խառնի
՚ի
Տիգրիս`
յայսմ
կողմանէ
լինի
բաժանիչ
ընդ
Չորրորդ
Հայս
եւ
ընդ
Աղձնիս:
Սոկրատ
կոչէ
Ազազինի.
*Որ
ընդ
Հայաստան
՚ի
Պարսս
յարձակեալ`
զմին
՚ի
գաւառաց
նորա
Ազազինի'
կոչեցեալ,
յաւարի
առ:
Զոր
ստորեւ
յայտնի
եւս
դնէ
՚ի
Հայաստան,
յասելն.
*Արդ`
վասն
զի
որպէս
ասացի
՚ի
վերոյ`
պատերազմն
՚ի
գաւառէ
Հայաստանեայց
փոխեցաւ
՚ի
Միջագետս:
Ուր
քանզի
՚ի
վերոյ
ո'չ
յիշէ
այլ
գաւառ`
բայց
եթէ
զԱզազինի,
յայտ
է
թէ
զոր
ստորեւ
կոչէ
Գաւառ
Հայաստանեայց,
զնոյն
ակնարկէ:
Թէոփանէս
յամի
տն
417.
կոչէ
զսա
Արքսանին,
կամ
ըստ
այլ
օրինակաց
Արզանին,
զոր
եւ
վալէսիոս
՚ի
լուծմունս
Սոկրատայ`
նոյն
համարի
ընդ
Ազազինի
գաւառին
Սոկրատայ:
Ամմիանոս
գիրք
իե.
կոչէ
լատին
հնչմամբ
Արզանէնէ,
զոր
եւ
դասէ
մի
՚ի
հնգից
գաւառացն
որ
յայնկոյս
Տիգրիսի.
որով
երեւի
թէ
այս
գաւառ
ըստ
մասին
ակնարկէ
՚ի
ձախմէ
Տիգրիսի`
ըստ
դնելոյ
Ամմիանոսի.
եւ
ըստ
մասին
յաջմէն
Տիգրիսի,
ըստ
որում
Պրոկոպիոս
դնէ
զայն
առ
Նիմֆիոս
գետով`
որ
է
աջակողմեան
վտակ
Տիգրիսի:
Վալէսիոս
նշանակէ
անդէն
եւ
՚ի
լուծմունս
Ամմիանոսի
գիրք
իե.
գլ.
7.
որպէս
եւ
Բաճիոս
յամն
503.
թիւ
ժդ.
թէ
այս
գաւառ
կոչի
նաեւ
Արքսանէնէ,
Արաքսիանէ.
եւ
՚ի
Սդրավոնէ
թղթ.
73.
եւ
509.
կոչի
Արաքսինի,
այլ
մեզ
Արաքսինի
յիշատակեալ
՚ի
Սդրավոնէ`
նոյն
թուի
ընդ
Արաքսինեան
դաշտս`
զոր
յիշէ
նա
ինքն
՚ի
527.
եւ
դնէ
առ
Երասխաւ,
ուստի
եւ
հեռի
յԱղձնեաց
նահանգէն:
Եւ
թէպէտ
՚ի
73.
դնէ
զսա
՚ի
հարաւոյ
քան
զՎրկան
նահանգն
պարսից,
բայց
զորոշումն
աստիճանաց
չէ'
պարտ
ճշդիւ
յուզել
առ
նախնիս.
զի
եւ
զՍագասինի
գաւառ
հայոց`
այն
է
Շակաշէն,
դնէ
անդէն
՚ի
հարաւակողմն
քան
զՎրկան,
որ
է
՚ի
հիւսիսոյ.
գոլով
մի
՚ի
գաւառաց
Ուտի
նահանգին:
Տե'ս
ստորեւ
եւ
զԱզրու:
Ազրու:
Զորմէ
Ասողիկ
դ.
16.
*՚Ի
սմանէ
զարհուրեալ
մեծ
ազգն
Համտանայ
որ
էին
բնակեալ
՚ի
դաշտին
Ասորւոց`
թողին
զամուր
քաղաքս
իւրեանց
զԵփրկերտ,
զԱմիդ,
զԱզրունն,
եւ
զայլն
ամենայն,
փախստեայ
գնացին
յաշխարհն
Յունաց:
Դնէ
զսա
՚ի
դաշտին
Ասորւոց,
վասն
զի
Աղձնիք
եւ
Չորրորդ
Հայք
ըստ
մասին
անկանին
՚ի
Միջագետս.
զոր
սովորութիւն
է
՚ի
գործ
ածել,
յօդելով
ընդ
անուանս
Ասորւոց,
եւ
ո'չ
վասն
գոլոյ
յԱսորիս
արտաքոյ
Հայոց.
զի
եւ
զՆփրկերտ
դնէ
՚ի
դաշտին
Ասորւոց`
որ
էր
՚ի
Հայս:
Ասողիկ
յիշէ
զքաղաքն.
իսկ
ասորի
մատենագիրք
Դիոնեսիոս
պատրիարգ
Յակոբեան`
յիշէ
զգաւառն`
Արզուն
անուամբ,
յասելն
յամն
յունաց
706,
որ
է
ամ
տեառն
375.
թէ
Հոնք
*Ապականեցին
զամենայն
գաւառս
Ասորւոց`
որք
առ
ստորոտով
լերինն
Արիտի,
զԱրզուն,
զՄայփէրաքդա
(որ
է
Նփկերտ),
զԱմիդ,
զՀանազէթ
(որ
է
Հանձիթ,
)
եւ
զՍամօսատ:
Զայս
Արզուն
գաւառ
յիշէ
Դիոնեսիոս
նաեւ
յամն
յունաց
735.
ուր
գրէ
Արզունիդիս:
Եւ
զի
գաւառք
կստ
մեծի
մասին
՚ի
գլխաւոր
քաղաքէն
առնուն
զանուն
իւրեանց,
երեւի
թէ
սա
էր
գլխաւոր
քաղաք
գաւառիս`
յորոյ
անուն
եւ
գաւառն
կոչեցաւ
՚ի
մեզ
Արզն.
յասորիս
Արզուն,
եւ
առ
յոյնս
Արքսանի
կամ
Արզանինի
եւ
այլն.
որպէս
եւ
Ասսեման
իսկ
համարի
նոյն:
Այժմ
կոչի
այս
քաղաք
Հազրու,
զորմէ
տե'ս
՚ի
նոր
Հայաստան,
թղթ.
242:
