Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Տիգրանակերտ: Բուզանդ ե. 27 կոչէ Աւան եւ Քաղաք, որ է հռչակաւոր առ մատենագիրս մեր, եւ առ մատենագիրս հռովմայեցւոց եւ յունաց: Է մի ՚ի քաղաքաց աշխարհի` որք ՚ի սկզբանէ անտի շինութեան իւրեանց ծաղկեալ կան մինչեւ ցայժմ:

Յոյնք գրեն Դիկրանոգէրդա: Կոչեցաւ այսպէս սակս կերտեալ գոլոյ ՚ի մեծէն Տիգրանայ արքայէ` որպէս անունն յայտ առնէ առ մեզ: Ստեփաննոս Բիւզանդացի զբառս Կերտ` ՚ի բարբառ պարթեւաց համարի նշանակել Քաղաք, այլ ուղղագոյն Իսքիոս հմուտ քան զայլս ՚ի քննութիւնս բառից, գրէ լինել` բառ հայոց. միայն երկոքին եւս յայնմ սխալեցան` զի զԿերտ, կամ ըստ նոցա Գէրդա` համարեցան նշանակել Քաղաք, որ յայսմ վայրի ճշդիւ նշանակէ Կերտեալ, շինեալ:

՚Ի չորրորդ եւ ՚ի հինգերորդ դարուն առ մատենագիրս օտար ազգաց ել անունս Ամիդ. եւ առաջին անունն առ սակաւ ըստ ամենայնի խափանեցաւ առ նոսա: ՚Ի գործ ածէ զնոյն եւ Ագաթանգեղոս որ ՚ի չորրորդ դարուն, առ որում ՚ի թղթ. յհզ. կոչի Ամդացւոց, քաղաք. եւ Թովմաս Արծրունի` յասելն. * Տարադէմ գնացին յԱմդացւոց քաղաքն առ Ահմատ: Առ այլ բազում մատենագիրս մեր սովորական մնաց առաջին անունն:

Վասն որոյ վերջին պատմագիրք մեր ուրեք ուրեք ՚ի բացատրութիւն` յաւելուն եւ զերկոսին անուանս, զառաջին անունն իբր մեզ սեպհական իսկ զերկրորդն` զոր եւ գրեն Ամիթ, կամ Ամիդ, իբր սեպհականս եւ սովորական առ օտար ազգու * Իջանէր (ասէ Մատթէոս) ՚ի վերայ Տիգրանակերտ քաղաքին` որ անուանեալ կոչի Ամիդ, ՚ի վերայ Էդգղատ գետոյ, այսինքն է Տիգրիս գետոյ:

Եւ Վարդան, * Տիգրան շինեաց զՏիգրանակերտ, որ ասի Ամիթ: Նոյնպէս գրէ եւ Վարդան աշխարհագիր:

Զսոյն հաստատէ եւ այն` զի ուր Խորենացին ՚ի պատմելն զառումն Շապհոյ կոչէ Տիգրանակերտ Զոնարաս յոյն պատմագիր ՚ի նմին պատմութեան կոչէ զայն Ամիդ: Սոյն այսպէս անուն ՚ի հին վարս Յակոբայ Մծբնայ` գրի Էմդ, ըստ հնչման արաբացւոց` առ որս տառս երբեմն այնպէս հնչի, որ բերէ եւ զհնչումն է տառիս:

Անդրէաս Մասիոս որ ՚ի վեշտասաներորդ դարուն, եւ այլք ոմանք` զԱմիդ` ՚ի հնումն կոչեցեալ համարին ՚ի Պտղոմեայ Ամմէա, որ ՚ի Միջագետս: Այլ Պտղոմէոս յիշէ զԴիկրանոգէրդա քաղաք ՚ի Մեծ Հայս, որ է նոյն իսկ Ամիդ` որպէս ցուցաք: Բաց յերկուց անուանց աստի` ընկալաւ այս քաղաք եւ այլ երրորդ անուն յանուանէ Կոստանդիոսի կայսեր` ըստ վկայելոյ Ամմիանոսի, որպէս թէ Գօնսդանդիա, ըստ մեզ Կոստանդի: Այլ այս անուն ոչ ՚ի գործ ածի, ոչ առ Ամմիանոսի, եւ ո'չ առ այլ նախնիս:

Դիրք Տիգրանակերտ քաղաքին անկանի յայս նահանգ` ըստ գրելոյ Բուզանդայ դ. 24. * Եւ առին աւերեցին զմեծ քաղաքն Տիգրանակերտ` որ էր ՚ի գաւառին Աղձնեաց, յիշխանութեան բդեշխին: Նոյնպէս յԱղձնիս դնէ եւ ՚ի Ե. 27 եւ զի սա նոյն է ընդ Ամիդ քաղաքին` որպէս ասացաք, անկանի յայն սահման Աղձնեաց` որ յաջմէ է Տիգրիսի ՚ի վերին կողմն Միջագետաց:

Օտար ազգաց մատենագիրք զՏիգրանակերտ դնեն ՚ի Մեծ Հայս, իսկ զգիրս նորա Սդրավոն ակնարկէ լինել ՚ի Միջագետս, ՚ի դնելն զՄասիսի լեառն ՚ի վերոյ` այսինքն ՚ի հիւսիսոյ Մծբնայ եւ Տիգրանակերտի:

Զի Մասիոս ըստ Սդրավոնի է մասն Տօրոսի` որ բաժանէ զՀայս ՚ի Միջագետաց. ուստի եւ անկեալքն ՚ի հարաւոյ Մասիոսի` զորօրինակ են Մծբին եւ Տիգրանակերտ, անկանին ՚ի Միջագետս. վասն այնորիկ եւ զՏիգրանակերտ յիշատակէ միանգամայն ընդ Մծբնայ, յայտ առնելով` թէ ըստ Մծբնայ է քաղաք Միջագետաց. մանաւանդ զի ըստ մեզ` սոյն այս Մասիաս հայոց յիշատակեալ ՚ի Սդրավոնէ` է նոյն իսկ Մասիոս Միջագետաց` յիշատակեալ ՚ի Պտղոմեայ, որպէս ունիմք գրել ՚ի խօսելն զլերանց Հայոց:

Նոյնպէս ՚ի Միջագետս լինել ակնարկէ Սդրավոն յասելն. *Զի զամենեսին ՚ի բաց հանեալ յիւրեանց տեղեաց` փոխադրեաց (Տիգրան) ՚ի Միջագետս, եւ զմեծ մասն Դիկրանոգէրդեայց բազմացոյց ՚ի նոցունց: Եթէ զամենեսին բնակեցոյց ՚ի Միջագետս` որպէս ասէ Սդրավոն, զհետ գայ եւ Տիգրանակերտին լինել ՚ի Միջագետս: Վասն որոյ յայտնի վրիպակ է առ Սդրավոնի, ուր զՏիգրանակերտ դնէ մերձ յԻվիրիա, այսինքն ՚ի Վիրս, ընդ մէջ Վրաց եւ զԵվղմաի` որ է առ Եփրատաւ, նմին իրի եւ Շվարց ՚ի լուծմունս Չէլլարիոսի զԻվիրիայն ուղղագրէ ՚ի Նիվար, զոր Սդրավոն երեւի կոչել նաեւ Իմվար:

Պլինիոս զ. 10. դնէ ՚ի Մեծ Հայս զՏիգրանակերտ, եւ ակնարկէ լինել ՚ի բարձր վայրի առ Տիգրիսիւ: Դաչիդոս ժե. 4. դնէ առ Նիչէֆօրիոս գետակաւ. *Առ սովաւ (այսինքն Տիգրանակերտիւ) Նիչէֆօրիոս գետակ ո'չ փոքր ինչ լայնութեամբ պարսպացն պատի, եւ ահագին ածեալ փոս, որով զատուցեալ կայր ՚ի գետոյն: Այս գետակ անծանօթ է այլոց, բայց Նիչէֆօրիում կամ ըստ յունաց Նիգիֆո'րիսն անուն քաղաք գտանի ՚ի Միջագետս. եւ ՚ի ժե. 5. նոյն Դաչիդոս հեռի դնէ զՏիգրանակերտ ՚ի Մծբին քաղաքէն Միջագետաց ԼԷ. մղոնաւ:

Արդ` դիրք նշանակեալք ՚ի սոցանէ` ո'չ կացուցանեն զՏիգրանակերտ արտաքոյ Միջագետաց, այլ մանաւանդ Սդրավոն եւ Դաչիդոս ակնարկեն լինել ՚ի Միջագետս` որպէս ասացաք. բայց Պտղոմէոս ե. 13. արտաքոյ կացուցանէ` դնելով զՏիգրանակերտ ընդ աստիճանօք 76. 45. եւ 39. 40: Իսկ զաղբիւրն Տիգրիսի` 74. 40. 39. 40:

Բայց յայտ է թէ աստիճանք չեն ճշգրիտ նշանակեալք առ Պտղոմեայ, որպէս եւ զՏօսպ գաւառ եւ քաղաք` զոր կոչէ Թօսբիա, դնէ ստորեւ, այսինքն` ՚ի հարաւոյ Հանձիթ գաւառին, յարեւմտից կամ յաջմէ աղբեր Տիգրիսի ընդ աստիճանօք 74. 20. 39. 50:

Նոյնպէս եւ բազում քաղաքաց տեղիք վրիպակաւ նշանագրեալ կան առ Պտղոմեայ. որպէս զԱրմաւիր, զԱրտաշատ, եւ զՆախիջեւան դնղ առ Եփրատաւ, զոր պա'րտ էր դնել առ Երասխաւ, ըստ որում ծանուցանէ եւ Սալմասիոս. եւ վասն զի այլուստ քաջայայտ գիտեմք թէ Տիգրանակերտ նոյն է ընդ Ամդայ. անդ պարտ է դնել զՏիգրանակերտ` ուր է Ամիդ:

Այսմ թէ ծանօթ լինէր Չէլլարիոս` ո'չ զհետ երթայր Պտղոմեայ յաշխարհացոյց իւր նկարեալ ըստ միջին դարու, եւ ո'չ այլ քաղաք կացուցանէր զՏիգրանակերտ` դնելով ՚ի ձախմէ Տիգրիսի, եւ ա'յլ զամիդ` յաջմէ Տիգրիսի ՚ի Միջագետս:

Արդ` վասն դրից Տիգրանակերտի այսչափ ինչ գտանեմք առ նախնիս. իսկ զգիրս Ամդայ մատենագիրք ասորւոց Դիոնեսիոս պատրիարգ Յակոբեանց, եւ հեղինակն ժամանակագրութեան Եդեսիոյ <sup>1</sup> ՚ի Միջագետս կացուցանեն, եւ կոչեն Քաղաք Միջագետաց: Նոյնպէս եւ Եւագր` որ գրէ ². * Իբրեւ առին զքաղաքն Թէոտոսիուբոլիս` խաղացին ՚ի կողմն Ամիդի, որ է քաղաք Միջագետաց, ըստ բաւականին ամրացեալ: Եւ գաւազանագիրք Պրոկղի մի միայն քաղաք Միջագետաց զԱմիտա դնէ. եւ ՚ի մերոց յայտնի եւս Կիրակոս. որ գրէ վասն մուղալ թաթարաց ՚ի ԺԴ. դարուն, թէ ասպատակ սփռեցին. * ՚Ի Միջագետս ասորւոց, յԱմիդ, եւ յՈւռհայ եւ ՚ի Մծբին, եւ ՚ի Շամբին, եւ յայլ բազում գաւառս:

Այլ այս ոչ ընդդիմանայ ինչ դրից Տիգրանակերտի` որ է յԱղձնիս. զի որպէս ասացաք` Չորրորդ Հայք եւ Աղձնիք ըստ մասին անկանին ՚ի Միջագետս: Հաստատէ զայս Պրոկոպիոս` որ զԱմիդ դնէ ՚ի Հայս, յասելն ՚ի գիրս շինուածոց գ. 1. Ո'չինչ տարադեպ համարիմ դառնալ անտի առ Հայս` որք յԱմիդ քաղաքէն մինչեւ ցմիւս Թէոտոսիուբոլիսն բնակին առ Պարսիւք: Եւ ստորեւ. *Իսկ միւս Հայոց` որ գետովն Եփրատաւ շրջափակեալ` ձգի մինչեւ ցԱմիդ քաղաք, նախարարք հինգ հայկազունք կային ՚ի վերայ:

Իսկ ՚ի գիրս պատերազմին պարսից ա. 17. եւս առաւել բացատրէ զայս, ուր զնոյն զԱմիդ քաղաք դնէ ՚ի Միջագետս եւ ՚ի Հայս, յասելն. *Ոմանք զայն սահման (Միջագետաց) որ ձգի մինչեւ ցԱմիդ` կոչեն Հայաստան: Ուր զԱմիդ պա'րտ է առնուլ փազառութեամբ. զի անտի ՚ի վայր կոչի ասէ Ոսրոինի գաւառ` յորում ո'չ անկանի Ամիդ:

Զնոյն հաստատէ եւ ծանօթութիւն եպիսկոպոսարանաց Լեւոնի կայսեր, որ զԱմիդ դնէ մայրաքաղաք Չորրորդ Հայոց (ընդարձակ առեալ). եւ զնոյն Չորրորդ Հայս` կոչէ Վերին Միջագետք:

Այլ թէ յորո'ւմ կողման Միջագետաց անկանի Ամիդ, որոշէ Պրոկոպիոս ՚ի գիրս պատերազմին Պարսից ա. 21. ուր զմարտիրոսաց քաղաքն դնէ ՚ի հիւսիսոյ Ամդայ. որով Ամիդ լինի ՚ի հարաւոյ նորա, հեռի ՚ի նմանէ 240 աստիճանօք` որ առնէ 30 մղոն: Եւ ՚ի նոյն գիրս գլ. 8. զտեղի Նինֆիոս գետակին` ընդ որ էանց Գէլէր զօրավար, (որպէս մեկնէ Չելլարիոս) հեռի դնէ յԱմդայ 300 ասպարիզօք, որ առնէ առաւել քան զ37 մղոն:

Նոյնպէս եւ Ամմիանոս գիրք ժը. գլ. 9. ՚ի հարաւոյ Ամդայ անցանէ ասէ Տիգրիս, որ փոքր ինչ ՚ի վերոյ յառնէ (այսինքն յընդերկրեայ անցից իւրոց). յարեւելից հայի ՚ի դաշտս Միջագետաց, ՚ի հիւսիսոյ մերձ է ՚ի Նինֆիոս գետակ` պատեալ լերամբք Տօրոսի, որք բաժանեն զազգս որ յայնկոյս Տիգրիսի, եւ զՀայաստան:

Այս քաղաք` որովհետեւ է յայն սահման Հայաստանեայց` որ կոչի նաեւ Միջագետք, որպէս յայտ եղեւ յասացելոցս մինչեւ ցայսվայր, ուրեք ուրեք ՚ի գիրս մեր կոչի Քաղաք Ասորւոց կամ ՚ի դաշտին Ասորւոց: Քանզի սովորութիւն է զանուն Միջագետաց ՚ի գործ ածել յարակցելով ընդ անուանս Ասորւոց, որպէս ունիմք գրել ՚ի Միջագետս: Ըստ այսմ գրէ Կորիւն. *Երթեալ հասանէր ՚ի կողմանս Արամի` ՚ի քաղաքս երկուս Ասորոց, որոց առաջինն Եդեսիա կոչի, եւ երկրորդն Ամիդ անուն: Նոյնպէս եւ Ասողիկ. *Իսկ խոռեմ անցեալ ընդ Ասորիս` հնազանդեցոյց զԱմիդ, զՈւռհա, եւ զԱնտիոք: Զնոյն գրէ եւ ՚ի գ. 16. զորոյ զբանս եդաք ՚ի վերոյ:

Շինեաց զՏիգրանակերտ մեծն Տիգրան, եւ անդ բնակեցոյց զքոյր իւր զկին Աժդահակայ, որպէս պատմէ Խորենացին ա. 29. *Յուղարկէ թագաւորապէս զքոյր իւր Տիգրանուհի մեծաւ ամբոխիւ ՚ի Հայս, յԱւանն` զոր շինեաց իւրով անուամբ Տիգրան, որ է Տիգրանակերտ. եւ զգաւառսն զայնոսիկ ՚ի ծառայութիւն նմա հրամայէ, եւ զՈստանն անուանեալ կողմանցն այնոցիկ ազատութիւն: Եւ Մատթէոս. *Այս եղեւ յԱմիդ քաղաքն` զոր շինեաց Տիգրան արքայ Հայոց: Յաւելու Վարդան աշխարհագիր, թէ մասնաւորապէս վասն քեռ իւրոյ շինեաց յորժամ սպան զԱժդահակ:

Նորոգեաց զայս քաղաք միջին Տիգրան, որպէս երեւի ՚ի բանից յոյն մատենագրաց. քանզի Սդրավոն ՚ի 532. Պլուտարքոս ՚ի վարս Լուքուլլեայ, զՏիգրանակերտ շինեալ աւանդեն ՚ի Տիգրանայ արքայէն Հայոց` որ էր ՚ի ժամանակս Միհրդատեան պատերազմի, որ առ մեզ կոչի Միջին Տիգրան. յայսմանէ եւ Աբբիանոս կոչէ. Քաղաք Նորաշէն:

Արդ` զայս շինութիւն քանզի չէ մարթ համարիլ իբր առաջին, զի Մարիբաս (յորմէ առնու Խորենացին զպատմութիւն շինութեան Տիգրանակերտի ՚ի մեծէն Տիգրանայ), յառաջէ ժամանակ քան զմիջին Տիգրան, ապա հարկ է համարիլ նորոգութիւն կամ յաւելուած այլոց շինուածոց:

Յայնմ ժամանակի Տիգրանակերտ էր ծաղկեալ եւ բազմամարդ յոյժ, քանզի միջին Տիգրան բազմութիւն Կապադովկացւոց բնակեցոյց ՚ի նմա ըստ Սդրավոնի նաեւ բազմութիւն այլոց յունաց, ըստ նորուն` որ գրէ այլուր. * Քաղաք կառոյց (միջին Տիգրան) մերձ յԻվիրիա (՚ի Վիրս) ընդ մէջ սորա եւ զԷվզմոսի` որ է առ Էւֆրատա (Եփրատաւ) զոր Դիկրանգո'էրդա անուանեաց, ածեալ ՚ի նմա մարդիկ ՚ի ԺԲ. յունական քաղաքաց` զորս աւերեաց: Դաչիդոս կոչէ. *Քաղաք բազմութեամբ պաշտպանողաց եւ մեծութեամբ պարսպաց` զօրաւոր: Սէքոդոս Ռուֆոս գլ. ժե. կոչէ զՏիգրանակերտ *Քաղաք Հայաստանեայց մեծ յոյժ: Իսկ Պլուտարքոս` էր ասէ Քաղաք` լի ճոխութեամբ եւ զարդուք, զի ամենեքին ընդ արքայի գուն գործէին յընդարձակել եւ ՚ի շքեղազարդել:

Յորժամ էառ զնա Լուքուլլոս հռովմայեցի` բաց յայլոց գանձուց` ութ հազար տաղանդ հատեալ դրամոց գտաւ ՚ի նմա. յորոց ութ հարիւր դիդրաքմայս բաժին եհան առ իւրաքանչիւր զինուոր: Էր ՚ի նմա եւ թատրոն շինեալ ՚ի Տիգրանայ, զորոյ զհանդէս նորոգ ունէր կատարել: Կային ՚ի նմա բազմութիւն յունաց, ատրպատականաց, ասորւոց, կորդուաց եւ կապադովկացւոց, զորոց զհայրենի աշխարհ կործանեալ Տիգրան (որ է միջինն) բերեալ բնակեցոյց ասէ անդէն:

Յետ այնորիկ Տրայիանոս կայսր զԱմիդ արար Մայրաքաղաք` ըստ գրելոյ Մալալասայ գիրք ժա: Յասորւոց պատմագրաց` ժամանակագրութին Եդեսեան, եւ Դիոնեսիոս պատրիարգ Յակոբեան` գրեն, թէ Կոստանդ որդի մեծին Կոստանդիանոսի ՚ի 349. շինեաց զԱմիդ:

Այլ յայսպիսի զշինութիւնն պա'րտ է առնուլ փոխանակ նորոգութեան, որպէս ծանուցանէ նաեւ Ասսեման` օրինակաւ այլոց քաղաքաց: Քանզի Սիմէոն Եպիսկոպոս Ամդայ` գտաւ ՚ի ժողովն Նիկիոյ, որ յառաջ է քան զԿոստանդ. եւ զմայրն սրբոյն Եփրեմի աւանդեն լինել յԱմիդ քաղաքէ` որ նոյնպէս յառաջ է քան զԿոստանդ, յորմէ եւս առաւել հաստատի` նոյն լինել Ամդայ ընդ Տիգրանակերտի: Զի թէ այլեւայլ քաղաք համարեսցուք` ո'չ ուրեք կարեմք գտանել ՚ի գիրս ճշմարիտ պատմութեանց զառաջին շինութիւն կամ զհիմնելն Ամդայ:

Պատմագիրք գործոց կայսերացն յունաց առաւել եւս որոշեն զշինութիւնն Կոստանդեայ լինել միայն ՚ի պարիսպս, եւ ո'չ առհասարակ ընդ քաղաքն. զի գրէ Ամմիանոս գիրք ժը. գլ. 9. *Զայս քաղաք անձուկ ՚ի նաքնումն` կայսրն Կոստանդ ՚ի ժամանակին յորում կառոյց յԱնդօնինուբոլիս զայլ աւան, պատեաց ընդարձակ աշտարակօք եւ պարսպօք, որպէս զի բնակիչքն գտցեն անքոյթ ապաւէն, եւ կանգնեաց անդէն մթերանոց զինուց պարսպաց, ահաւոր կացոյց թշնամեաց, եւ յիւր անուն կոչել հրամայեաց: Զսոյն շինութիւն պարսպաց ՚ի Կոստանդայ` յիշէ եւ Թէոփանէս դնելով յամին 332: Զնոյն վկայէ եւ մակագրութին յոյն եւ լատին յանուն Կոստանդայ զոր ետես Դաւէռնիէ ճանապարհորդ ՚ի ԺԷ. դարուն ՚ի վերայ արեւմտեան դրան քաղաքիս:

Այլ զնոյն իսկ զշինութիւն պարսպաց պարտ է համարել նորոգութեան. քանզի Խորենացին գ. 28. զպարիսպ սորա որ կայր մինչեւ ՚ի Դ. դարն զկնի Կոստանդայ, գրէ լինել շինեալն ՚ի հայկազուն Տիգրանայ, որ է մեծն կամ առաջինն` բազմօք յառաջ քան զԿոստանդ:

Քանզի պատմէ` թէ յաւուրս բ. Արշակայ արքային մերոյ, եւ կայսեր Վաղենտանոսի` յարձակեցաւ ՚ի վերայ քաղաքիս բ. Շապուհ պարսից արքայ. յորում ժամանակի վերակացու քաղաքին էր Անտիոք նահապետ Սիւնեաց աներ Արշակայ, այլ ոչ կարաց առնուլ. իսկ ՚ի յարձակելն երկրորդ անգամ` զօրք Շապհոյ * Նգահար արարեալ զայն որ ՚ի Հայկազնոյն Տիգրանալ հոծեալ եւ յարմարեալ որմունքն` քակեալ ընկեցին: Եւ այնպէս առին զքաղաքն ³. կոտորելով անխնայ զբնակիչսն: Յայնմ ժամանակի էին ՚ի նմա քառասուն հազար երդք կամ տունք, զորս պարսիկք առհասարակ ՚ի գերութիւն վարեցին` որպէս դնէ Բուզանդ:

Զայս առումն Շապհոյ` Զոնարաս ՚ի ժգ. գիրսն` դնէ յաւուրս Կոստանդայ կայսեր. Շապուհ ասէ առաքեաց պատգամ առ Կոստանդ, խնդրելով` առ Պարսս դարձուցանել զՄիջագետս եւ զՀայաստան, իսր ՚ի վաղուց հետէ սեպհական գաւառս Պարսից: Իսկ Կոստանդ` քանզի հեգնութեամբ արար պատասխանի, Շապուհ ՚ի վերայ յարձակեալ էառ զԱմիդ:

Այլ անդրէն էանց ՚ի ձեռս յունաց եւ նորոգեցաւ Թէոդոսէ` եթէ հաւատասցուք Վարդանայ աշխարհագրի: Եւ ՚ի ժամանակին յորժամ մասն ինչ աշխարհիս մերոյ անկաւ ընդ տէրութեամբ Յունաց, եւ մասն ինչ ընդ տէրութեամբ Պարսից, որպէս ՚ի հիւսիսային կողման Թէոդուպօլիս էր զօրաւոր բերդ յունաց ընդդէմ Պարսից, սոյնգունակ ՚ի հարաւակողման` այս քաղաք էր զօրաւոր բերդ նոցա, ըստ որում է տեսանել առ Պրոկոպիոսի:

Երեւելի եղեւ եւ առումն Կաւատայ պարսից արքայի, որ պաշարեաց զԱմիդ յամին 502. ՚ի հոկտեմբերի 5. եւ էառ ՚ի 503. ՚ի յունվարի 10, որպէս գրեն Յօսուէ կամ Յեսու Սիւնակեաց, եւ ժամանակագրութիւնն Եդեսեան: Եւ քանզի ՚ի 5 էն հոկտեմբերի մինչեւ ՚ի 10 յունվարի են աւուրք 97, վասն որոյ ՚ի նոյնչափ աւուրս դնէ տեւեալ զպաշարումն` ժամանակագրութիւնն Եդեսեան:

Բազումք գրեն վասն այսր առման, բայց ընդարձակ քան զամենեսին Պրոկոպիոս ⁴, որ մի ըստ միոջէ պատմէ զամրութիւնս պարսպաց` զոր ոչ կարաց Կաւատ կործանել, եւ զնորագիւտ զարուեստաշէն հողաբլուրն` զոր ետ բարձրացուցանել ՚ի վեր քան զպարիսպն, առ ՚ի համարձակ պատերազմիլ նետընկեցութեամբ ընդ քաղաքն. զհնարս քաղաքացւոց` որք ական հատանէին եւ ՚ի ներքուստ դատարկելով կործանեցին զայն հողաբլուր. ընդ նմին եւ զբազմութիւն պարսից որք ելեալ էին ՚ի վերայ նորա, ըզչարաչար նախատինս քաղաքացւոց ընդդէմ պարսից, եւ ապա զմտանելն պարսից ընդ նոյն ականն ՚ի քաղաքն եւ զկոտորածն անխնայ:

Զայս առումն Կաւատայ յիշէ եւ Սամուէլ, բայց յամին 515. յոր յաւելու եւ շարունակօղն զթիւ սպանելոցն` որք եղեն 80 հազար ոգիք:

Զկնի ամի միոյ ջանացին յոյնք անդրէն գրաւել զԱմիդ. այլ քանզի չարաչար հարուածս ընկալան ՚ի զօրացն պարսից` որք էին 3000 ՚ի մէջ քաղաքին. հուսկ յետոյ մեծ կշիռ ոսկւոյ տուեալ նոցա ⁵, այնպէս առին զԱմիդ յամին 505, եւ զպարիսպ նորա նորոգեցին: Նաեւ Յուստինիանոսի կայսր ըստ Պրոկոպիոսի նորոգեաց զմեծ եւ զփոքր պարիսպս սորա, որք առ հնութեան մերձ էին ՚ի կործանիլ:

՚Ի տասներորդ դարուն` այս քաղաք էր ՚ի ձեռս տաճկաց, յորոց ո'չ կարացին առնուլ զօրքն Նիկոփորայ կամ Նիկոփորոսի կայսեր. այլ 50 հազարք ՚ի նոցանէ կոտորեցան, եւ քառասուն իշխանք կենդանւոյն կալեալ եղեն: Ապա եկն ՚ի վերայ Չմշկիկ կայսրն կամ Կիւրժանն յաջորդ Նիկոփորայ` երդուեալ քակել զպարիսպ քաղաքին. բայց քանզի յայնմ ժամանակի տիրէր նմա քոյրն Համաւոյ ամիրային տաճկաց` որում բարեկամ էր Չմշկիկ, ո'չ եմուտ. այլ խորհրդեամբ նորին տիկնոջ քակեալ զԿանդարա կոչեցեալ տեղին, որ էր ՚ի վերայ Ադգաղաթ` այսինքն Տիգրիս գետոյ մերձ ՚ի քաղաքն, առ ՚ի կատարել զերդումն իւր, եւ առեալ գանձ բազում` խաղաղութեամբ մեկնեցաւ անտի:

Էառ զսա եւ Լէնկթիմուր, եւ ըստ մասին հրձիգ արար` ընդդէմ խոստման իւրոյ` զոր արարեալ էր, ՚ի հիճրէթի 796. (1393: ) Յետ այնորիկ տիրեցին Նամ եւ Ուզուն Հասան, եւ այլ թագաւորք պարսից. այլ ա. Սուլդան Սէլիմ էառ ՚ի ձեռաց Շահ Իսմայիլի թագաւորի նոցա ՚ի հիճրէթի 921. (1515):

Զայլ պէսպէս անցս Ամդայ տե'ս առ Թովմայի Մեծոփեցւոյ:

Երկու դրունք քաղաքիս յիշատակին ՚ի գիրս, դուռն Մար Զօարայի, զոր յիշատակէ Զաքարիաս Մէլիդինեցի: Կոչեցաւ այսպէս սակս տաճարին յանուն Զօարասայ որ կայր առ նովաւ. եւ Հոռոմոց դուռն, յիշատակեալ ՚ի Մատթէոսէ, որ մինչեւ ցայժմ ՚ի նոյն անուն կոչի Ռում գաւառի:

Զմայր եկեղեցին Ամդայ շինեաց Հերակլ կայսր ՚ի 629. որ նորոգեցաւ ՚ի 769. հրկէզ եղեւ ՚ի 847. եւ առատաձեռնութեամբ Բագրատայ Աշոտոյ որդւոյ Մովսէսի անդրէն նորոգեցաւ: Այս եկեղեցի նոյն երեւի լինել ընդ Եկեղեցւոյն Աստուածածնի, որ այժմ է Ուլուճամի քաղաքին` զորմէ տե'ս ՚ի Նոր Հայաստան թղթ. 216:

Շինեաց յայս քաղաք եւ Վկայանոց սուրբն Եպիփան Անապատաւոր` որ ետես զամբառնալ Մեծին Ներսէսի յերկինս: Մերձ յԱմիդ էր եւ Զուքնին կամ Ցուքնին մենաստան ասորւոց, ուստի էր Յեսու Սիւնակեաց մատենագիր յելս Ե. դարուն:

Բառաէջ: Աւան` զորմէ Բուզանդ գ. 14. * Եւ առին զնա (այսինքն զԾծերունին Դանիէլ) եւ ածին առ թագաւորն Տիրան ՚ի գաւառն Աղձնեաց, ՚ի Բառաէջ յԱւան:

Բելու, Գիւղ` զոր հին փոքր Յակոբայ Մծբնայ հայրապետին որ ՚ի ճառընտրի` երեւի դնել ՚ի գաւառին Աղձնեաց. * Հասեալ (սրբոյն) ՚ի գաւառն Աղձնեաց հանդէպ Գեղջին Բելու կոչեցեալ եւ անհետանայր ՚ի տեսութենէ երկիրն Ռշտունեաց: Մերձ է սա ՚ի տեղին` ուր բղխեցոյց ջուր յապառաժ վիմէ, որ այն ինքն է Ընձաքիարս լեառն:

Մեղմ, Հողց, կամ Հողս եւ Պալի: Տեղիք` որք յերկուս հին ճառընտիրս ՚ի պատմութեան գիւտի կամ փոխադրութեան նշխարաց սրբոյն Թովմայի դնին յայս նահանգ: * Իբրեւ եհաս (ասէ) յաշխարհն Հայոց ՚ի գաւառն Աղձնեաց, ՚ի տեղի մի` որ է մերձ ՚ի Բերդն Սէղմ ⁶ կոչեցեալ որ էր ընդ իշխանութեամբ տաճկաց եւ առ գեղջն Հողց ⁷ կոչեցեալ, եւ անուն տեղւոյն Պալի ⁸ կոչի… Եւ էր ՚ի տեղւոջն յայնմիկ եկեղեցի մի… եւ բնակեցաւ ՚ի տեղւոջն նշխարօքն, եւ անուանեցաւ տեղին Պալի վանս:

Զհողցն յիշատակէ եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս ՚ի գրելն վասն պատերազմին Սմբատայ արքայի ընդ Ահմատայ այլազգի իշխանին Աղձնեաց, որ տիրեալն էր եւ գաւառին Տարօնայ: Այլ քանզի որոշակի գրէ զդրից տեղւոյն` կամք են մեզ աստանօր ընդարձակագոյն քաղել ըզբանս նորա. * Գումարտակ արարեալ արքայի զնախարարս հայոց, եւ համագունդ զամենայն զօրս իւր… երթայ հասանէ մինչ ՚ի հանդէպ լերինն ըստ արեւելից Տարոնայ` բանակետղ անդ կալեալ` տեսանել զզորպէսն: Իսկ բիրտ բռնաւորն Ահմատ` նստէր յարեւմտից Տարօնոյ… առ ափն Եփրատ գետոյ, Եւ քանզի բան միակամութենէ էր առ Ահմատոյ ՚ի գաղտնիս իշխանացելոյն Վասպուրականի Գագկայ` նենգապատիր խաբէութեամբ քաղցրացոյց ՚ի կամս արքայի` չուել գնալ անտի ՚ի հարաւակողմն կոյս հանդէպ Քաղաքագեղջն Հողսայ, իբր թէ յայնմ մարզէ գոլ նոցա պատշաճ զգործ իրին վճարել:

Յիշէ եւ Թովմաս Արծրունի ՚ի գրելն վասն նոյն պատերազմի. *Ելեալ արտաքս ՚ի ռազմէն (արքայն Սմպատ`) դարձաւ փախստեայ ընդ ճանապարհն Հողցայ: Եւ տեղի պատերազմին ՚ի խորագիր գլխոյն դնէ լինել ՚ի սահմանս Աղձնեաց:

Թուխ. կամ Թուղխ: Յայտ է թէ` էր սա առ Թուխ գետով` յորմէ գետն ընկալաւ զանունն: Յայսմաւուրս ՚ի հոկտեմբերի 5. դնի յայս նահանգ. *Եւ այլք գնացին ՚ի տեղին որ կոչի Թուխ, ՚ի գաւառն Աղձնեաց, որ այժմ կոչի Խողց: Թովմաս Արծրունի ՚ի գ. 5. ՚ի խորագրի, զվերոյիշեալ պատերազմն Սմբատայ արքայի դնէ լինել *՚Ի սահմանս Աղձնեաց ՚ի վերայ գետոյն Թուխ կոչեցեալ` որ իջանէ ՚ի Ծովն Բզնունեաց: Իսկ Յովհաննէս կաթուղիկոս յիշէ զգիւղն եւ զջուր գեղջն, յասելն. *Հասանէին ՚ի ջուր ինչ գեղջ մի Թուղխ անուն: Առ որով եւ զպատերազմն ասէ լեալ, հանգոյն Թովմայի:

Կոտոմ: Գիւղ բերդաւոր` յորոյ քարանց Գագիկ արքայ Արծրունեաց շինեաց եկեղեցի յաղթամար, որպէս գրի առ Թովմայի Արծրունւոյ ՚ի վարս Գագկայ: *Տեսեալ (Գագիկ, ) մերձ ՚ի դրունս Ասորեստանի ամրոց մի յիշխանատանն Աղձնեաց ՚ի գեօղն Կոտոմ կոչեցեալ, լինելով սեպհականաբար` Զուրարիկն կոչեցեալ ազգի, սպառասպուռ կորուսեալ ջնջէ զազգն: Եւ զշինուածս ամրոցին ՚ի հիմանց տապալեալ` զքարինս նորա բարձրեալ բերէ ՚ի վերայ մկանաց ծովուն, ընծայելով ՚ի նիւթ շինութեան սրբոյ եկեղեցւոյն, կանգնելով փոխանակ բագնաձեւ պղնձալից յարկացն` զտաճար փառաց յԱղթամար:

Կաղթայոյ գիւղ: Յիշատակի յայսմաւուրս ՚ի սեպտեմբերի 31. լինել մերձ Ամդայ: Կղէսուր: Յիշատակի այս անուն առ Խորենացւոյն բ. 7. զորմէ խօսիմք յայս նահանգ, ըստ որում Խորենացին անդէն դնէ յիշխանութեան բդեշխին Աղձնեաց, այլ տեղի սորա անյայտ է մեզ: Յայս անուն յիշէ Պրոկոպիոս ՚ի գիրս շին. դ. 3. երկուս Կապանս սուղ ինչ տարակացս ՚ի միմեանց ՚ի Սօֆանինի գաւառին հայոց. եւ յունարէն կոչէ Գլիսուր. մուտք միոյն կոչէր ասէ ՚ի բնակչաց Իլի'րիսի, իսկ մուտք միւսոյն Սաֆրէ. զորս եւ ամրացոյց Յուստինիանոսի կայսր, եւ պահապանս ՚ի նմա կացուցեալ` արգել զմուտս պարսից. զի ամենեցուն որոց կամք էր ասէ ՚ի Պարսկահայոց մտանել ՚ի Սօֆանինի` որ է Ծոփք, հարկ էր ընդ այսոսիկ կապանս անցանել: Բայց սովին անուամբ կոչէ Պրոկոպիոս ո'չ միայն զերկոսին զայսոսիկ, այլեւ զայլ կապանս ՚ի Լազիկիա, եւ ՚ի Յունաստան, որպէս է տեսանել ՚ի գիրս շին. դ. 7. եւ դ. 2:

՚Ի գիրս մեր մերձաւոր այսր անուան ո'չ զայլ ինչ գտանեմք, բայց եթէ զանունս Խլաձոր, զորոյ զվանս յիշէ Ասողիկ` դնելով ՚ի գաւառին Դերջանայ. այլ քանզի այլ ազգ եւս մա'րթ է ստուգաբանել զԽլաձորդ անուն, տեսցուք զայլ յարմարագոյն նմանութիւն:

Յաշխարհին Ասորւոց է' եւ գաւառ ինչ` զոր յոյնք կոչեն Գէլիսիրի'ա, որում կարէ յարմարիլ անունս Կղեսուր. զի յունարէն Գէլի` ՚ի մեզ դառնայ Կէղէ կամ Կղէ. իսկ Սիրիա` դառնայ Ասորիք կամ Ասուր, որոյ համառօտեալն լինի Սուր: Զայս առաւել հաւանական համարելով Վիսդոնեանք լատին թարգմանիչք Խորենացւոյն ՚ի բ. 7. առաջի բառիս Կղէսուր, եդին Գէլիսիրիա, կամ ըստ լատին հնչման Չէլէսիրիա, որոց կարծիք չէ' ինչ անտեղի:

Զանյի յայտ է նախ` թէ Վաղարշակ որ կարգեաց զբդեշխութիւն Աղձնեաց, առեալ էր յեղբօրէն իւրմէ Արշակայ Զմասն ինչ յարեւմտեայ ասորւոց եւ զՊաղէստին, որպէս է տեսանել առ Խորենացւոյն ա. 7: Որոյ աղագաւ եւ հարկ էր նմա կացուցանել զոք իշխան այնր կողման. եւ այսմ յարմար էր բդեշխն Աղձնեաց` ըստ սահմանակցութեան, որ եւ սակս այսորիկ թերեւս կոչեցաւ Բդեշխ կողման Ասորեստանի:

Երկրորդ` Խորենացին որ ՚ի բ. 7. մի ըստ միոջէ պատմէ զզանազան իշխանս` զորս Վաղարշակ կարգեաց ընդ զանազան կողմանս աշխարհին իւրոյ, ո'չինչ պատմէ վասն իշխանի կողման Ասորւոց. ապա յայտ է թէ` Կղեսուր անուամբ զոր դնէ ընդ իշխանութեամբ բդեշխին, իմանայ անդէն զԳէլիսիրիա, յոր անուն կոչեն ոմանք առհասարակ զամենայն Ասորիս:

Երրորդ` զնոյն ցուցանէ եւ շարադրութիւն Խորենացւոյն, յասելն. *Գաւառս պարգեւելով (բդեշխին Աղձնեաց)… զԿղեսուրն ամենայն: Զի բառս Ամենայն, յարմարի աշխարհի ինչ կամ գաւառի, որպիսի է Գէլիսիրիա, եւ ո'չ Կապանի կամ Կրճից եւ Նեղ անցից` ըստ որում է Գլիսուրն Պրոկոպիոսի:

Չորրորդ` անունս Կղեսուր ինքնին յայտ առնէ` թէ է տառադարձեալ անուն օտար ազգի, եւ ո'չ հայկական. ուստի եւ զտեղի նորա պա'րտ է խնդրել ո'չ ՚ի Հայաստան աշխարհի, այլ յաշխարհ օտար ազգի: Արդ` յաշխարհ օտար ազգաց ո'չ գտանեմք զայլ անուն մերձաւոր եւ յարմար ըստ սահմանակցութե, եւ ըստ պատմութեան Խորենացւոյն` բայց եթէ զԳէլիսիրիա: Այլ այս սահման սակաւ ժամանակ եկաց ընդ տէրութեամբ մերով: