Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Գաւառ հռչակաւոր ՚ի գիրս, որ զհնութիւն անուան իւրոյ եւ բնակութեան ՚ի ժամանակաց անտի Նոյի ունի, առ Խորենացւոյն ա. 5. առեալ յՈլոմպիոդորայ անգիր զրուցաց: *Իսկ ՚ի կրտսերագունից որդւոցն նորա (այսինքն Քսիսիւթրեայ, որ է Նոյ`) Տարբան անուն` երեսուն ուստերօք, եւ հնգետասան դստերօք, եւ նոցին արամբք մեկնեալ ՚ի հօրէն, բնակէ անդրէն ՚ի նոյն գետեզերբն (որ է Եփրատ) յորոյ անուն եւ զգաւառն անուանէ Տարօն, եւ զանուն տեղւոյն ուր բնակեցաւն` կոչէ Ցրօնս, զի անդ զառաջինն սկիզբն եղեւ բաժանելոյ որդւոց նորա ՚ի նմանէ:

Յարմարի այսմ եւ աւանդութիւն բնակչաց, որք աւանդեն մինչեւ ցայժմ, թէ երկիր իւրեանց ՚ի սկզբան անդ ծածկեցաւ ջուրբք, եւ ապա ՚ի մեկնիլ ջրոյն` ձեւացան այն հողաբլուրք` որք տեսանին ՚ի գաւառին իւրեանց, որ է ծանօթութիւն պատմութեան ջրհեղեղին Նոյի: Վասն այսր բնակութեան որդւոյն նոյի` թերեւս *Տուն հայոց անուանեալ առաջին ասէին զՏարօն բնակիչքն` որ ՚ի ժամանակս Թովմայի Արծրունւոյ, որպէս գրէ նա ինքն:

Սոյն այս գաւառ է որ յիշատակի առ Դաչիդոսի գիրք ժդ. գլ. 24. ընդ մէջ Արտաշատայ եւ Տիգրանակերտի, որ յայլեւայլ օրինակս այլեւայլ տառիւք գրի: Դաւրանցիում. Դաւրաննիչիում. Դաւրամնիցիում, զոր Չէլլարիոս ստուգաբանէ` Տօրոսագետ. որպէս թէ սակս ոռոգեալ գոլոյ ՚ի գետոց` որք իջանեն ՚ի Տօրոսէ` այսպէս կոչեցեալ: Բայց զհայկական գաւառ անդէպ էր հռովմայեցւոց եւ Դաչիդոսի` լատին անուամբ վերաձայնել. եւ ո'չ իսկ գտանեմք այսմ օրինակ. այլ զքաղաքս եւ զգաւառս Հայաստանեայց գրեթէ միշտ հայկական հարազատ անուամբ ջանան կոչել հռովմայեցիք:

Նա` ընդ հակառակն թուի մեզ` թէ Տօրոս լեառն որ մօտ առ գաւառաւս ձգի, ՚ի սկզբան անդ կոչէր թերեւս յանուն Տարօնոյ` որ է անուն հին յոյժ ըստ աւանդութեան վերոգրեալ Ոլոմպիոդորայ. ապա Մակեդոնացիք ՚ի ժամանակս արշաւանաց Աղեքսանդրի` զանունս Տարօն մերձ գտեալ առ բառն իւրեանց Դաւրոս` այն է Տաւրոս կամ Տօրոս, զայն յարմարեցին նմա. որպէս սովորութիւն էր նոցա զանուանս այլոց աշխարհաց յարմարել կա'մ ըստ անուանց աշխարհին իւրեանց, եւ կամ ըստ պատմութեան եւ ըստ լեզուին ազգին իւրեանց. եւ նոյն անուն ՚ի դրոց նոցա էանց ապա առ մեզ իբր նոր եւ ա'յլ անուն: Այլ զայս` զստուգաբանութիւն յուզողաց եւ զհնութիւն անուան սիրողաց եդաք բան` իբր առաւել հաւանական քան զայլ անստոյգսն:

Կոստանդին Պերփէրուժէն ՚ի գիրս կառավարութեան գլ. 43. յիշէ զայս գաւառ` Դարօն կոչելով:

Այս գաւառ Տարօնոյ սահմանակից էր գաւառին Հաշտենից` որ անկանի ՚ի Չորրորդ Հայս, ընդ մէջ բաժանելով զնոսա Արածանի գետոյ, այն է Եփրատ: Յայտ առնէ Յովհաննէս Մամիկոնեան ՚ի ճլզ. զի ՚ի գրելն զպատերազմաց գայլ Վահանայ որ ՚ի Տարօն` ասէ. *Սմբատ (որդի Վահանայ) ՚ի մէջ անցեալ գաղտաբար` կտրեաց ՚ի նոցանէ (այսինքն ՚ի պարսից) չորս հարիւր երիվարս, եւ անցոյց յայնկոյս Արածանոյ ՚ի կողմն Հաշտենից:

Գովութիւն օդոյ, դրից, եւ բերոց այսր գաւառի, եւ մանաւանդ Իննակնեան տեղեաց` գտանի յաւարտ գրոցն Զենոբայ ՚ի տպագրեալն թղթ. զբ. եւ ՚ի ձեռագիրն: *Բարի է (ասէ) երկիրս եւ վայրքս, եւ անուշ օդս, բազմաջուր, դաշտաձեւ, եւ շուրջ զլերամբքս ամրոցք բազումք. երկիրս խոտաբեր եւ մեղրաբուղխ, եւ որպէս մանանայն իջանէր յերկնից անդ առ հրէայս` նոյնպէս եւ աստ ՚ի մերում երկրիս ՚ի վերայ անտառացս իջանէ` քաղցր առաւել քան զմեղր, որ կոչի գազապէն… Այս երկիրս ամենայն բարութեամբ լի է, աջողակ եւ առողջ:

Նոյնպէս եւ սուրբն Գրիգոր առ Զենոբայ ՚ի թուղթն իւր որ առ Ղեւոնդ հայրապետ Կեսարիոյ` զգիրս Տարօնոյ, կամ որ նոյն է երկրին Մամիկոնէից` ըստ այսմ ստորագրէ. *Զի աստ յերկիրս Հայոց` ՚ի Չորրորդ բաժնի Հայոց, եւ յԵրրորդ հայոց` աւարտին ՚ի լերինն, որ բնակութիւն նորա կոչի Տօրոս, եւ հատեալ անցանէ մինչեւ ՚ի դուռն Պալհաւայ Պարսից. եւ առ սովաւ բնակի երկիրն Մամիկոնէից, բազում վայելուչ տեղօք եւ առատատուր պիտոյիւք:

Տարօն զառաջինն սեփհական կալուած էր Սլկունեաց ազգին, բայց քանզի նահապետ ազգին որ ՚ի ժամանակս Տրդատայ` ապստամբեցաւ յարքայէ, եւ միաբանեցաւ ընդ Շապհոյ, Տրդատ արքայ խոստացաւ` թէ *Որ ոք ածցէ առ իս զնահապետն ազգին Սլկունեաց, տաց նմա յաւիտենական իշխանութեամբ զգեօղս եւ զդաստակերտս, եւ զամենայն իշխանութիս ազգին Սլկունեաց:

Եւ քանզի իշխանազունն Մամգոն առաջին նահապետ ազգին Մամիկոնէից, որ նորոգ փախստական եկեալ էր ՚ի Հայս յաշխարհէն Ճենաց` կատարեաց զամենայն քաջութեամբ, հրովարտակաւ ընկալաւ յարքայէն զիշխանութիւն այնր երկրին վասն իւր, եւ վասն ժառանգաց իւրոց, անուանելով յայնմ հետէ զգաւառն Մամգունեան տուն, ըստ գրելոյ Ասողկայ բ. 1. որ եւ ինքն Ասողիկ էր ՚ի Տարօնոյ: *Կարգէ (ասէ` Տրդատ) զնախարարն Մամգոն ՚ի տեղի ապստամբին, անուանելով զՏարօն յանուն իւր Մամգունեան տուն:

Նմին իրի մատենագիրք մեր զգիւղօրէս եւ զայլ տեղիս Տարօնոյ սեպհական գրեն ազգին Մամիկոնէից. եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս զանուն Մամիկոնեան` դնէ իբր մականուն գաւառին. *Եւ եպիսկոպոս (ասէ վասն Կոմիտասայ կաթուղիկոսի) զկնի ՚ի Մամիկոնեան Տարօնոյ. մինչեւ զի ՚ի պատմութեան ժողովոյն Մանազկերտի` Սահակ Եպիսկոպոս Տարօնոյ` կոչի Եպիսկոպոս Մամիկոնէից, զազգն ժառանգօղ` եդեալ փոխանակ անուան երկրին: Եւ Գրիգոր Մագիստրոս զհամօրէն գաւառէն Տարօնոյ գրէ. *Մեք առ ժամանակս` այսր եմք ՚ի Տարօն յաշխարհիս Մամիկոնէից:

Նոյն իսկ Զենոբ` որ ուրեք զգիւղօրէս եւ զաւանս Տարօնոյ դնէ սեփհական կալուածս ազգին Հնդկաց եկելոց ՚ի Հայս, այլուր (որպէս ՚ի թղթ. ժա. ) Երկիր Մամիկոնէից կոչէ զՏարօն. եւ այլուր` առ ծանօթութիւն աւանաց ինչ Տարօնոյ` առաքէ ՚ի գիրս իշխանացն Մամիկոնէից: Ըստ այսմ եւ յայսմաւուրս մարտի 30. ՚ի պատմութենէ խաչին Նունեայ` Տարօն կոչի Բուն գաւառ սրբոյն Շուշանայ դստեր Վարդանայ Մամիկոնոյ: Թէպէտ Բուզանդ զՏարօն, կամ զմասն ինչ Տարօնոյ` սեպհական ցուցանէ լինել Մարդպետ իշխանին, կամ ներքինապետին արքայի: Տե'ս եւ ՚ի նոր Հայաստան զՏաղօն. թղթ. 192: Այս գաւառ Տարօնոյ ՚ի 964. էանց ընդ տէրութեամբ հոռոմոց, յորժամ վախճանեցաւ իշխան նորա Աշոտ:

Աշտիշատ: Տեղի հնագոյն յայսմ գաւառի, որ Ագաթանգեղոսի ՚ի յկբ. գրի ՅԱշտիշատ, որ թուի ուղղագոյն. զի եւ բառս աշտ յընտիր օրինակս սովորաբար յաշտ: Կոչեցաւ այսպէս սակս յաճախութեան պաշտամանց եւ զոհից` որք լինէին ՚ի հռչակաւոր մեհենին իւրում: *Որ եւ անուանեալ (ասէ Ագաթանգեղոս) ըստ յաճախապաշտ պաշտաման տեղեացն ՅԱշտիշատ: Իբր Հաշտարան կամ Հաշտութեան աւան. զի առաջին վանկն Յաշտ` ելեալ ՚ի պարսից բառէս Աղթի, նշանակէ Հաշտութիւն, որ է վախճան աղօթից եւ զոհից. իսկ վերջին վանկն Շատ, է բառ կամ մասնիկ` որ ՚ի յօդիլն յանուանս քաղաքաց, նշանակէ Տեղի կամ Քաղաք, զորօրինակ` Արտաշատ, Երուանդաշատ, Վարդանաշատ, Վասակաշատ, եւն: Վասն որոյ եւ Ագաթանգեղոս սուղ ինչ ՚ի վերոյ` կոչէ. *Յաշտից տեղիք թագաւորացն Հայոց Մեծաց. իբր թարգմանութիւն Աշտիշատու. որպէս եւ Խորենացին բ. 13. Յաշտից տեղիք անուանէ զԱշտիշատ:

Այս գիւղ, կամ աւան` որպէս կոչէ Բուզանդ գ. 19. կառուցեալ կայր ՚ի բարձրաւանդակի առ Եփրատ գետով` ՚ի սնարս լերինն Քարքեայ, հանդէպ լերինն Տօրոսի` ըստ որում նշանակէ անդէն Ագաթանգեղոս: Զառաջինն էր սեպհական Վահունեաց զարմին, այլ միջինն Տիգրան ցասուցեալ ընդ նոսա վասն աստ դնելոյ զպատկեր Հերակլեայ` (զորմէ ստորեւ, ) գրաւեաց յարքունիս: Զկնի ընդ համօրէն գաւառին էանց ՚ի ձեռս Մամիկոնէից. վասն որոյ Խորենացին գ. 68. ՚ի պատմելն զթաղումն Մեծին Սահակայ` Իւրեանց գիւղ կոչէ զԱշտիշատ, զՄամիկոնեանս իմանալով. որոց տիկինն Դխտիկ կամ Դստրիկ անուն` աստ բերեալ հանգոյց զմարմին նորա, որպէս վկայէ եւ Ասողիկ բ. 1:

Յայսմանէ վրիպակ գրչաց է ՚ի պատմութեան Ղազարայ թղթ. 63. ուր ասէ վասն Մամիկոնէից. *Տարան (զնշխարս սրբոյն) ՚ի գաւառն Տարօնոյ ՚ի բնիկ գիւղն Իւր սեպհական, (փոխանակ գրելոյ` Իւրեանց) յանուանեալն Աշտիշատ: Քանզի առհասարակ Տարօն` որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ` յաւուրց անտի Տրդատայ` էր սեպհական Մամիկոնէից:

Մեծագանձ Մեհեան գեղջս` շինեալ կայր յառաջ քան զմիջինն Տիգրան, յորմէ գեօղն կոչէր յԱշտիշատ. այլ միջինն Տիգրան ըստ ակնարկելոյ Խորենացւոյն բ. 13. կա'մ ՚ի հիմանց` եւ կամ ըստ մասին նորոգեաց: Այս մեհեան բաժանեալ կայր յերիս մեհեանս, յորոց յիւրաքանչիւրսն էին մի մի բագինք զանազանք:

Առաջին մեհեանն կոչէր Վահէվահեան, յորոյ անուն եւ առհասարակ մեծ մեհեանն կոչէր Վահէվահեան: ՚Ի սմա էր բագին առնապատկերն Հերակլեայ պղնձաձոյլ ոսկեզօծ, զոր շինեալ էր երկուց անուանի ճարտարացն կրետացւոց Սկիւլեայ եւ Դիպինոսի. սոքա ըստ գրելոյ Պլինիոսի լզ. 4. նախ առաջին ծաղկեցուցին զքանդակագործութիւն մարմարիոնեայց. եւ հրամանաւ պատգամաւորին Ապողոնեայ, եւ ՚ի խնդրոյ սիկիոնացւոց` շինեցին արձանս դիցն Անահտայ, Հերակլեայ եւ Աթենասայ:

Զայս արձան Հերակլեայ գործեալ ՚ի սոցանէ` ա. Արտաշէս մեր գտեալ յԱսիա, եբեր յաշխարհս Հայոց առ ՚ի կանգնել յԱրմաւիր: Այլ քրմապետքն Վահունիք` որք էին սերունդք Վահագնի թագաւորին մերոյ, կարծելով պատկեր Վահագնի նախնոյն իւրեանց, յետ մահուան Արտաշիսի կանգնեցին ՚ի գեօղն Աշտիշատ, որ եւ եղեւ Ութերորդ արձան Վահագնի յաշխարհիս Հայոց. որ ձեւացուցանէր զհատանելն կամ զքաղելն Հերակլեայ զգլուխ վիշապին, որպէս բացայայտ դնի ՚ի յունականն Ագաթանգեղոսի. զի ուր գրեալ է ՚ի հայկականն. *Ութերորդ պաշտօն հռչակեալ անուանեալ Վիշապաքաղն Վահագնի, ՚ի յունականն դնի. *Անուանէր Սեղան Ութերորդ արձանին հռչակաւոր Վիշապահեղձոյցն Հերակլեայ: Զգիրս մեհենին Բուզանդ ՚ի դ. 14. ասէ լինել ՚ի Սարաբարձր վայրի, իբրեւ քարընկէց մի ՚ի վերոյ տեղւոյն կոչեցելոյ Հացեաց դրախտ. տե'ս զբանս նորա ստորեւ:

Երկրորդ Մեհեան էր Ոսկիամօր Ոսկիածին դից, յորանուն կոչէր եւ բագին նորին նաեւ Ոսկիահատ, որք են անուանք Անահտայ: Այս բագին եւ մեհեան էր հին զի միւս երկուքն յետ մահուան ա. Արտաշիսի եդան: Սորա արջառք էին` զորս ետես Լուքուլլոս հռոմայեցին. քանզի գրէ Պլուտարքոս, թէ ՚ի գալն իւրում ՚ի Սինոպայ ՚ի Սօֆինի` այսինքն ՚ի Ծոփս, եւ յանցանելն ընդ Եփրատ` եգիտ Լուքուլլոս զարջառս որք էին ձօնեալք ՚ի զոհ Անհատայ, զոր մեծապատիւ տօնէին ասէ բնակիչք յայնկոյս Եփրատայ: Այս արջառք շրջէին արձակ աստ եւ անդ ՚ի ճարակիլ, այլ ունէին զնշան Անհատայ` յորս ո'չ ումեք օրէն էր մերձենալ:

Երրորդ Մեհեանն էր Աստղկան դից, Սենեակ Վահագնի (կամ Հերակլեայ) կարդացեալ ըստ յունականին, որ է Ափրոդիտէ, որպէս մեկնէ նա ինքն Ագաթանգեղոս: Զսորա արձան ա. Արտաշէս եբեր յԵլլադայ, իսկ միջինն Տիգրան կանգնեաց աստէն: *Բայց զԱփրոդիտայ պատկերն (ասէ Խորենացին բ. 13. ) իբրեւ Երակլեայ տարփաւորի` առ նորին պատկերին Երակլեայ հրամայեաց կանգնել յԱշտից տեղիսն: Զայս մեհեան լի ոսկւով եւ արծաթով` սուրբն Գրիգոր կործանեաց ՚ի հիմանց. *Եւ այնչափ կորոյս (ըստ ասելոյ Ագաթանգեղոսի`) զի յետ այնորիկ ո'չինչ ոք յայնմ տեղւոջ նշմարանս կարէր գտանել, ո'չ քարի` եւ ոչ փայտի, ո'չ ոսկոյ` եւ ո'չ արծաթոյ. եւ ո'չ բնաւ երեւէր թէ լեալ ինչ իցէ անդ:

Որչափ պատուեալ էր այս գեօղ ՚ի ժամանակս հեթանոսութեան սակս մեհենիցն, նոյնչափ պատուեցաւ ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան սակս իւրոյ եկեղեցւոյն. քանզի եկեղեցի նորա կառուցեալ ՚ի սրբոյ Լուսաւորչէն` եղեւ առաջին ընդ համօրէն աշխարհս Հայոց, յորում կանգնեցաւ առաջին սեղան եւ առաջին աւազան մկրտութեան:

Վասն որոյ Բուզանդ գ. 3. եւ 14. կոչէ զայն Մայր եկեղեցի, յասելն. *Եւ ունէր սա (այսինքն սուրբն Դանիէլ) զաստիճան աթոռոյն գլխաւորութեան Տարօնոյ ՚ի Մեծն եւ Նախ զառաջին եկեղեցին` ՚ի Մայր եկեղեցեաց ամենայն Հայաստանեայց, այսինքն Նախ եւ զառաջին եւ Գլխաւոր տեղին Պատուական, զի յառաջ նախ անդ շինեալ էր զսուրբ եկեղեցին, եւ ուղղեալ սեղան յանուն տեառն:

Ապա գրէ վասն սորա, եւ վասն մատրանն Յովհաննու. *Արդ` այս տեղիք վասն յառաջկարութեան կանոնաւ ՚ի հայրապետացն եւ ՚ի թագաւորացն պատուեալք լինէին: Մինչեւ ՚ի նմա գումարիլ ժողովոյ` ըստ նորուն ասելոյ ՚ի դ. 4. *Ժողովեցան ՚ի գիւղն Աշտիշատ` ուր զառաջինն զեկեղեցին էր շինեալ. զի նա էր Մայր եկեղեցեացն, եւ ՚ի տեղի լեալ նախնեացն ժողովոց սիւնհոդոսին: Յորոց մի էր եւ ժողովն գումարեալ ՚ի Մեծէն Ներսիսէ. իսկ յետ այնր եղեն եւ ա'յլ երկու ժողովք:

Այս այս եկեղեցի հիմնարկեալ ՚ի Լուսաւորչէն` քակեցաւ, յորժամ Ապտուռռահիմ քեռորդի Մահմէտի արշաւեաց ՚ի Հայս, որպէս դնի առ Յովհաննու Մամիկոնէի, եւ ՚ի ճառն յայտնութեան նշխարաց Մեծին Ներսէսի, առ որս կոչի. *Եկեղեցին որ Յաշտենից վանսն:

Երեւի թէ` ա'յլ էր ՚ի սմանէ այն եկեղեցի` յորում հանգեաւ մարմին սրբոյ Մեծին Սահակայ. զի գրէ Ղազար` թղթ. 64. թէ Մամիկոնեանք յետ թաղելոյ անդ զնշխարս սրբոյն` շինեցին զայն եկեղեցի մեծապայծառ եւ վկայարան սրբոց, եւ հիմնեցուցին *Վանս բազմութեան պաշտօնէից, կարգեալ դարման անպակաս պտղոց ՚ի հանգիստ առաւելեալ եղբայրութեանն, ժողովս տարեւորականս աշխարհայորդոյ բազմութեամբ հաստատեցին ՚ի տեղւոջն: Իսկ զվերոգրեալ եկեղեցի շինեաց (որպէս ասացաք) սուրբն Գրիգոր: Եկեղեցին հանգստեան սրբոյն Սահակայ` քակեցաւ ՚ի Լէնկթիմուրայ. զորմէ տե'ս ՚ի Նոր Հայաստան ՚ի գեօղն Սուրբ. Սահակ թղթ. 193.

Հացեաց դրախտ: Կոչեցաւ այսպէս սակս փոքրիկ անտառին Հացի ծառոց` որ էր առ ստորոտով բարձրաւանդակի Վահէվահեան մեհենին Աշիտաշատու, որպէս դնէ Բուզանդ գ. 14. * Եւ յաճախ (լինէր բնակութիւն սրբոյն Դանիէլի) յակն աղբերն ՚ի ներքոյ սարաբարձր մեհենատեղոյն Հերակլեայ, որ կայ դէմ յանդիման լերինն մեծի` որում Ցուլն (Դաւրոս այսինքն Տօրոս) անուանեալ կարդան. ՚ի բագնին տեղւոջէ ՚ի բացագոյն իբրեւ քարընկէց մի ՚ի ներքոյ կուսէ, ՚ի դոյզն ծործորակին, ՚ի սակաւ անտառակին, ՚ի Հացուտ պուրակին` որում անուն տեղւոյն իսկ Հացեաց դրախտ կոչեն: Աստանօր թաղեցին զմարմին սրբոյն Դանիէլի աշակերտք նորին` որպէս հրամայեալ էր սրբոյն. եւ ՚ի սորին աղբիւր մկրտեաց սուրբն Գրիգոր զբազմութիւն զօրաց ըստ գրելոյ նորին Բուզանդայ:

Մատրավանք: Այսպէս կոչն առ Յովհաննու Մամիկոնէի. իսկ յայսմաւուրս ՚ի 18. նոյեմբերի` բաժանաբար` Վանք մատրայ ¹: Առ Բուզանդայ գ. 14 կոչի Մարգարէանոց Յովհաննու. * Նոյնպէս եւ ՚ի ներքոյ քան զնա (այսինքն` քան զեկեղեցին յԱշտիշատու) Մարգարէանոցն Յովհաննու, նոյնպէս մոտ ՚ի տուն տնուն Հանգիստ առաքելոցն: Ըստ այսմ եւ ՚ի գ. 16. * Փառէն ոմն երէց ՚ի գաւառէն Տարօնայ ՚ի մեծէ Մարգարէանոցէն Յովհաննու, որ էր նախ շինեալ տուն աղօթից եւ խնդրուածոց, եւ հանգիստ սրբոցն յորոյ ագարակի թաղեցաւ եւ նոյն Փառէն: Այսպէս կոչեցաւ սակս անդէն շինելոյ մատուռն, եւ ՚ի նմա ամփոփելոյ սրբոյն Գրիգորի յայտնութեամբ. հրեշտակի` զնշխարս ինչ յոսկերաց Յովհաննու Մկրտչի, եւ սրբոյն Աթանագինեայ որ սակս փոքրիկ գոլոյ Մատուռն կոչի առ Ագաթանգեղոսի եւ առ Բուզանդայ:

Զտեղի սորա Ագաթանգեղոս ՚ի յկգ. եւ Զենոբ ՚ի հր. եւ ՚ի հգ. նշանակեն լինել ՚ի փոքր ձորակի` ընդ որ անցանէր ջուր նուազ` մօտ ՚ի գետն Եփրատ իբր երկու արշաւանօք ձիոյ: Եւ ըստ Բուզանդայ` գոլով ՚ի ներքոյ բարձրաւանդակի Մայր եկեղեցւոյն յԱշտիշատու` էր ՚ի գիւղն անդ յԱշտիշատ կամ առընթեր գեղջն եւ ՚ի վիճակի նորին: Նմին իրի եւ զՓառէն կամ զՓառներսեհ երէց` որ եղեւ կաթողիկոս, այլք դնեն լինել յԱշտիշատէ, զոր Բուզանդ ՚ի վերոյ` եդ ՚ի Մատրավանից աստի: Ըստ պատմելոյ Զենոբայ` յորդորեաց Ղեւոնդիէ հայրապետ զսուրբն Գրիգոր, մի' շինել ՚ի սմին տեղւոջ մենաստան, այլ` աղքատանոց, կացուցանելով քահանայս եւ քորեպիսկոպոսունս, զի ժողովուրդն համարձակ դիմեսցէ անդր ՚ի բժշկութիւն: Սովորութիւն էր առ նախնիս` հայրապետին հանդերձ թագաւորաւ եւ մեծամեծ նախարարօք գալ յայցելութիւն եկեղեցւոյն յԱշտիշատու, եւ առաւել այսր մատրան, ըստ գրելոյ Բուզանդայ գ. 3. *Մանաւանդ յայն ՚ի գլխաւոր տեղին` յեկեղեցին, (սովոր էին) ժողովել ՚ի յիշատակ սրբոցն որ էին անդ, եւ կատարել անդ ամի ամի եօթն անգամ որք զնոյն ունէին սովորութիւն, առաւել եւս ՚ի մեծի Մարգարէարան մատրանն Յովհաննու:

Ըստ կարգի պատմութեան Զենոբայ եւ Ագաթանգեղոսի` նախ հիմն եդաւ ՚ի սրբոյն Գրիգորէ` եկեղեցւոյն որ յԻննակնեանսն, բայց շինութիւնն զկնի էառ լրումն. յայն սակս առ Զենոբայ բազում ուրեք ՚ի յիշատակելն` հիմնարկեալ ասի ՚ի սրբոյն Գրիգորէ, եւ ո'չ շինեալ. զկնի հիմնարկութեան նորին շինեցաւ ՚ի նմանէ այս մատուռն. յետ այնորիկ շինեցաւ եկեղեցին Յաշտից տեղիս, որ եւ եղեւ առաջին եկեղեցի` որպէս եդաք ՚ի վերոյ. զի առաջինն չէր լրացեալ, իսկ երկրորդն` մատուռն էր կամ վկայարան, եւ ո'չ եկեղեցի:

Կործանեցաւ եւ այս վկայարան ՚ի նոյն ամի` յորում եւ վերոյգրեալն. *՚Ի սոյն ամի (ասէ Յովհաննէս Մամիկոնեան, ) քակի եկեղեցին որ Յաշտից վանսն հիմնարկեալն ՚ի սրբոյն Գրիգորէ, եւ Կարապետին յԻննակնեանսն, եւ Մատրավանսն ՚ի Տարօն: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 193:

Գլակայ վանք: Մենաստան հռչակաւոր` որ կոչեցաւ այսպէս յանուն Զենոբայ` որ մականուանէր Գլակ, որպէս գրէ Լուսաւորիչն առ Եղիազար եպիսկոպոս եղբայր նորուն, ՚ի գիրս նորին Զենոբայ. *Անդ (յԻննակնեան տեղիսն) զքո եղբայրն եմ ձեռնադրեալ եպիսկոպոս. եւ ըստ կարի աղաչանացն` զանուն տեղւոյն փոխեցաք յիւր անունն յաւելեալ, (եւ) հաստատեցաք (զանունն) Գլակայ վանք: Նմին իրի Թովմաս Մեծոփեցի երկոքումբք անուամբք եւս կոչէ զմենաստանն` յասելն. *Մեծահանդէս Մայրաքաղաք վանք Գլակայ ասորոյ Զենոբայ վարդապետին:

Եւ կոչեցաւ յանուն նորա, նախ` ըստ խնդրոյ նորին, որպէս ակնարկէ վերոգրեալ բանն: Երկրորդ` զի նա ինքն Զենոբ շինեաց զեկեղեցի սորա, որպէս գրէ Լուսաւորիչն առ Եղիազար վասն Զենոբայ. *Առանց այլոց սատարութեան ինքն շինեաց զեկեղեցին` զոր ես միայն հիմնարկի: Երրորդ` զի Զենոբ կամ Գլակ կացուցաւ ՚ի Լուսաւորչէ առաջին առաջնորդ մենաստանիս:

Կոչեցաւ եւ յանուն Սրբոյ Կարապետին. *Իսկ իմ աղաչեալ (ասէ Զենոբ) զսուրբն Գրիգոր գնալ ՚ի վանսն` զոր ինքն հիմնարկեաց յանուն սրբոյ Կարապետին: Ըստ այսմ կոչի եւ առ Յովհաննու Մամիկոնէի, առ Մատթէոսի, եւ առ Կիրակոսի: Զայս անուն ընկալաւ վանքն յանուանէ եկեղեցւոյն, վասն որոյ յայսմաւուրս ՚ի 30. սեպտեմբերի` վասն եկեղեցւոյն ասի. *Եկեալ հասին ՚ի գաւառն Տարօնոյ, եւ անդ շինեալ եկեղեցի յանուն սուրբ Կարապետին ՚ի տեղիս մեհենիցն:

Լեառն` յորում շինեցաւ մենաստանն` կոչէր Քարքէ, զի շինեցաւ ՚ի տեղւոջ Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ բագնեացն, զորս Զենոբ ², դնէ ՚ի լեառն Քարքէ: Իսկ տեղի կամ կողմն լերին` ուր էր մենաստանն, կոչէր Իննակնեան տեղիք, որպէս է տեսանել առ Զենոբայ ՚ի թղթ. իզ. * Դադարեալ աւուրս իե. ՚ի վանս Գլակայ յԻննակնեան տեղիս: Եւ սուրբն Գրիգոր գրէ առ Ղեւոնդ հայրապետ Կեսարիոյ` առ նորուն Զենոբայ. * Զոր Իննակնեան կոչեն տեղւոյն` հնդիկք եւ պարսիկք, որով պանծան յոյժ բնակիչք տեղւոյն: Եւ յայսմանէ նաեւ մենաստանն Իննակնեան վանք կոչի առ Յովհաննու Մամիկոնէի, եւ առ Վարդանայ աշխարհագրի, որ եւ դնէ զպատճառն երկուց եւս անուանակոչութեանց` յասելն. * Կոչի Իննակնեան վանս` վասն ինն ականց քաղցրահամ աղբերացն. եւ կոչի Գլակայ վանս` վասն առաջնորդի վանաց հօրն ³:

Սոյն այս Իննակնեան տեղիք կոչէր նաեւ Բարեբոխ. * Զիննակնեան տեղիսդ` զոր եւ բարեբուխ <sup>4</sup> ասեն ոմանք, շինեսցես զդա բնակութիւն դասուց կրօնաւորաց. գրէ Ղեւոնդ հայրապետ առ սուրբն Գրիգոր` առ Զենոբայ:

Զառաջինն էին յայսմ վայրի երկու բագինք եւ արձանք. մին` յանուն Գիսանեայ ՚ի պղնձոյ, որոյ երկայնութիւն երկոտասան կանգուն <sup>5</sup>. իսկ միւսն յանուն Դեմետրեայ հնգետասան կանգուն: Սոքա էին եղբարք երկու յազգէ հնդկաց, որոց յաւուրս Վաղարշակայ արքայի փախուցեալ ՚ի Հայս` ժառանգութեամբ ընկալան` ՚ի նմանէ զերկիրն Տարօնայ, զոր եւ որդիք նոցա յետ մահուան ՚ի կարգս դից դասեալ` պաշտեցին եւ բագինս կանգնեցին:

Սուրբն Գրիգոր կործանեաց զնոսա ⁶, եւ հիմն արկ եկեղեցւոյ` զոր կատարեաց Զենոբ. անդ ամփոփեաց զմեծ մասն նշխարաց սրբոյ Կարապետին եւ Աթանագինեայ զորմէ եւ վկայեն եօթն խոտաճարակքն յաղօթելն իւրեանց, * Երեւեսցի փառք քո տէր ՚ի տաճարս յայս, զոր ընտրեցեր հիմնարկութեամբ սրբոյն Գրիգորի. եւ բնակութեամբ. սրբոյ Կարապետիս: Յորմէ եւ եկեղեցին առ Յովհաննու Մամիկոնէի կոչի Սուրբ Կարապետ:

Գործակից եղեւ այսմ շինութեան իշխանն Սիւնեաց` ըստ գրելոյ Ստեփաննոսի Օրպէլեան. * Բազում գանձիւք եւ ջանիւ գործակից լինի շինուածոյ հանգստարանի սրբոյ Կարապետին, եւ կանգնէ անդ ՚ի վանսն Գլակայ արձան զնըշանն տէրունական` յիշատակ իւր:

Հաստատեաց ապա սուրբն Գրիգոր եւ Վանս, որպէս Ղեւոնդիոս հայրապետ թղթով իւրով յորդոր տուեալ էր ժողովել ՚ի նմա արս իբրեւ հարիւր. այլ սուրբն Գրիգոր ժողովեաց անդր կրօնաւորս թուով քառասուն եւ չորս:

Զկնի` Թոդիկ որ էր քսաներորդ հայր վանաց յեօթներորդ դարուն, բազմացոյց անդ նաեւ զանապատաւորս` թուով իբրեւ երեք հարիւր իննսուն եւ ութ:

Եւ ՚ի կալուածս վանացն սահմանեաց սուրբն Գրիգոր դաստակերտս երկոտասան, որք են գիւղօրէք (զորս կարգեսցուք ստորեւ). յորոց զերկուսն քանզի իշխան ոմն Մամիկոնէից ՚ի բաց եհան, Վարդ պատրիկ իշխանն Արծրունի անդրէն դարձոյց, զորմէ գրի ՚ի ձեռագրի պատմութեան Յովհաննու Մամիկոնէի. *Նոյնպէս եւ զսուրբ Կարապետն ՚ի Գլակայ վանսն մեծաշուք փառօք զարդարեաց. սա դարձոյց զԿուառս եւ զՊարեխ ՚ի սուրբ Կարապետն, տուեալ ՚ի գին նոցա առ իշխանն Տարօնոյ քսան եւ երկու հազար դահեկան, նաեւ զերկուս գեօղս յաւել ՚ի գաւառէն Վասպուրականի: Նոյնպէս եւ գայլն Վահան ութ եւ տասն գեօղս ազատեաց եւ ետ եկեղեցւոյն, ջնջեալ զանուանս նոցա յարքունի դիւանէն:

Յեկեղեցի սրբոյ Կարապետին արգելել էր կանանց մտանել, զի ըստ գրելոյ Զենոբայ (՚ի թղթ. կե) սուրբն Գրիգոր եդ զայս պատուէր` գրելով ՚ի տախտակս պղնձիս. եւ Յովհաննէս Մամիկոնեան պատմէ զհարուածիլն Մարիամու կնոջ վերոգրեալ Վարդ Պատրկի` սակս մտանելոյ ՚ի ներքս յաւուրս Թոթկայ վանահօր: Արգելեալ էր նոյնպէս երիվարաւ անցանել առ նովաւ, կամ գնալ մինչեւ ցդուռն նորա:

Կործանեցաւ Սուրբ Կարապետ յերկրաշարժութենէ, եւ Մուշեղ իշխան Տարօնոյ` (զոր եւ մարզպան կոչէ Յովհաննէս Մամիկոնեան) տուեալ գանձ բազում շինեաց քարակոփ: Անդրէն քանդեցաւ յորժամ արշաւեաց ՚ի Հայս Ապտուռռահիմ քեռորդի Մահմէտի: ՚Ի 1058. ՚ի ԺԱ. դարուն` զօրք պարսից այրեցին զշինուածս` զոր Գրիգորի Մագիստրոսի էր շինեալ ՚ի ձեռն իւրոյ գործակալին. *՚Ի սոյն ամի (ասէ Լաստիվերտցին ՚ի գլ. իա. ) այրեցին զգեղեցիկ ապարանս Սուրբ Կարապետին, զոր Հրահատ ոմն ՚ի գործակալացն մեծին Գրիգորի որդւոյն Վասակայ մեծաւ ջանիւ շինեալ էր` մինչ երկրին տէր էին. զժամատունն` որ առաջի Սուրբ Կարապետին էր, զոր գեղեցկայարմար պատրաստութեամբ յարդարեաց ՚ի փառս եւ ՚ի պատիւ մեծի վկային եւ Կարապետին Քրիստոսի. նաեւ զայլ շինուածսն, եւ զփայտակերտ եկեղեցին` զոր Սուրբ Գրիգոր կոչեն: Եւ էր թուականին մերոյ ամք չէ. յորժամ այս այսպէս եղեւ:

՚Ի վանսն Գլակայ Ստեփաննոս վանահայր յաջորդ Թոթկայ շինեաց եւ եկեղեցի յանուն սրբոյն Ստեփաննոսի, որպէս յայտ առնէ Յովհաննէս Մամիկոնեան, յասելն. *Եւ յայնմ ամի վախճանեցաւ Սմբատ, եւ ետ տանել զինքն ՚ի տապանատուն հարցն ՚ի վանսն Գլակայ ՚ի դուռն սրբոյն Ստեփաննոսի, զոր շինեաց Ստեփաննոս այն` որոյ մայրն հերձաւ (որ է վերոգրեալն Մարիամ), եւ ետ ՚ի նշխարաց սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային զձախ բոյթ ոտին անյայտ: Տե'ս վասն այսր զՍուրբ Կարապետ ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 194:

Ա'յլ է ՚ի սմանէ այն եկեղեցի` զորմէ գրի ՚ի պատմութեան Ծիծառնէի խաչին, թէ Վահան Մամիկոնեան ՚ի Մշուբլուրն շինեաց զեկեղեցի սրբոյն Ստեփաննոսի, *Յանուն կրտսեր որդւոյ` որ կայ ՚ի նորին դրանն թաղեալ:

՚Ի մենաստանի աստ եւ արտաքոյ` են զանազան գերեզմանք. երեք քայլ հեռի յեկեղեցւոյն յարեւելեան կողմն նորա` թաղեցաւ Վարդ պատրիկ իշխանն Արծրունի, ըստ վկայելոյ Յովհաննու Մամիկոնէի: Առ նովաւ թաղեցաւ զկնի եւ Մուշեղ, զոր նա ինքն կոչէ մարզպան: Իսկ առ դրան սրբոյ Կարապետին` Գայլն Վահան: Յարեւելս հիւսիսոյ եկեղեցւոյն է` Հայր բլուր կամ Հայրաբլուր կոչեցեալ տեղին, ուր թաղեցաւ Թոդիկ քսաներորդ հայր վանացն Գլակայ, եւ Ստեփաննոս յաջորդ նորա, նաեւ այլք ՚ի վանահարց: ՚Ի հարաւակողմն եկեղեցւոյն փոքր ինչ հեռի` են գերեզմանք սրբոյն Անտոնի եւ Կրօնիդեայ. առ նոքօք ՚ի մէջ դրախտին` են գերեզմանք եօթն խոտաճարակացն:

Ղազարու վանք: Սուրբն Գրիգոր ՚ի գնալն իւր ՚ի Հռոմ ընկալաւ ՚ի պարգեւս ՚ի կայսերէն եւ ՚ի պապէն Հռովմայ զմասն ինչ նշխարաց սրբոյն Պետրոսի, եւ զահեակ ձեռն անդրէն առաքելոյն. եւ իբրեւ եկն յաշխարհս Հայոց` ՚ի հրեշտակէ այ ծանուցեալ զտեղի յարմար հանգստեան նոցա, եդ անդր զսուրբ նշխարս` որ էր ՚ի ստորոտ լերինն Տօրոսի, պատրաստելով զնիւթ առ ՚ի շինել վկայարան, կարգեաց պաշտօնեայս եկեղեցւոյ զարս երկոտասան. *Եւ ետ զտեղին զայն Ղազարու, եւ անուանեաց Ղազարու վանք:

Յետ ժամանակաց սակս նշխարաց առաքելոցն` կոչեցաւ Սուրբ առաքեալք. վասն որոյ գրէ Վարդան աշխարհագիր. *Ղազարու վանք Սուրբ առաքեալքն է, ուր կայ ահեակ աջն Անդրէի առաքելոյն, եւ այլ բազում սրբութւնիք: Այժմ յորոշումն կոչի Մշու սուրբ առաքեալք: Ըստ այսմ եւ յայսմաւուրս գրի. *Եկեալ առ նա աբեղայ մի Անդրէաս անուն` ՚ի Ղազարու վանաց որ է Սուրբ առաքեալքն Մշոյ, եւ սուրբն Շուշան… ետ զսուրբ խաչն յԱնդրէաս աբեղայն տանել ՚ի Սուրբ առաքեալքն ՚ի Ղազարու վանսն: Սոյն այս թուի լինել` որ առ Բուզանդայ գ. 3. կոչի Առաքելարանք:

Մուշ: Առ Զենոբայ կոչի` Աւան. *Եւ այլքն ամենեքեան երթեալք էին ՚ի Մուշն Աւան: Այսպէս կոչի յայս բան Զենոբայ ՚ի ձեռագրի եւ ՚ի տպագրեալն, որպէս եւ առ Յովհաննու Մամիկոնէի. բայց յայլ տեղիս ՚ի տպագրեալն Զենոբայ` կոչի Մուշ Քաղաք. իսկ ՚ի ձեռագիրս փոխանակ այնր` ուրեք ուրեք դնէ լոկ Քաղաք. Որպէս` ՚ի տպագրեալն թղթ. հբ. դնի. * Գնացին մինչ ՚ի դուռն Մուշ Քաղաքի. ՚ի ձեռագրի` * Գնացին մինչեւ ցդուռն Քաղաքին. որ է նոյն. քանզի Մուշ գոլով գլխաւոր քաղաք Տարօնոյ` սոսկ Քաղաք կոչի: Ըստ այսմ եւ Թովմա Արծրունի նախ յանուանէ կոչէ Մուշ Քաղաք, եւ ապա լոկ Քաղաք` յասելն. * Եւ նա ինքն եկն ձմերել ՚ի Մուշ Քաղաքի տարունոյ. Իսկ ստորեւ. * Թանձրութիւն ձեանն հարթայատակ դիզաւ շուրջ զստորոտով լերինն յորում տեղւոջ Քաղաքն Տարունոյ շինեալ էր:

Զեկեղեցի սորա Սուրբ Փրկիչ` յիշէ Ասողիկ դ. 14 եւ զկոտորածն որ եղեւ ՚ի նմա յաւուրս կայսեր Վասլի ՚ի Բատայ ամիրայէն Խլաթայ եւ Նփրկերտոյ` յասելն. * Սրով եւ գերութեամբ անմարդացոյց զգաւառն Տարօնոյ, յաւարի առեալ զքաղաքն Մուշ, խողխողեալ զքահանայս յեկեղեցւոջն` որ Սուրբ Փրկիչ անուանի` ողորմելի տեսակաւ. որում արեան ներկուածք` ցարդ եւս ցուցանի ՚ի նոյն եկեղեցւոջ:

Զայս եկեղեցի շինեաց հռչակաւոր իշխանն Բագարատ ՚ի թ. դարուն` որպէս գրէ Թովմաս Արծրունի. * Բայց ինքն կարծեցեալ մարզպանն փախստեայ անկանի ՚ի բարձրաբերձ եկեղեցին` որ յանուն Փրկչին մերոյ շինեալ էր յիշխանէն Բագարատայ, ՚ի ծախս մեծամեծ գանձուց իբր Յ. հազարաց, եւ անդ ՚ի միջոյ գմբեթին ղօղեալ սալարեալ սարսռալից դողմամբ զետեղեալ լինէր:

Հացեկաց գիւղ: Ըստ այսմ կոչեն զայս Կորիւն, Ղազար եւ Ասողիկ, եւ դնեն ՚ի Տարօն գաւառի, ուստի էր երանելին Մեսրովբ, կամ Մաշթոց. այլ Խորենացին դ. 47 սոսկ զանունն դնէ. *Մեսրովբայ որ էր ՚ի Հացեկաց Տարօնոյ առանց յօդելոյ յանունս Գիւղ. Զնոյն առնէ եւ Յովհաննէս կաթողիկոս, յասելն * Մեսրոպ որ ՚ի Հացեկաց Տարօնոյ: Յոր անուն եւ այժմ կոչի Հացիկ, եւ քրդերէն` Խասիկ: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թէթ. 191:

Բուզանդ գ. 19. զայս Հացեկ թուի կոչել Հացեաց Գիւղ` յասելն. * Էր նորա (այսինքն պապայ որդւոյ Յուսկան) հարճ մի ՚ի գաւառէն Տարօնոյ, ՚ի Հացեաց գեղջէն Կարճազատացն, եւ մնաց որդի ՚ի հարճէ անտի ՚ի Հացեկացոյն:

Ծաղիկ: Գիւղ` սահմանակից Հաշտենից` որպէս դնէ Ղազար թղթ. 258. * Զօրավարն հայոց Վահան Մամիկոնեանն հանդերձ արամբքն որ ընդ նմա էին բանակէր ՚ի գիւղ մի մերձ` որ էր ընդ իշխանութեամբն Մամիկոնէից (այսինքն ՚ի գաւառին Տարօնոյ), որում անուն էր Ծաղիկ, կամեցեալ անցեալ ՚ի կողմն սահմանակցութեն Հաշտենից:

Թիլ: Գիւղ` զորմէ Ասողիկ բ. 6. *Զսա (այսինքն զկայսրն Վասիլ մակեդոնացի, որ թագաւորեաց ՚ի 867. ) ասեն լեալ ՚ի Տարօնոյ գաւառէն, ՚ի գեղջէն Թլայ: Նոյնպէս դնէ եւ Սամուէլ ՚ի պկե. թուին, որպէս եւ առ Կիրակոսի:

Գոմկունք: Գիւղ` յիշատակեալ առ Բուզանդայ դ. 15. ուր ասի. *Պարգեւ առեալ չերիցուն զգիւղն` ուստի իսկ ինքն էր ՚ի նահանգէն Տարօն գաւառէն, որում անուն Գոմկունք կոչեն:

Կուառս, կամ Կըւառս: Քաղաքագեօղ կամ աւան ՚ի Պալունեաց փոքրիկ վիճակին, կամ գաւառին Տարօնոյ. *Եկեալ յերկիրն Պալունեաց (ասէ Զենոբ ՚ի թղթ. խը. ) յաւանն մեծ Գիսանէ ՚ի Քաղաքագեօղն Կուառս: Շինեաց զսա Կըւառս` (կամ որպէս է ՚ի տպ. Զենոբայ` Կուառ) մի յորդւոցն Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ իշխանացն Հնդկաց, որք եկին ՚ի Հայս յաւուրս Վաղարշակայ արքային մերոյ, որպէս գրէ Զենոբ. ՚ի թղթ. կթ. *Եւ շինեաց Կուառ իւր աւան, եւ կոչեաց յանուն իւր Կուառս:

Մի էր յերկոտասան դաստակերտից վանացն Գլակայ, կառուցեալ առ ձորով, ունէր երդս 3012. հեծեալս 1500. հետեւակս 2200:

Յայնկոյս ձորոյն Կուառաց էր աղբիւր յորդաբուղխ` ուրանօր սուրբն Գրիգոր պահեաց զնշխարսն: Իսկ Ստեփաննոս` երրորդ հայր վանաց Գլակայ` շինեաց եկեղեցի, եւ կացոյց կրօնաւորս վաթսուն:

Մեղտի: Աւանագեօղ` մի յերկոտասան դաստակերտից վանաց Գլակայ, զոր շինեաց Մեղտէս մի յորդւոց Դեմետրեայ եւ Գգիսանեայ իշխանացն հնդկաց. *Եւ Մեղտէս (ասէ Զենոբ կթ. ըստ ձեռագրին, ) շինեաց ՚ի դաշտի անդ զաւան, եւ կոչեաց զանուն նորա Մեղտի: Կոչի ՚ի Զենոբայ եւ Քաղաքագեղ` յասելն. *Յետ ժբ. աւուր երթեալ իջանէաք ՚ի Քաղաքագեղն Մեղտի: Ունէր երդս` 2080. հեծեալս` 800. հետեւակս` 1030: Յիշատակի անուն սորա եւ առ Յովհաննու Մամիկոնէի ՚ի թղթ. ճէ: Իսկ լեառն սորա յիշատակի ՚ի ձեռագրին Զենոբայ. *Իսկ զօրքն հայոց ելեալք անցանէին ընդ ստորոտ լերինն Մեղտեայ: Նոյնպէս եւ գետն Մեղտեայ (որ ընթանայ ընդ Տարօն, ) յիշատակի ստէպ ՚ի գիրս Յովհաննու Մամիկոէի.

Խրտում. կոչի եւ Տում: Աւանագեօղ` մի յերկոտասան դաստակերտից վանաց գլակայ, որ ունէր երդս` 900. հեծեալս 400:

Խորնի: Աւանագեօղ` մի յերկոտասան դաստակերտից վանաց գլակայ, որ ունէր երդս` 1906, հեծեալս` 700, հետեւակս` 1008:

Աստի ասի լինել քերթողահայրն Մովսէս` որ եւ կոչի ստէպ ՚ի հայրենեացն Խորենացին. զոր Տարօնեցի եւս կոչեն պատմիչք ՚ի գաւառէն` ուր էր Խորնի:

Պարեխ. կոչի եւ Բրեխ: Աւանագեօղ` ՚ի կարգս երկոտասան դաստակերտից վանաց գլակայ, որ ունէր երդս` 1680. հեծեալս` 1030. հետեւակս` 400:

Կետղէք. կոչի եւ Կէղս. կամ (ըստ տպ. Զենոբայ հ. ) Կեղք: Աւանագեօղ, մի յերկոտասան դաստակերտից վանաց գլակայ, որունէր երդս` 1600. հեծեալս` 800. հետեւակս` 600:

Բազում: *Իսկ Բազում (ասէ Զենոբ`) որ թարգմանի Բազմաց կայան, (ունի) երդս` երեք հազար երկերիւր. հեծեալս` հազար քառասուն. աղեղնաւորս` ութ հարիւր քառասուն, եւ տիգաւորս` վեցհարիւր ութսուն: Մի է եւ այս ՚ի կարգս երկոտասան աւանգեօղից` որք էին կալուած վերոգրեալ վանաց, եւ յերկոտասանից անտի` միայն սոքա եօթնեքին արձանագրին ՚ի գիրս Զենոբայ. որոց լինելն ՚ի Տարօն գաւառի յայտ անտի է, զի յետ ստորագրելոյ` ասէ. *Արդ` այսոքիկ աւանագեօղքս` որք ՚ի բնէ տուեալք էին ՚ի ծառայութիւն կռոցն, զոր իշխանքն հաստատեցին ՚ի սէր եկեղեցւոյն: Կռոց անուամբ իմանայ զԴեմետր եւ զԳիսանէ, որոց ՚ի կալուած տուաւ գաւառն Տարօնոյ ՚ի Վաղարշակայ արքայէ: Եւ սուղ ինչ ՚ի վերոյ ՚ի տեղեկութիւն սոցա` առաքէ ՚ի գիրս ցեղին Մամիկոնէից` որոց կալուած էր Տարօն. *Քանզի աւանք են (ասէ) նոքա մեծամեծք, որպէս կայ ՚ի գրի իշխանացն Մամիկոնէից:

Հոռեանս: Աւան` զոր շինեաց Հոռեան մի յորդւոց Դեմետրեայ եւ Գիսանեայ, որ էր կրտսերն: *Իսկ Հոռեան (ասէ Զենոբ) շինեաց զիւր աւան ՚ի գաւառին Պալունեաց, եւ կոչեաց զանուն նորա Հոռեանս:

Ողական: Ամրոց` զորմէ գրէ Խորենացին բ. 81. *Իսկ նահապետն ազգին ողկունեաց` ամրանայր յամրոցին որ անուանեալ կոչի Ողական: Սոյնպէս կոչի եւ առ Բուզանդայ ե. 3. *Ապա մինչդեռ մարդպետն հայր զիւրով իշխանութեամբ շրջէր յերկիրն Տարօնոյ, եւ Մուշեղ սպարապետն հայոց էր ՚ի նմին գաւառին` յիւրում բերդին, որում անուն Ողական կոչեն, որ կայ ՚ի վերայ գետոյն Եփրատայ: Գրի ուրեք առ Բուզանդայ համառօտելով Ողկան. որպէս է առ Զենոբայ, առ Յովհաննու Մամիկոնէի, եւ առ Ասողկայ բ. 4.: Այժմ ըստ ասելոյ ոմանց` կոչի առ Պոկլան, ուստի ելանէ որիզ:

Կաւկաւ Քաղաք` որ յիշատակի ՚ի ձեռագիրս Զենոբայ, ՚ի կողմանս Ողկան ամրոցին:

Ձիանկերտ. Քաղաք` որ զկնի ՚ի Վախտանկայ զորապետէ Պարսից նորոգեալ կոչեցաւ Պորպէս. * Եկն ՚ի գլուխ Տարօնոյ (ասէ Յովհաննէս Մամիկոնեան) եւ շինեաց զաւերեալն Ձիւնկերտ քաղաք մեծ, եւ փոխեաց զանուն քաղաքին ըստ անուան կնոջ իւրոյ զոր էած ընդ իւր` Պորպէս, այսինքն Համեղ:

՚Ի ձեռագրի միում Յովհաննու Մամիկոնէի գրի Պորպ ըստ որոյ յիշէ եւ Թովմաս Արծրունի գ. 5. * Տիկինն սպարապետականի (այսինքն Մամիկոնէից) Տարունոյ եկեալ, եւ նշանացի զդի նորա (այսինքն Աշոտոյ որդւոյն Սուփանայ) գտեալ` տարաւ ՚ի Պորպ յիւր աւան եւ եդ ՚ի գերեզմանի:

Օձ. Քաղաք` որոյ մուտք անձուկ, առ որով կայր եւ Մօր.: Սորա բերդ է թերեւս` զոր շինեաց Դաւիթ որդի Աշոտոյ Մսակերի. զորմէ գրէ Վարդան. * Դաւիթ եղբայր Սմբատայ շինէ զՕձ բերդ: Այժմ երեւի աւերակ սորա:

Առաղս: Տեղի` ուր շինեցաւ աւան <sup>7</sup>: Այժմ կոչի Առաղ` որ է գիւղ: Տե'ս ՚ի նորա Հայաստան թղթ. 189:

Եղանց բերդ. զկնի կոչեցաւ Եղնուտ. * Ետ տանիլ (ասէ Յովհան Մամիկոնեան) յԵղանց բերդն, զոր դեռ Եղնուտն կոչեն ⁸: Յիշատակէ զսոյն եւ Լաստիվերացին ՚ի գլ. ժը. ՚ի գրելն վասն Իւանէի որդւոյ Լիպարտին, որ իշխան էր աւանին Երիզայ Հաշտենից. * Գնաց եւ խաբանօք էառ զամուրն Եղանց բերդ կոչեցեալ. եւ զկնի կոչէ Եզնուտ` յասելն. * Եւ զինքն եդ ՚ի յԵղնուտն ՚ի բանդի:

Կորի: Տեղի` մօտ յԱրածանի: ՚Ի տպագրեալն Յովհաննու Մամիկոնէի ՚ի ճիր, որպէս եւ ՚ի միում ձեռագրի` դնի Կորեայ լեառն. իբր զի ասէ` զօրք պարսից պաշարեալ գոլով ՚ի թշնամեաց, աղաղակէին` * Վա'յ մեզ կորեաք, եւ եդաւ անուն գաւառին Կորեայ լերին:

Գարհար: Ամրոց` ՚ի վերայ լերին Տօրոսի մօտ ՚ի Սուրբ Կարապետ, շինեալ ՚ի Վախտանկայ զօրապետէ պարսից. * Եւ ՚ի վերայ լերինն Տօրոսի (ասէ Յովհան Մամիկոնեան ՚ի ճլգ) շինեաց զամրոց, եւ կոչեաց զանուն նորա Գարհար ⁹, քանզի անդ ոմանք Գահավէժ եղեն:

Գրգռու: Աւան` զոր կառոյց վերոգրեալ Վախտանկ. * Ել (ասէ Յովհան Մամիկոն, ՚ի ճլգ) եւ ՚ի վերայ Գոռոզ լերինն, եւ շինեաց անդ աւան, եւ անուանեաց զնա Գրգռոս, յանուն որդւոյ իւրոյ Գրգռոսի:

Առինջ: Տեղի` զոր յիշատակէ Յովհան Մամիկոնեան ՚ի ճլը: Այժմ կոչի Առինճ, որ է գիւղ: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 191:

Այծից բերդ: Զոր չիշէ Յովհան Մամիկոնեան ՚ի ճխէ. Առ Մատթէոսի` կոչի Այծեաց բերդ. յառաջագոյն կոչէր Արծուիս, որպէս դնի ՚ի ձեռագրին Յովհաննու Մամիկոնէի: Կոչի նաեւ Արծրունի, որպէս դնի ՚ի ձեռ. եւ ՚ի տպ. ճխթ: Նոյն է սա որ առ Զենոբայ ծէ. կոչի Արծուիք, ուր եւ յաւելու զստուգաբանութիւնն. իբր զի իշխանն Հաշտենից հեգնելով` Արծուոյ ձագ կոչեաց զիշխանն Սիւնեաց. իսկ իշխանն Սիւնեաց ՚ի սատակելն զիշխանն Հաշտենից` ասաց. *Տեսցեն զքեզ անկեղք` եւ ասասցեն թէ յԱրծուոյ հարած նապաստակդ. եւ ինքն դարձաւ. զոր տեղին մինչեւ ցայսօր Արծուիք կոչեն:

Արտից գիւղ: Մօտ է ՚ի Սբ Կարապետ, ուր էր եւ անտառ նոյն մենաստանին ըստ ձեռ. Յովհաննու Մամիկոնէի: Ունէր այս գիւղ նաեւ ամրոց, որպէս դնի ՚ի ձեռ եւ ՚ի տպ ճծգ:

Մեծամօր: Ամրոց` զորմէ Յովհան Մամիկոնեան ըստ ձեռագրին. *Թագուցեալ էին ՚ի բլուրն ՚ի փոքրն ամրոցին ՚ի Մեծամօրին արք երեք հարիւր ՚ի ներքոյ Անդակայ:

Մոկկունս, կամ Մոգուց գերեզման: Յիշէ Յովհան Մամիկոնեան ըստ ձեռագրին, յասելն. *Ձգեցին զգլուխս հինգհարիւրս ՚ի մօր անդր, եւ կոչեցաւ տեղին այն Մոգուց գերեզման, որ է Մոկկուն: Այժմ կոչի Մոկունք. տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 188:

Աստղաբերդ: Յիշատակի ՚ի ձեռագրի Յովհաննու Մամիկոնէի, որոյ եկեղեցին` զոր կոչէ Մեծ կաթուղիկէն, կործանեցաւ ընդ այլ եկեղեցիս` յորժամ Ապտուռռահիմ արշաւեաց ՚ի Հայս:

Յիշատակի եւ Աստօղնք, եւ Աստղունք. որ ՚ի տպ. ճհա. գրի Աստէղօնք, եւ ՚ի ճէ. Աստեղօն ամրոց. Իսկ ՚ի միում ձեռագրի` նաեւ Աստեղունք. *Անցեալ յԱստեղունս ամուրն կային աւուրս բ: Եւ փոքր մի զկնի. *Եւ նա խնդրեաց ՚ի նմանէ զԱստեղունս ամրոցն: Ուր ՚ի տպ. ճժե. գրի յԱստեղօնս, եւ զԱստեղօնս. որ թերեւս նոյն են ը Աստղաբերդին: Տե'ս զԱսղնբերդ ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 183: Յիշատակին առ նորին Յովհաննու Մամիկոնէի, եւ ա'յլ բազում անուանք անծանօթք. որք են,

Խարձ գեօղ: Որ յայլում ձեռագրի, որպէս եւ ՚ի տպ. ճժզ. դնի Հարցս: Այժմ կոչի Խարծ: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 191:

Մօրաց դուռն: Յիշատակի ՚ի ձեռագիրս եւեթ:

Սանասայի ծմակ: ՚Ի տպ. ճժը. եւ ճժթ. որ ՚ի ձեռագիրս ինչ գրի Ծծմակ: Տե'ս եւ ՚ի նոր Հայաստան զԾծմակ թղթ. 182. 191:

Անդակ եւ Արդակ: Մօտ յԻննակնեան վանսն, զորմէ գրի ՚ի ձեռագիրս Յովհաննու Մամիկոն. *՚Ի հարաւոյ կուսէ վանացն որ ՚ի գլուխն Արդակայ, եւ հայի ՚ի փոքր ամրոցն մեծամօրն` ներքոյ Նարդակայ` զոր Արդակն կոչեն: Այժմ եւս կոչի Անդակ:

Կոթ, կամ Կութ: Անուն ձորոյ` որ յիշատակի առ Յովհաննու Մամիկոնէի ՚ի ճիը. յասելն. *Փախստական արարին զնոսա ՚ի բերդակոյս Կոթ ձորոյ… եւ արք բերդին ընդ դէմ ելեալ քարամբք եւ գլովք: Եւ փոքր մի զկնի. *Եւ Վահան առեալ զզօրսն իջուցանէր ՚ի բուն ձորն: Իսկ բերդին անունն ո'չ յիշատակի անդէն:

Մահու ագարակ: Բլուր` յորում Սմբատ որդի գայլ Վահանայ թաղեաց զդիակունս թշնամեացն: Այժմ կոչի Մահագրակ, որ է գիւղ. տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 191:

Մահու բլուր: Յիշատակի առ Յովհաննու Մամիկոնէի ՚ի ճխէ, ուր պատերազմեցաւ Սմբատ ընդ Վախտանկայ պարսկի, եւ յաղթեաց:

Սրենց ձոր, եւ Գողոց աղբիւր: Յիշատակին առ նորին Յովհաննու Մամիկոնէի ՚ի ճծդ:

Սրեմաձոր, կամ Սերեմաձոր: Անուն անտառի` ուր անկաւ Սրէմ` ոմն ՚ի զօրացն հայոց: Յիշատակի առ յովհ. Մամիկոն. ՚ի ճծդ:

Ժողովս, կամ Ժողով: Տեղի ինչ յիշատակեալ ՚ի նմին հեղինակէ ՚ի ճծդ:

Վահանովիտ: Յիշատակեալ ՚ի ճծզ. զոր շինեաց Վահան որդի Վարազայ իշխանին Պալունեաց:

Թմբրաձոր: Յիշատակեալ ՚ի ճծթ: Այսպէս կոչեցեալ` սակս անդ ննջելոյ խոցոտեալ զօրացն:

Վարազաբլուր: Այսպէս անուանեալ վասն կոտորածոյն` զոր արար իշխանն Պալունեաց Վարազ: Յիշատակի ՚ի ճծթ:

Կենաց վայրք: Էր գեօղ վանաց, եւ կոչեցաւ զկնի Շիրակնիք. ըստ այլ ձեռագրի Շիրենիք: Յիշատակի ՚ի յովհ. Մամիկոն. ՚ի ճկ:

Հոնընկեց, կամ Խոնընկեց ըստ միում ձեռագրի: Յիշատակի ՚ի տպ. ՚ի ճկդ, եւ ճհ:

Քարագլուխ, կամ Քարգլուխ: Որ է հանդէպ լերինն Տօրոսի: Յիշատատի ՚ի ճկղ. եւ ՚ի ճկէ:

Գիւղ Պալունեաց: (Եթէ իցէ ա'յլ ՚ի Կուառս եւ ՚ի Հոռեան աւանաց: ) Յիշատակի ՚ի ճկը:

Մարկուաց փող: Յիշատակի ՚ի ճհա: ՚Ի ձեռագրին Մարտից փող:

Սրգլուխ: Յետսանկ: Յիշատակի վերջինս ՚ի տպ. ՚ի ճհբ: Իսկ ՚ի ձեռագրի միում փոխանակ Յետսանկ անուան գրեալ կայ Այծտան: Յայլում ձեռագրի` ո'չինչ դնի:

Մահու առիթ: Յիշատակի ՚ի ճհբ:

Կաղմխեաց բլուր. կամ ըստ տպ. ՚ի ճհզ. ըստ ա'յլ ձեռագրի Կաղամանեաց բլուր:

Իսկ ՚ի ճձա. Կաղամախեաց լեառն: Մօտ յԱրածանի (կամ յԱրծնի) գետ` ուր էր անտառ ծառոց:

Պարսից կողմն: Գիւղ` յիշատակեալ ՚ի ճհը: ՚Ի ձեռագրի միում գրի Պարսից դէմն:

Անկանիս: Յիշատակեալ ՚ի ճձ: Այսպէս կոչեցաւ վասն Անկանիս ասելոյն վարազայ իշխանի ցոմն իշխանացն պարսից: Բայց ՚ի ձեռագրի կրկին տեղիք յիշատակին, կոչեցեալք Ներքին Անկնիս, եւ Վերին Անկնիս:

Պուղկ: Ըստ ձեռագրի Պողկ: Յիշատակեալ ՚ի ճձ:

Փանդիկ: Հայկէրտ, կամ ըստ ձեռ Հայրկէրտ: Են այլեւ այլ տեղիք յիշակակեալք ՚ի Յովհաննու Մամիկոնէէ ՚ի ճձա:

Սոյն սա յիշատակէ ՚ի ճա. եւ զԵկեղեցի սուրբ Աստուածածնի` զոր Վարդ Պատրիկ իշխանն Արծրունի շինեաց եւ զարդարեաց հրաշալի սպասիւք եւ կազմութեամբ` ՚ի յիշատակ կնոջ իւրոյ Մարիամու:

՚Ի գիրս Զենոբայ յիշատակին յետագայ տեղիքս, Արեւոց բլուր, կամ Արեւու բլուր. կոչի սա նաեւ` Աւետեաց բլուր: Տեղի` ուր ճգնէին սուրբն Անտոն եւ Կրօնիդէս, մօտ ՚ի Բարեհամ աղբիւրն, որ յայլում ձեռագրի կոչի` Քաղցրահամ աղբիւր:

Մեսակէս: Տեղի` ուր անկաւ դի Մեսակէսի քրմին յԱշտիշատու. ՚ի տպ. ծը. վրիպակաւ դնի Մետսակողմ, որպէս եւ յայլ ձեռ. Մետսակող:

Արջուց ձոր. ՚ի տպագրեալն ծը. ըստ ձեռագրի Արջոյ ձոր: Տեղի` ուր անկաւ իշխանն արջուց:

Վիշապ քաղաք: Տիրակատար քաղաք: Առաջինն յիշատակի ՚ի Զենոբայ ՚ի ծդ. իսկ երկրորդն ՚ի ծզ:

Արձան: Անուն լերին. այսպէս անուանեալ` սակս անդ անկանելոյն Արձանայ քրմապետին: Յիշատակի ՚ի ծդ:

Ձոր Եմանու: Դնի *Յարեւելից կուսէ հանդէպ Կաճկօնից Աստղօնից, ՚ի տպագրեալն կէ. ըստ այլ ձեռագրի փոխանակ ձորոյն եմանու` գրի Ձոր արծսանայ:

Թակարդ: Տեղի` ՚ի հարաւակողմն անտառի ինչ, ուր կոտորեաց Տրդատ արքայ 1700 այր ՚ի հիւսիսականացն:

Մծուրք: Տեղի հին քաղաքի շինելոյ ՚ի Սանատրկոյ արքայէ, զոր Բուզանդ դ. 13. այսպէս ստորագրէ. *Ապա գնայր Մարդպետն հայր ՚ի սուրբ Տեղեացն (յեկեղեցւոյն եւ ՚ի վանացն յԱշտիշատու), եւ էջ յափն գետոյն հոսանացն Եփրատու` առ հովիտսն թանձրախուռն անտառին, ՚ի գետախառնունսն երկուց գետոցն ՚ի թաւուտ խտրձիցն մամխեացն` որ ՚ի տեղւոջն ՚ի հնոցն իմն շինած քաղաք, զոր շինեալ Սանատրուկ արքայի, որում անուն տեղւոյն Մծուրք կոչի:

Հոսանք Եփրատայ զոր դնէ աստէն, երեւի լինել նոյն` որ այժմ կոչի Կարկաջահոսանք Եփրատայ, որ մօտ է ՚ի լեառն սրբոյ Կարապետին. որով եւ Մծուրք լինի մօտ ՚ի նոյն լեառն, եւ ՚ի Տարօն գաւառի: