Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Այս գաւառ եղեւ առաջին վայր բնակութեան Հայկայ յետ դարձի իւրոյ ՚ի Բաբելոնէ. եւ նա ինքն եդ զայս անուն ՚ի նշանակել ըստ Մարիբասայ (առ Խորենացւոյն տ. 9) թէ * Աստէն բնակեալքս ազգ ՚ի տանն Թորգոմայ: Այսինքն` մեք այժմ աստէն բնակեալքս` եմք ՚ի տան հարցն մերոց Թորգոմայ, եւ այլն, որք էին Հարք մեր: Զյիշատակ հարց իւրոց կամեցեալ սովաւ արձանագրել. քանզի Հայաստան էր վայր բնակութեան Թորգոմայ, եւ այլոց հարց Հայկայ, որպէս եւ հարց ամենայն ազգաց:

Եւ յայս անուն կոչեաց նա զբարձրաւանդակն դաշտին, կամ զլեռնադաշտակն` յորում բնակեցաւ. ապա ՚ի նորին անուն կոչեցաւ եւ գաւառն առհասարակ, որ եւ անկաւ ՚ի ժառանգութիւն Մանաւազայ որդւոյ Հայկայ եւ ՚ի նմանէ սերելոյ ազգին:

Եկեղեցի այսր գաւառի եւ Եպիսկոպոսարանն հիմնեցաւ զառաջինն` ՚ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ. որոյ եւ Եպիսկոպոսունք ուրեք ուրեք ՚ի գիրս կոչին եւ յանուն Մանազկերտոյ գլխաւոր քաղաքի յայսմ գաւառի. տե'ս զվերլուծութիւնն ՚ի ստորեւ: Եւ առաջինն` որ կարգեցաւ եպիսկոպոս` եղեւ յորդւոց անտի քրմացն Աղբիանոս <sup>1</sup>: Իսկ ՚ի ժամանակս Վարդանանց` եպիսկոպոս գաւառին էր Մելիտէ ². որ եւ գտաւ ՚ի ժողովն Արտաշատու ՚Ի ժամանակս ժողովոյն Դվնայ առ դ. Ներսիսիւ Շինողիւ` Ներսէս եպիսկոպոս: Նոյնպէս եւ ՚ի ժողովն Մանազկերտի յիշատակի Ալփիոս եպիսկոպոս:

՚Ի ժամանակս Գրիգորի Մագիստրոսի` թուի թէ երկու եպիսկոպոսարանաց` այսինքն են Մանազկերտոյ կամ Հարքայ, եւ Մոկաց մի եւ նոյն էր առաջնորդ` Գրիգոր եպիսկոպոս. առ որ գրէր երբեմն եւ նա ինքն Մագիստրոս, որպէս է տեսանել ՚ի խորագիրս թղթոց նորա. Իսկ ՚ի ստորագրութիւնս հարց ժողովոյն Հռոմկլայու կարգի եւ Գէորգ եպիսկոպոս Մանազկերտոյ: Որպէս եւ ՚ի յիշատակարանս ինչ գրոց ՚ի թուականին ՉԿԵ ` յիշատակի Աբրահամ եպիսկոպոս Մանազկերտոյ:

Հայկաշէն: Առաջին գիւղ յաշխարհիս Հայոց` յետ ցրուելոյ անտի ազգաց, զոր շինեաց Հայկ, եւ անուանեաց յիւր անուն. որ ՚ի բանից Խորենացւոյն ա. 9. յայտնի երեւի լինել ՚ի սմին Հարք գաւառի:

Մանազկերտ: Յայս անուն կոչի բազում ուրեք առ պատմագիրս մեր, որպէս առ Ասողկայ եւ առ Սամուէլի, իսկ առ Վարդանայ, եւ մանաւանդ առ Մատթէոսի` կոդի եւ Մանծկերտ, որ չէ այլ ՚ի Մանազկերտոյ, քանզի զայն անցս` զոր այլ պատմագիրք պատմեն վասն Մանազկերտոյ` սոքա զնոյն պատմեն վասն Մանծկերտոյ: Զսոյն եւ առ այլս գտանեմք, զի զնոյն Մելիտէ` զոր Եղիշէ կոչէ Եպիսկոպոս Մանազկերտոյ, Ղազար կոչէ Եպիսկոպոս Մանձկերտոյ: Ուրեք ուրեք գրի եւ Մանածկերտ, եւ թուի յառաջ եկեալ առաւել յաղաւաղելոյ գրչաց` քան թէ ՚ի բարբառոյ ռամկին, զի ուր առ Զենոբայ ըստ ձեռագրաց ինչ, որպէս եւ ՚ի տպագրեալն հե. գրի. * Եկեալ հասին ՚ի անդ յայլ ձեռագիրս գրի Մանազկերտ:

Առ Կոստանդին Պերփէրուժէնի ³ կոչի Մանդզիգիէրդ. * Նոյնպէս` եւ Մանգզիգիէրդ հանդերձ գաւառաւն Ապաքաւնէաց, եւ Քարքայ եւ Գօրւոյ (որ են Ապահունիք եւ Հարք, եւ Կորի) էր ընդ տէրութեամբ նորին իշխանաց իշխանի: Իսկ Կուրապաղատ կոչէ Մագզիգիէրդ, գնելով զնա քաղաք հռոմայեցւոց, այլ գրաւեալ ՚ի սուլդանէն:

Այս քաղաք կառուցեալ կայր ՚ի սահմանագլուխն այսինքն ՚ի վերջին ծայր Հարք գաւառի, յայնմ ծայրի` որ սահմանակից էր Ապահունեաց գաւառին. վասն որոյ ոմանք դնեն ՚ի Հարք գաւառի, եւ ոմանք յԱպահունիս ըստ որում Թովմաս Արծրունի, յասելն. * Եւ զի էր պաշարեալ նորա (այսինքն Աշոտոյ իշխանաց իշխանի) յայնժամ զքաղաքն Մանազկերտ Ապահունեաց աշխարհին` որ ՚ի ձեռս Ապլբառայն էր:

Եւ որ առաւելն է` մի եւ նոյն մատենագիր ուրեք դնէ ՚ի Հարք, եւ ուրեք յԱպահունիս, որպէս Ասողիկ գ. 8. յասելն. *Եւ ՚ի ՆԺԷ թուականին` Վարդ եղբօրորդի Նիկիփոռայ զօրու ծանու գայ յԱպահունիս, պաշարէ զՄանազկերտ քաղաք, եւ առեալ զնա` ՚ի հիմանց բրեաց խրամատեաց զպարիսպ նորա: ՚Ի նոյն գաւառ դնէ եւ ՚ի բ. 1: Իսկ ՚ի գ. 43. գրէ. *Եւ ինքն չուեալ անցանէ ՚ի գաւառն Հարք ՚ի Մանազկերտ քաղաք: ՚Ի Հարք գաւառին դնէ եւ ՚ի բ. 2: Սոյնպէս եւ Լաստիվերտցին ՚ի գլ. ժզ. դնէ յԱպահունիս. *Եկեալ բանակեցաւ (կայսրն Վասիլ) շուրջ զքաղաքաւն որ կոչի Մանազկերտ ՚ի գաւառին Ապահունեաց: Իսկ ՚ի ա. գլ. դնէ ՚ի Հարք. *Երթեալ անցանէ (ասէ) ընդ Հայք (այսինքն Հարք) եւ ընդ Մանազկերտ:

Սակայն մի եւ նոյն քաղաք կամ գիւղ է` զոր վասն լինելոյն ՚ի սահմանագլուխ վայրի, մատենագիրք երբեմն ՚ի Հարք, եւ երբեմն յԱպահունիս դնեն, եւ ոչ թէ կրկին քաղաք կամ գիւղ. զի զոր Սամուէլ եւ Կիրակոս վասն Շահակայ կաթուղիկոսի գրեն լինել ՚ի Հարքայ ՚ի Մանազկերտոյ, Ասողիկ բ. 1. զնոյն Շահակ դնէ լինել ՚ի գաւառէն Ապահունեաց… ՚ի Մանազկերտ գեղջէ:

Եւ ՚ի պատմութեան ժողովոյն Մանազկերտի ՚ի մի եւ ՚ի նոյն բան ՚ի վերոյ դնի ՚ի Հարք, իսկ սուղ ինչ ստորեւ յԱպահունիս. *Շնորհեցաւ ինձ Յովհաննէս կաթուղիկոսի առնել է. ժողով ՚ի Մանազկերտ գիւղ ՚ի սահմանագլուխ վիճակին Հարքայ, բազմօրեայ ժամանակաւ, միատեղովք. այս եղեւ ՚ի ՃՀԵ. թուականիս հայոց. ՚ի է. տրէ ամսոյ, որոյ ժողովեալ ՚ի մի վայր յԱպահունեաց գաւառ ՚ի գիւղն Մանազկերտ: Յայտ է թէ ժողովն եղեւ ՚ի միում Մանազկերտի, եւ ոչ յերկուս:

Այսմ վկայէ մի եւ նոյն լինելն եպիսկոպոսացն Հարքայ եւ Մանազկերտոյ, (որպէս տեսաւ ՚ի վերոյ): Իսկ եպիսկոպոսունք Ապահունեաց յամենայն ուրեք ուր եւ յիշատակին, այնպէս որոշակի կարգին, մինչեւ ո'չ ումեք ՚ի կարծիս լինել` թէ նոյն իցեն ընդ եպիսկոպոսացն Հարքայ կամ Մանազկերտոյ:

Սոյն այս Մանազկերտ է` որ առ Բուզանդայ դ. 4. կոչի Մանաւազակերտ. զի բաց յանուանցն մերձաւորութէ, նաեւ գաւառ երկոցունց նոցա համաձայնի, զի դնէ զնա իշխանանիստ գիւղ սեպհական նահապետի ցեղին Մանաւազեանց. *Եւ ետ (ասէ) զաւանն եւ զբուն գահոյից գիւղն նահապետին Մանաւազենից եպիսկոպոսին Աղբիանոսի յեկեղեցի` զՄանաւազակերտ ամենայն սահմանօքն եւ գաւառակաւն հանդերձ որ շուրջ զնոքօք էր` որ կայ ՚ի կողմանս գետոյն Եփրատայ: Արդ սեպհական տեղի Մանաւազայ` է Հարք գաւառ, որպէս դնէ Խորենացին ա. 11. որ եւ յայտ է` թէ եղեւ սեպհական նաեւ համօրէն տոհմի նորա:

Այս Մանաւազակերտ անուն` որոյ համառօտեալքն են Մանազկերտ եւ Մանծկերտ, յայտ առնէ` թէ շինեցաւ ՚ի Մանաւազայ յորդւոյ Հայկայ. զոր եւ ակնարկէ Խորենացին ՚ի բ. 7. ՚ի գրելն` թէ Վաղարշակ զնախարարութիւնն Մանաւազեան որպէս եւ զԲզնունեանն` կոչեաց յանուն շինից նոցա եւ գաւառաց, յայտ արարեալ` թէ շինեալ էր Մանաւազայ շէն ինչ յիւրում սահմանին Հայքայ` որ բերէր զանուն իւր, այն է Մանաւազակերտ:

Զառաջինն` էր Գիւղ կամ Աւան, ապա ընդարձակեալ եղեւ Քաղաք, միւ յերեւելի եւ յամուր քաղաքաց Հայաստանեայց` զոր այսպէս ստորագրէ Գէտրէնոս, դնելով ՚ի Վասաբրագանի` որ է Վասպուրական. *Մանդզիգի'էրդէ` է քաղաք կառուցեալ ՚ի դաշտի երրեակ պարսպօք շրջապատել, եւ ՚ի ներքս բազում աղբերօք ոռոգել: Դաշտ նորա էր ընդարձակ, եւ քաղաքն լի բազմութեամբ բնակչաց` որպէս դնէ Լաստիվերտցին:

Բազում անգամ պաշարեցաւ եւ բազում անգամ առեալ եղեւ: Յամին 968. էառ Վարդ եղբօրորդի կայսեր Նիկիփորոսի ՚ի տաճկաց` խրամատեալ զպարիսպ նորա: Դարձեալ էառ ՚ի տաճկաց Կուրապաղատն Տայոց Դաւիթ, եւ ՚ի բաց հանեալ զտաճիկս` եւ զտուն աղօթից նոցա կործանեալ, փոխանակ նոցա բնակեցոյց զՀայս եւ զՎիրս: Եւ ՚ի մեռանելն` ետ զայն կայսեր. *Յայնմ ժամանակի վախճանեցաւ (ասէ Վարդան) Կուրապաղատն Դաւիթ անժառանգ գոլով, եւ տայ անդարձ գրով զհայրենիսն ՚ի Վասիլն, զՈւխթիս, զՄամրուան, եւ զքաղաքն Ապահունեաց զՄանածկերտ: Բայց զկնի ՚ի նմին դարու Բատ անուն ամիրայն Խլաթայ եւ նփրկերտոյ վերստին առեալ` շինեաց զՄանազկերտ:

Ա'յլ զանազան առմունք եւ կռիւք պատմին առ պատմագիրս, յորս երեւելի քան զամենայն եղեւ պաշարումն Տուղրիլ սուլդանին ՚ի 1053. որ զամիսս երկու բանակ հարեալ ՚ի Քարագլուխ կոչեցեալ վայրի` երկիցս յիւրաքանչիւր աւուր մարտ դնէր ընդ քաղաքին. այլ զերծաւ յայնժամ քաջութեամբ քաղաքապետին յազգէն յունաց որ կոչէր Վասիլ, կամ Ապուքապա, ճարտարութեամբ հայկազուն երիցու` որ մեքենայիւք զքարինս բաղստրաց թշնամեաց անդրէն յետս ՚ի վերայ նոցունց դարձուցանէր, եւ հնարիւք ուրումն գաղղիացւոյ` որ այրեաց զահագին բաբան թշնամեաց:

Էառ ապա զՄանազկերտ Ալփասլան եղբայր նորին Տուղրիլայ` առանց պահապանի գտեալ զքաղաքն. յորում ժամանակի չարաչար հարուածս էած ՚ի վերայ քաղաքացւոց: Իսկ զկնի էառ ՚ի ձեռաց այլազգեաց Դիոժէն կայսր յունաց, որպէս յիշատակէ Կիրակոս: Տե'ս եւ զՄանազկերտ ՚ի Վասպուրական:

Տողոտափ: Տեղի` մերձ ՚ի Մանազկերտ, զոր յիշէ Մատթէոս Ուռհայեցի` յասելն. *Թագաւորն Տիոժէն եկեալ հասանէր ՚ի տեղի պատերազմին մերձ ՚ի Մանծկերտ` ՚ի տեղին որ կոչի Տողոտափ:

Հերէան: Գիւղ` ուստի էր Դաւիթ Անյաղթ` ըստ Ասողկայ բ. 2. *Եւ Դաւիթ (ասէ) աշակերտ Մոսիսի ՚ի Հարք գաւառէ` ՚ի Հերեան գեղջէ: Այլ Շնորհալին ՚ի մեկնութեան Բարձրացուցէք ճառին ` զգիւղն ուստի էր Դաւիթ` կոչէ Հերթ, զոր եւ եգիտ նշանակեալ ՚ի հին յիշատակարանս գրեալ ՚ի ժամանակս թարգմանչաց: ՚Ի տօնապատճառ գիրս ասի վասն Դաւթի լինել ՚ի Հարք գաւառէ ՚ի Հերեթն գեղջէ: Իսկ ՚ի խորագիրս գրոց ինչ Դաւթի` կոչի Ներգինացի:

Եղէգակ: Գիւղ` զոր յիշատակէ Ասողիկ բ. 2. ՚ի գրելն վասն բ. Սահակայ կաթուղիկոսի. *Տէր Սահակ ՚ի գաւառէն Հարքայ ՚ի գեղջէն Եղեգակայ: Այլ առ Յովհաննու կաթուղիկոսի գրի, ՚ի գաւառէ Հարքայ Յղկայ գեղջէ: Իսկ ՚ի գաւազանագիրս Միխայէլի ասորւոց, բ. Սահակ կաթուղիկոս դնի լինել ՚ի գեղջէն Ուղկայ:

Մանկանգոմ: Քաղաքագեօղ` զոր յիշէ Լաստիվերտցին ՚ի գլ. ժէ. յասելն. *Գիշերագնաց եղեալ զօրք անօրինացն, եւ եկեալ ՚ի Քաղաքագիւղն Հարքայ` որ կոչի Մանկանգոմ, եւ… սուր ՚ի վրայ եդեալ կոտորեցին զամենեսեան, եւ որ շուրջ զնովաւ Գիւղք եւ Ագարակք էին:

Դոնէվանք: Գիւղ` յիշատակել ՚ի յիշատակարանս ինչ գրչագիր աւետարանի ՚ի ՉԿԵ. թվին հայոց, ՚ի ԺԴ. դարուն, ուր գրի այսպէս. *Արդ` գրեցաւ ՚ի գաւառիս Հարքայ, ՚ի գեղս որ կոչի Դոնեվանք, ընդ հովանեաւ սրբուհոյ Աստուածածնիս: