Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Թովմա Արծրունի կոչէ Գաւառ Բզնունական: Ընկալաւ զանունն ՚ի Բազայ որդւոյ Մանաւազայ ՚ի թոռանէ Հայկայ. *Իսկ որդի նորա Բազ (ասէ Խորենացին ա. 11. ժառանգէ) յարեւմտից հիւսիսոյ զեզր ծովուն Աղւոյ. եւ զգաւառն եւ զծովն անուանէ իւրով անուամբն: Այսինքն` ժառանգէ զարեւմտեան հիւսիսային եզր ծովուն Բզնունեաց, զի յայնմ կողման անկանին քաղաքք սորա Խլաթ եւ Արծկէ` որք կան մինչեւ ցայժմ:

Եպիսկոպոսարան այսր գաւառի հիմնեալ ՚ի ժամանակի լուսաւորութեան ազգին ՚ի սրբոյն Գրիգորէ. բայց զառաջինն յԵպիսկոպոսաց նորա յիշատակի ՚ի գիրս` Սորմակ եպիսկոպոս. ա'յն` որ եղեւ հակառակաթոռ սրբոյն Սահակայ, եւ զկնի եկաց եպիսկոպոս այսր գաւառի, եւ ըստ աւանդելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի եւ այլոց` ՚ի ժամանակս տեղակալութեան սրբոյն Յովսեփայ` սա ինքն կատարէր զձեռնադրութիւնն. որ է գտաւ ՚ի ժողովն Արտաշատու:

՚Ի ստորագրութիւնս կարգի առ Ղազարայ թղթ. 74. եւ առ Եղիշէի թղթ. 26. զկնի եպիսկոպոսին Բագրեւանդայ` որ է Արշարունիք, նախ քան զեպիսկոպոսն Տայոց, երանելին Աբրահամ աշակերտ Ղեւոնդեանց` յետ դարձի իւրոյ յաքսորանաց կարգեցաւ եպիսկոպոս գաւառիս: Իսկ Յոհան եպիսկոպոս ՚ի ստորագրութիւնս ժողովոյն Դվնայ` դասի զկնի եպիսկոպոսին Տայոց, բայց յառաջ քան զեպիսկոպոսն Արշարունեաց: Նոյնպիսի կարգաւ դասաւորի եւ ՚ի ժողովակն Մանազկերտոյ առաջնորդ գաւառիս` Թէոդորոս եպիսկոպոս:

՚Ի վախճան Է. դարուն, եւ ՚ի սկիզբն ութերորդին` նախ քան զկաթուղիկոսութին եկաց առաջնորդ այսր գաւառի` Եղիա եպիսկոպոս: Իսկ ՚ի ԺԲ. դարու ՚ի ստորագրութիւնս ժողովոյն Հռոմկլայու` զկնի եպիսկոպոսին Նախջուանու, եւ նախ քան զեպիսկոպոսն Մանազկերտոյ` դասի Ստեփաննոս եպիսկոպոս Բզնունեաց:

Խլաթ: Անկանի յայս գաւառ, ըստ Թովմայի Արծրունւոյ` որ գրէ բ. 6. *Եւ անցանելով ընդ գաւառն Բզնունական` գայ մտանէ ՚ի Խլաթ: Վասն որոյ Կիրակոս կոչէ զսա Քաղաք Բզնունեաց, յասելն` վասն Զաքարեայ եւ Իւանէի, թէ *Կամեցան առնուլ եւ զՀոյակապ Քաղաքն Բզնունեաց` որ կոչի Խլխաթ: ՚Ի Բզնունիս դնի եւ յայսմաւուրս ՚ի սեպտ. 16. յասելն. *Զայս օրէն (Մահմէտի` վասն ո'չ սպանանելոյ զՀայս հարկատուս`) ՚ի Խլաթ քաղաքի եդին ՚ի գաւառն Բզնունեաց:

Էր քաղաք բազմամարդ, եւ ունէր պարիսպս մեծակառոյց, զորմէ բազում ինչ պատմին առ պատմագիրս մեր. ունէր եւ ամրոց որ յիշատակի առ Թովմայի Արծրունւոյ. *Իբրեւ եհաս ամիրայն ՚ի Խլաթ, եմուտ բանակեցաւ յամրոցին` որ ՚ի քաղաքին:

Զերկու եկեղեցիս նորա զՍուրբ Խաչ, եւ զԳամաղիել զԵպիսկոպոսարան եւ զուխտատեղի արտաքոյ քաղաքին յիշէ Ասողիկ ՚ի դ. 40:

Յամի 977 պաշարեաց զԽլաթ քաղաք Կուրապաղատն Տայոց Դաւիթ. ՚Ի հիճրէթի 578 այսինքն յամին 1182. էառ Շահարմէն: Յետ մահու նորա գերիք տիրապետեցին քաղաքին: ՚Ի հիճրէթի 581 (1185) Սալահատտին ձեռն արկ ՚ի վանել զնոսա, եւ ո'չ կարաց. այլ եղբօրորդի նորա ՚ի հիճրէթի 604 (1207) կատարեալ նուաճեաց զնոսա: Իսկ ՚ի հիճրէթի 607 (1210) Ճէլալէտտին խարէզմ շահ էառ ՚ի ձեռաց Մէլիք իւլ Էշրէֆի միւս եղբօրորդւոյ Սալահատտինի. այլ Մէլիք իւլ Էշրէֆ աջակից ունելով Զայլայէտտին սուլդանն սէլճիւգետն` անդրէն էառ ՚ի ձեռաց նորա, փախուցանելով զնոսա ՚ի Պարսս:

Ապա մողոլք աւերեցին զքաղաքն, յորոց առ ՚ի ապահովանալ` Ալայէտտին ՚ի հիճրէթի 630 (1232) անձնատուր եղեւ Աքթայի որդւոյ Ճինկիզ խանին, եւ զօրացեալ` էառ նաեւ զԽլաթ, եւ այնպէս առաւել քան զ100 ամ մնաց ՚ի ձեռս սէլճիւդեանց, մինչեւ էանց ՚ի ձեռս օսմանեանց: Յետ այնորիկ ՚ի հիճրէթի 955 (1548) շահ Դահմաս առեալ` հարթայատակ կացոյց զբերդն. ուստի սուլդան Սիւլէյման յառնուլն` ՚ի բաց թողեալ զհինն շինեաց նոր բերդ յեզր ծովուն:

Եղեւ ՚ի սմա եւ սաստիկ երկրաշարժութիւն ՚ի հիճրէթի 644 (1246. ) յորմէ կործանեցան բազում շինուածք նորին: Տե'ս եւ ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 164:

Արծկէ, գրի նաեւ Արծխէ ¹: Գիւղ` զոր Ասողիկ բ. 1. դնէ յայս գաւառ` յասելն վասն Սորմակայ հակառակաթոռ կաթողիկոսի թէ` էր ՚ի գաւառէն Բզնունեաց ՚ի գեղջէն Արծկէոյ: Նոյնպէս եւ յայլ գաւազանագիրս կաթողիկոսաց, եւ առ Թովմայի Մեծոփեցւոյ դնի ՚ի Բզնունիս. իսկ Լաստիվերտցին ՚ի գլ. ժզ. կոչէ` Քաղաք, եւ դնէ ՚ի ծովուն` յասելն վասն Տուղրիլ սուլդանին, ՚ի ՇԳ. թուականին. *Երթեալ հանդիպի Քաղաքի միոջ որ կոչի Արծկէ, որ է ՚ի մէջ ծովուն Բզնունեաց, եւ ունի մօտ յինքն բերդ ամուր ամուր եւ անառիկ. եւ քաղաքացիքն յայն ապաստան եղեալ ՚ի ծովն եւ յամրոցն` յանհոգս կային: Այլ Տուղրիլ ծանծաղ տեղի գտեալ ՚ի ծովուն` եմուտ ՚ի քաղաքն, եւ զբազումս կոտորեալ, եւ զբազումս գերի վարեալ` մեկնեցաւ անտի:

Թովմաս զզանազան առմունս սորա պատմէ, եւ մօտ առ այն դնէ զսուրբ ուխտն Ստեփաննոսի Ցիպնա անուանեալ, զոր այլուր կոչէ եւ Դաստակ` վասն նշխարաց դաստակի սրբոյն: Անդ ծաղկեցաւ Գրիգոր Խլաթեցի` ճոխացուցիչ յայսմաւուրացն, եւ յօրինօղ պատմութեան երից ժամանակաց, որ եւ ՚ի 1455. կատարեցաւ ՚ի քրդաց` որք տիրեցին Արծկէ քաղաքին:

Այս Արծկէ` նոյն երեւի լինել ընդ քաղաքին, զոր ՚ի գլ. թ. Լաստիվերտցին կոչէ Արծակ` ՚ի կողմանս Բերկրոյ, որպէս էր եւ Արծկէ. *Երթեալ դադարեաց հեռագոյն ՚ի Բերկրոյ` ՚ի տեղւոջ ուրեք, որ կոչի Արծակ:

Երաշխաւոր: Մենասատան` որ յիշատակի ՚ի վարս Վահանայ Գողթնացւոյ` ուր ասի. *Եւ յուղարկեալ անտի` եկին հասին ՚ի Սուրբ Երաշխաւորն ՚ի վանսն Արծխէոյ ՚ի Բզնունեաց գաւառին: Այսպէս դնի ՚ի հին ճառընտիր. իսկ ՚ի յայսմաւուրս ՚ի տպ. եւ ՚ի ձեռագրի. *Եւ անտի եկեալ հասին ՚ի գաւառն Բզնունեաց յոտն մասեաց` ՚ի վանս Արծկոյ որ կոչի Երաշխաւոր:

Բաղէշ: Վարդան աշխարհագիր դնէ զայս ՚ի Բզնունիս յասելն. *Բզնունիք` Արծկէ, եւ Ղլաթ, եւ Բաղէշ մինչ ՚ի Հիզան. այս միջոցս ամէնն Բզնունիք ասի: Այլ բնակիչքն զԲաղէշ ասեն լինել ՚ի Սալնոյ ձոր, որ է գաւառ Աղձնեաց: Անուն սորա յիշատակի առ Թովմայի Արծրունւոյ, զոր եւ կոչէ Շահաստան, յասելն. *Այլ մնացեալքն ՚ի սրոյն` փախստական անկանէին յամուրս մայրեացն, եւ կէսքն հասանէին մինչ ՚ի Շահաստանն Բաղէշ:

՚Ի գիրս սակաւ ուրեք գտանեմք զանուն սորա, եւ զայն` առ վերջին անծանօթ մատենագիրս, եւ ՚ի յիշատակարանս ինչ գրոց, յորս կան ուրեք ուրեք յիշատակք Եպիսկոպոսաց եւ Առաջնորդաց քաղաքիս. զորօրինակ ՚ի ՌՃԼԳ. թուին հայոց յիշատակի ուրեք Ակետիք վարդապետ առաջնորդ, եւ նախորդն նորա Մեսրոպ վարդապետ. յիշատակի այլուր եւ Ստեփաննոս Եպիսկոպոս: Բայց թէ ե'րբ զառաջինն սկիզբն եղեւ Առաջնորդութեան` կամ Եպիսկոպոսարանին` ո'չ ուրեք գտաք ՚ի գիրս: