Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Դիրք սորա ՚ի բանից Թովմայի Արծրունւոյ երեւի լինել մերձ ՚ի ծով Բզնունեաց. *Գնացեալ (ասէ Սմբատ արքայ) ընդ եզր ծովուն Բզնունեաց ընդ կողմն Ապահունեաց: Իսկ Բուզանդ գ. 20. յոտն Մասեաց լերինն դնէ, զորոյ տեսցես ստորեւ. բայց պա'րտ է աստ իմանալ առաւել վասն գօտւոյ ինչ լերանց, որք Մասիս անուանեցան, սակս կցեալ համարելոյ ՚ի նախնեաց ընդ մեծի բնիկ Մասիս լերին:

Վաղարշակայ արքայ կացոյց ՚ի սմա նախարարութիւն, որ յանուն գաւառին կոչեցաւ: *Այլ եւ զնախարարութիւն Ապահունեաց (ասէ Խորենացին) եւ զՄանաւազեանն եւ զԲզնունեանն ՚ի նոյն զաւակացն Հայկայ ՚ի բնակչացն գտել պերճագոյնս` տեարս կարգէ, յանուն շինից եւ գաւառաց կոչելով: Իսկ յանցանել ժամանակաց Վասիլ կայսրն զայս գաւառ, ընդ նմին եւ զՀարք հանդերձ այլովք աշխարհօք` ետ Դաւիթ Կուրապաղատին Տայոց, որպէս զի փոխանակ այնոցիկ զօրս առաքեսցէ յօգնականութիւն, զի ունէր բազմութիւն զօրաց, քանզի եւ ընդդէմ Մամլուն ամիրապետին Պարսից` որ եկն ՚ի վերայ նորա երկու հազարօք, կարօղ եղեւ հանել երեք հազար աղեղնաւորս, եւ երկու հազար հինգհարիւր հեծեալս:

՚Ի պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ` (ուր կրկին անգամ պատմի զԱշոտոյ որդւոյ Դերանկին) յիշատակի յայս գաւառ ազգ ինչ` Կայսիկ անուանեալ. *Զայսու ժամանակաւ գայ հասանէ Սմբատ թագաւորն հայոց ՚ի գաւառն Ապահունիս, հարկս պահանջել ՚ի գլխոց Կայսիկն կոչեցեալ ազգէ: Այլ սոքա էին յաւէտ ժողովուրդ ինչ այլազգեաց կամ տաճկաց բնակեալք անդէն որդիք Աբդռալմանի ուրումն, որպէս դնի յառաջին պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ:

Եկեղեցի այսր գաւառի հիմնեալ էր ՚ի ժամանակաց անտի լուսաւորութեան ազգիս, բայց ՚ի գիրս ո'չ յիշատակին յաճախ եպիսկոպոսքն, բաց ՚ի միոյն` որ էր ՚ի ժողովականաց անտի` որք գրեցին պատասխանի նամակին պարսից ՚ի ժողովն Արտաշատու, յիշատակեալ առ Ղազարայ թղթ. 75. եւ առ Եղիշէի թղթ. 26. Երեմիա եպիսկոպոս Ապահունեաց:

Դալարիս: Գիւղ, որ զկնի կոչեցաւ Ածուղ. զորոյ զպատճառն այսպէս նշանակէ Բուզանդ գ. 20. *Յորժամ եկն եմուտ զօրավարն պարսից ՚ի ներքս ՚ի գիւղն Դալարիս, ածէր կապեալ զարքայն տիրան ընդ իւր. եւ ասէ վարազ. ա'ղէ` տեսէ'ք ածուղ. որով երկաթ զօրացուսցուք. զի զաչս խարեսցուք զարքայիս հայոց. եւ անդէն բերին ածղուղ` որով խաբէին զաչսն Տիրանայ: Ապա ինքն խօսիլ սկսաւ տիրան` եւ ասէ. փոխանակ զի իմ երկու աչքս լուսաւորքս խաւարեցան յայս տեղւոջս, արդ` փոխանակ Դալարեացս անուան` Ածուղ անուն լիցի սմա` մինչեւ ցյաւիտեանս ժամանակաց, եւ այս երեւոյթ նշանակս մնասցէ յիմ յիշատակի:

Վարդան որոշէ զգաւառ սորա, այլ կոչէ Արծուղ` յասելն. *Եւ խաբկանօք առ ինքն կոչեաց զՏիրան, եւ խաւարեցոյց զաչս նորա ՚ի գաւառին Ապահունեաց, ՚ի գեօղն` որ Արծուղն կոչեցաւ ՚ի պատահմանէ: ՚Ի նմին գաւառի դնէ եւ Ասողիկ բ. 1. այլ զգիւղն կոչէ Արձ կաղ, որ թուի լինել վրիպակ գրչաց, զի զայն պատմութիւն եւ անուանակոչութիւն առնու ՚ի Բուզանդայ, որոյ պատմութեան ո'չ յարմարի անունս Արձ կաղ. իսկ բանքն Ասողկայ են այսպէս. *Խաւարեցոյց զաչս նորա (այսինքն Տիրանայ) յԱպահունեաց գաւառին` ՚ի գիւղն որ Արձ կաղն կոչեն, որպէս պատմէ Բուզանդ:

Աղի որսք: Յիշատակէ Բուզանդ ՚ի գ. 20. *Այլ յերկրին Ապահունեաց` յոտինն մեծի լերինն Մասեաց, տեղին զայն որսասցուք, տեղւոյն` որում անուն կոչի Քաղաք Աղի որսք:

Խարճտօնք: Գիւղ` զոր յիշէ Ասողիկ բ. 3. յասելն վասն կայսեր Հերակլեայ. *Եւ անցեալ ընդ Ապահունիս` բանակի ՚ի գիւղն որ կոչի Խարճտօնք:

Գիւղ ծըմբոյ: Յիշէ Ասողիկ գ. 41. *Եւ չուեալ երթան ՚ի գաւառն Ապահունեաց, բանակին յանդիման բանակին Մամլանայ ՚ի բարձրաւանդակ ամրագոյն տեղւոջ, մի, ՚ի սահմանս գեղջն Ծըմբոյ:

Խոսոնս: Գիւղ` զոր Մատթէոս Ուռհայեցի դնէ յԱպահունիս:

Թոնտրակս, կամ Թոնդրակս. որոյ բնակիչք կոչեցեալ Թոնդրակացիք, կամ Թոնդրակեցիք: Գիւղ, կամ Աւան` զոր Լաստիվերտցին ՚ի գլ. իբ. դնէ յայս գաւառ. *Ելեալ գայ անցանէ ՚ի գաւառն Ապահունեաց ՚ի բնակարանն սատանայի յածուրաց ժողովն, եւ ՚ի գազանաց գայրագիղն` որ կոչի Թոնտրակս:

Այս տեղի անուանի գտաւ յիններորդ եւ ՚ի տասներորդ դարու վասն որ ՚ի նմա աղանդոյն. իսկ ՚ի սկիզբն ԺԱ. դարուն ՚ի ձեռն Գրիգորի Մագիստրոսի բարձաւ աղանդն այն ՚ի տեղւոջէ անտի: Կայ մինչեւ ցայժմ կանգուն այս գիւղ, եւ կոչի Թունտրաս, մերձ ՚ի Մանազկերտ: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 112: