Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Անուն այսր գաւառի բազում ուրեք ՚ի գործ ածի փոխանակ համօրէն նահանգին Կորճէից` որպէս յայտնի ցուցանէ Վարդան աշխարհագիր` նոյն դնելով զլեառն Կորդուաց ընդ լերին Կորճէից. յասելն. *Կորդւաց լեառն` Կորճեաց լեառն է, որ այժմ Կորճէք ասի անունն աշխարհին այնորիկ: Որով իմանամք` թէ անունս Կորդուաց առեալ լինի փոխանակ անուան Կորճէից, որպէս ՚ի վերայ լերին` նոյնպէս եւ ՚ի վերայ աշխարհին կամ նահանգին: Նմին իրի սակաւ ուրեք յիշատակի անունս Կորճէք` որպէս ասացաք ՚ի վերոյ, եւ բազում ուրեք անունս Կորդուաց` որպէս եւ առ Բուզանդայ գ. 9. յանուանէ յիշատակի իշխանն Կորդուաց Ջոն անուն:

Նաեւ առ Խորենացւոյն բ. 7. ՚ի պատմելն զսկզբնաւորութենէ զանազան իշխանութեանց` զորս կարգեաց Վաղարշակ արքայ` ո'չ յիշատակի իշխանութիւն կամ նախարարութիւն ինչ յանուն Կորճէից, կամ յանուն ա'յլ ինչ գաւառի Կորճէից, բայց եթէ Կորդուաց, որ յանուն նորա կոչեցաւ Կորդուացիք: Եւ եւս Խորենացին որպէս զԿորճէս դնէ յաշխարհագրութեան առ Ասորեստանիւ, նոյնպէս եւ ՚ի պատմութեան զերկիրն Կորդուաց համաձայն դրից Կորճէից դնէ սահմանակից Ասորեստանեայց, եւ յիշէ զայն իբրեւ նահանգ, կամ իբրեւ մեծ ինչ գաւառ, եւ ո'չ իբրեւ լոկ գաւառ. յասելն. ա. 13. *Հալածական ընդ մէջ Կորդուաց ՚ի դաշտն Ասորեստանի արկանէ: Եւ ՚ի բ. 71. կամ 72. *Վարելով զնա ընդ Ասորեստան` հանեն զառեզերբ սահմանացն Ատրպատականի ընդ մէջ Կորդուաց:

Սոյն այս Կորդուաց նահանգն է` եւ ո'չ լոկ գաւառն, որ առ բազումն յարտաքին մատենագրաց յիշատակի, եւ զանազան օրինակաւ գրի: Սդրավոն, եւ Ստեփաննոս Բիւզանդացի կոչեն Կորտիե'ս: Պլուտարքոս ՚ի վարս Պոմպէոսի` Կորտիինի: Պտղոմէոս ՚ի ե. 13. Կորտինի: Դիովն Կորտուինին. Ամմինանոս Քորտուէնա, յոր անուն եւ բնակիչքն ՚ի Սեքստոս Ռուֆոսէ ՚ի գլ. գ. կոչին Քորտուէնք:

Այսպէս կոչեցան ասէ Ստեփաննոս յանուն Կորտիոսի որդւոյ Դրիբօլէմայ, որ ՚ի խնդիր Եօայ եկն յԱրկոսէ յԱսորիս: Զգալուստ նորին Կորտիոսի` յառաջ քան զՍտեփաննոս յիշէ եւ Սդրավոն, որոյ զոմանս յընկերաց հօր իւրոյ ընդ իւր ունելով ասէ` ճանապարհորդակիցս, էած բնակեցոյց ՚ի Կորտիէա, եւ նոքօք բազմացոյց զերկիրն: Այլ զայս պատմէ ըստ աւանդութեան այլոց, որ եւ բերէ յինքն զսովորական կեղծիս հին զրուցաց յունաց:

՚Ի նախնումն կոչէր Գարտուք, որպէս վկայէ Պլինիոս յասելն զ. 15. վասն բնակչաց. *Ատիապէնաց առ երի կանկան Գարտուք կոչեցեալք ՚ի նախնումն, իսկ այժմ Քորտաւէնք, առ որովք ընթանայ Տիգրիս: Զնոյն վկայէ եւ Սդրավոն: Ուստի նոյն իսկ բնակիչք Կորդուաց են` որ առ Դիոդորոսի սիկիլիացւոց գիրք ժդ. կոչին Ազգ Գարտուքեանց:

Յայտ է այս եւ յանուանէ լերանց Կորդուաց, յորս բազումք յօտար ազգաց մատենագրաց դնեն իջեալ զտապանն Նոյի, զի ոմանք զնոյն իսկ լեառնն տապանին կոչեն Լեառն Կորտիանց, եւ ոմանք Լեառն Գարտուքեանց կամ Գարտու, եւ որ առաւելն է` յայնմ պատմութեան տապանին` Եպիփան զգաւառն կոչէ յայս անուն ՚ի հերձուածն. ժը. * Մինչեւ ցարդ (ասէ) մնացորդք տապանին Նոյի ցուցանին ՚ի գաւառին Գարտիեանց (2):

Եւ այսպէս` որպէս լերինքն կոչեցան Կորտիեան եւ Գարտուքեան, նոյնպէս եւ գաւառն. եւ այս յայտ է թէ` կամ այլայլութեամբ հնչման փոխելով զտառս ա եւ ո, եւ կամ յանուն միւսոյ գաւառին, որ ըստ որում գրեցաք ՚ի վերոյ, յօրինակի միում աշխարհագրութեան Խորենացւոյն գրի Կարաբունիք, եւ ՚ի տպագրեալն Կարբունիք:

Ըստ դրիցն` Պտղոմէոս դնէ զսա ՚ի կարգս գաւառաց Մեծին Հայոց ՚ի հարաւային սահմանս նորա <sup>1</sup> եւ յարեւելեան կողմն Տիգրիսի. զի յարեւելից ականց Տիգրիսի դնէ զՎակրաւանդինի գաւառ, եւ ընդ նովաւ զԿորտինի` որ կարէ յարմարիլ դրից Կորճէից: Պլինիոս դնէ առ Տիգրիսիւ, որպէս յայտ է ՚ի նախայիշատակեալ բանից նորա: Նաեւ Սդրավոն, որ նախ զԿորտիէա դնէ մերձ յայն տեղի` ուրանոր Տիգրիս յետ ընկղմելոյն անդրէն ՚ի վեր յառնէ: Եւ ստորեւ զԳարտուքս որ է նոյն` դնէ առ Տիգրիսիւ: Նոյնպէս եւ Ստեփաննոս Բիւզանդացի համաձայն Սդրավոնի զքաղաքն Կորտիէա դնէ Առ Էլիւք Տիգրիսի. այսինքն ուրանոր Տիգրիս յետ ընկղմելոյն կրկին անգամ ՚ի վեր ելանէ:

Այսպէս առ Տիգրիսի դնելով արտաքին մատենագրացս զԿորդուս կամ զԿորտիէտ (որով իմանամք զարեւելեան կողմանս Տիգրիսի) զհետ գայ` թէ զԿորդուս դնեն արտաքոյ նահանգին Կորճէից: Բայց կամեցեալ միաբանեալ զարտաքին եւ զմեր մատենագիրս ընդ միմեանս, պարտ է ասել, թէ դնելն սոցա զԿորդուս առ Տիգրիսիւ` չէ ՚ի բաց հանել ՚ի նահանգէն Կորճէնց, այլ ընդարձակել զԿորդուս, սկսեալ ՚ի նահանգէն Կորճէից մինչ ՚ի Մոկս, մինչ ՚ի յԱղձնիս, որ ձգի առ Տիգրիսիւ:

Զայս հաւանեցուցանէ այն` զի Սդրավոն զԿորդուս դնէ ՚ի Միջագետս յարեւմտից, կամ յաջմէ Տիգրիսի, որ լինի ընդարձակ ձգելով զԿորդուս. զի ասէ վասն Տիգրիս գետոյ. *Անտի առ Օբին, եւ առ Սէմիրամեան (կամ Շամիրամեան) պարիսպն ընթանայ, զԿորդիս եւ զհամօրէն Միջագետս յաջմէ թողեալ: Նոյնպէս եւ այլուր անուամբ Գարտուքեանց յիշէ զՄիջագետս:

Իսկ առ մեզ յայսմաւուրս (՚ի մայիսի 11) կողմանք ինչ Բարձր Հայոց կոչին Կորդուաց աշխարհ. *Գայր հասանէր բազում զօրօք յաշխարհն Կորդաց` ՚ի գաւառն Սալահունեաց, եւ յաւան Սուրենաշէն: Զոր ոչ կարեմք միաբանել ընդ այլ մատենագիրս մեր, եթէ ո'չ ընդարձակ առեալ զաշխարհն Կորդուաց:

Պատճառ այսչափ ընդարձակ ձգելոյ սորա զԿորդուս (եդեալ թէ չի'ք վրիպակ գրչաց) եւ վասն լերանցն Կորդուաց, որոց գօտի ձգի մինչ ՚ի Տիգրիս. նաեւ ըստ Պլինիոսի` մինչ մերձ ՚ի Խաղտիս, որպէս ունիմք գրել ՚ի ճառելն զնոյն լերանց: Ուստի նոյն Սդրավոն զատուցանել երեւի` առանձին առեալ զԿորդիս եւ զՄիջագետս ուրոյն ուրոյն յիշելով զնոսա:

Եւ այսպէս տիրաբար առեալ Կորդուաց աշխարհաւ պա'րտ է իմանալ մանաւանդ առ մատենագիրս մեր զնահանգն Կորճէից, ՚ի Կորդուաց գաւառէն իւրմէ այսպէս մականուանեալ. իսկ ընդարձակ առեալ` մանաւանդ առ արտաքին մատենագիրս, նաեւ զնահանգն Մոկաց եւ զԱղձնեաց` գէթ ըստ մասին:

Բաժանիչ ընդ մէջ Կորդուաց կամ որ նոյն է գարտուքաց, եւ ընդ մէջ Հայաստանեայց` Քսենոփոն եւ Դիոդորոս Սիկիլիացի դնեն զգետն Գէնդրի'դի, լայն իբր երկու բլէթրօն, այսինքն 200 ոտն. ուստի հեռի էին լերինք Գարտուքեանք իբր 6. կամ 7. ասպարիզօք, որք էին լերինք դժուարամատոյցք. իսկ ճանապարհքն անձուկք եւ դժուարինք:

Ըստ մասին տէրութեան` այս նահանգ Կորճէից կամ Կորդուաց, որպէս եւ շրջակայ կողմանքն, ընդ զանազան տէրութեամբ փոփոխեցան. եւ յոլով անգամ զատուցեալ մնացին ՚ի Հայաստանեայց` ըստ որում գրեցաք եւ զԱղձնեաց: Յայն սակս Սդրավոն զգարտուքս դնէ ՚ի Պարթեւս եւ Ստեփաննոս զԳարտուքս կոչէ Ազգ մարաց. իսկ զԿորտիէոս` կոչէ Գաւառ պարսկական, ո'չ զի էր բնիկ սեպհական գաւառ Պարսից, այլ զի կա'մ նախ քան զինքն, եւ կամ ՚ի ժամանակս իւր` պարսիկք տիրէին նմա: Բայց Պտղոմէոս որ զԿորտինի դնէ ՚ի Հայս, զԳարտուքս դնէ ՚ի Մարս իբրեւ ա'յլ յառաջնոյն, զոր կա'մ վրիպակաւ դնէ, եւ կա'մ վասն փոփոխութեան գաւառաց` տէրութեան` եւ բնակչաց մինչեւ ցայն վայր. որպէս եւ զմարտս պատերազմաց նոյն Պտղոմէոս նախ դնէ ՚ի Հայս` ՚ի յիշելն զայն զկնի Կորտինիի եւ Գօդէայի. ապա դնէ ՚ի Մարս` յիշելով նախ քան զԳարքուտս. որպէս եւ մերս Խորենացին զնոյն գաւառս դնէ ՚ի Հայս, նաեւ ՚ի Վիրս` վասն տիրելոյ վրաց:

Յաւուրս միջին Տիգրանայ Կորդուքք յարտաքին մատենագրաց յիշատակին իբրեւ մասնաւոր ժողովուրդ կամ ազգ` զորս ընդ իւրեւ էառ նոյն Տիգրան. *Ընդ իւրով հնազանդութեամբ նուաճեաց (ասէ Սդրավոն վասն Տիգրանայ) զԱդրօբադինեանս (որք են Ատրպատականք), եւ զԿորտիս, ընդ որս եւ զՄիջագետս, եւ զԱսորիս: Սոցա տեղիք թէպէտ էին ընդ տէրութեամբ Հայոց, այլ զկնի հռովմայեցիք առին` ըստ նորին Սդրավոնի. զորմէ այսպէս գրէ անուամբ Գարտուքեանց. *Առ Տիգրիսիւ են տեղիք պարթեւաց` զորս նախնիք Գարտուքս կոչէին, եւ քաղաքք ինչ` յորոց սակի են Սարիսա, (ըստ տպ. Սարասա), եւ Սիդա'լգա, եւ Բինա'գա, ամուր հզօր` որ ունի բերդս երիս ուրոյն ուրոյն պարսպաւ պատեալ, որով երեւին իբր քաղաքք երրեակք. այլ այն ընդ հնազանդութեամբ եղեւ Արմէնիոսի, եւ հռովմայեցիք բռնութեամբ կալան:

Իշխանն Կորդուաց ՚ի ժամանակս Տրդատայ արքայի` էր մի յութից անտի գահագլուխ իշխանաց ՚ի մէջ չորեք հարիւր իշխանաց նորին Տրդատայ, եւ մի ՚ի չորից հրամանատարաց թագաւորութեան, կարգեալ ՚ի վերայ արեւմտեան կողման քսան եւ մի իշխանօք, որպէս է տեսանել առ Ստեփաննոսի Օրպէլեան: Բայց նաեւ յառաջ քան զՏրդատ այնչափ էր իշխանապանծ ճոխութիւն նախարարի սորա, մինչեւ Պլուտարքոսի թագաւոր կոչել զնա. *Թագաւորն Կորտեաց (ասէ) զԱրվիինոս` դժգմնեալ ընդ բռնակալութիւն Տիգրանայ (միջնոյ, ) գաղտնի միաբանութիւն կալաւ ընդ Լուքուլլոսի` թարգմանաւ Ավվիոսի որպէս ասացաւ. այլ վասն զի յայտնի եղեւ` սպանաւ. ընդ նմին եւ որդիք եւ կին նորա կոտորեցան յառաջ քան զարշաւանս հռովմայեցւոց ՚ի Հայս: Ըստ այսմ եւ Պլինոս զութուտասն մեծամեծ գաւառս ինքնկալ տէրութեան Պարթեւաց` կոչէ Թագաւորութիս:

Զկնի պատմէ նոյն Պլուտարքոս, թէ ո'րպէս յորժամ եհաս անդր Լուքուլլոս հռովմայեցի, մեծաշուք յուղարկաւորութեամբ բարձեալ զմարմին նորա` եդ ՚ի գեղեցկաշէն հանգստարանի, եւ բարեկամ եւ ընկեր կարդաց զնա ժողովրդեան հռովմայ: Այլ եւ ՚ի գիրս Եղիշէի թղթ. 9. Կորդուք յիշատակին ըստ օտար ժողովուրդս` ընդ Աղուանս, ընդ Լփնիս, ընդ Ծովդէս, իբր զատուցեալս ՚ի ժողովրդենէ Հայոց. զնոյն է տեսանել եւ ՚ի թուղթն 93:

Այս Կորդուք` որք (որպէս ասացաք`) կացուցին մասնաւոր եւ առանձին ժողովուրդ, կարի իմն հաւանական երեւի` թէ խառնեցան ընդ սահմանակացիս իւրեանց ընդ մարս, կամ թէ մարք ընդ սոսա` գէթ ըստ մասին. առ որ նպաստէ եւ կոչելն Ստեփաննոսի զԳարտուքս` այսինքն զԿորդուս, Ազգ մարաց. եւ Պտղոմեայ դնելն զնոսա յաշխարհին Մարաց: Յորմէ չէ ինչ անհիմն կարծիք արդեաց որք ասեն, թէ անունս Քիւրտ` որով կոչի այժմ Ազգ մարաց, ածանցի յանուանէս Կորդուք կամ Կորդիք: Որպէս եւ Տըլիլ աշխարհագիրն թագաւորին Գաղղիոյ, եւ յետ նորա Մառդինիէ դնեն, թէ Գարտուք անուանեալ ժողովուրդն ՚ի գիրս Քսենոփոնի` են նոյն իսկ Քիարտք զորոց զաշխարհ հռոմայեցիք կոչէին Գօրտուէնէ կամ նոյն է` Կորդուք. թէպէտ եւ Քիարտիսբան այժմ ընդարձակ ձգի քան զերկիր նախնի Գարտուքաց, վասն զի անունս Քիարտ ընծայի առհասարակ մարաց:

Զերկիր Կորդուաց ամմիանոս կոչէ Գաւառ արգաւանդ. Քսենոփոն, երկիր գինեւէտ, լի պաշարօք եւ տունք նորին զարդարեալ պղնձի անօթովք: Իսկ պլուտարքոս պատմէ` թէ ՚ի ժամանակին յորժամ գնաց անդր Լուքուլլոս` գտան անդ գանձ բազում, եւ բազում համբարք ցորենոյ. * Անբաւ գանձք (ասէ) դրամոյ` եւ ոսկի արծաթ գտան, յարքունիս զԱրվիինոյ թագաւորին ՚ի շտեմարանս ամբարեալ կայր ցորեան` տասնիցս երեքհարիւր հազար մէտիմնոս:

Բնակիչքն էին քաջ նետընկէցք` որք ՚ի ժամանակս Քսենոփոնի զերկուս երեւելի արս ՚ի յունաց սպանին` զԳլէօնիմոս Լակեդեմոնացին եւ զՎասիաս Արգաս. * Էին (ասէ) նետաձիգ քաջավարժք, աղեղունք նոցա գրեթէ ՚ի չափ երից կանգնոց, եւ նետք առաւել քան զերկուս կանգնաչափս… որք ընդ Վահանս եւ ընդ զրահս թափանցանց անցանէին:

Համաձայն սմա գրէ եւ Դիոդորոս Սիկիլիացի յասելն. * Իսկ յոյնք զաւուրս եօթն ճանապարհորդ էին ընդ լերինս Գարտուքաց` բազում վնաս կրեալ ՚ի բնակչաց տեղւոյս, որք էին ազգ քաջք եւ ծանօթք տեղեաց: Սոքա թշնամի էին թագաւորին, եւ ազատք, հմուտք պատերազմի, փորձք առաւել ՚ի ձգել պարսիւք քարինս մեծամեծս եւ ՚ի կիր առնուլ զաղեղն ահագին մեծութեամբ: ՚ի յարձակիլն սոցա ՚ի բարձանց ՚ի վերայ յունաց` զբազումս թափանցանց խոցեալ սպանին, եւ զյոգունս չարաչար վիրաւորեցին. զի նետք նոցա երկկանգնաչափ երկայնք` ընդ Վահանս եւ ընդ զրահս թափանցէին, մինչեւ ոչինչ զինուց կարել զդէմ ունել սոցա բռնութե… Եւ իբրեւ այսպէս բազում դժուարութեամբ ճանապարհորդեցին (յոյնք) ընդ այս գաւառ (Գարտուքաց) հասին ՚ի Գէնդրիդի գետ, ընդ որ անցեալ մտին ՚ի Հայաստան:

Վասն հմտութեան Կորդուացւոց ՚ի կազմել զպտերազմական գործիս` վկայէ եւ Սդրավոն ՚ի ժզ. գիրս, յասելն. *Կորդիք գերագոյն ճարտարապետք հանդիսանային, եւ ներհուն արուեստաւորք գործեացն որովք օրէն էր կռուիլ ընդ քաղաքս, վասն որոյ եւ Տիգրան (միջինն) յայսպիսիս զնոցին սատարութիւն ՚ի կիր առնոյր:

Քրիստոնէական կրօնն թուի տարածեալ եւ յայս գաւառ առ ժամանակօք լուսաւորութեան ազգիս, այլ եւ հիմնեալ անդ աթոռ եպիսկոպոսի, զորոյ զեպիսկոպոսն յիշատակէ Բուզանդ ՚ի դ. 15. յասելն. *Հրաման տայր թագաւորն կոչել զամենայն եպիսկոպոսս հայոց աշխարհին` զի եկեսցեն ձեռնադրեսցեն զՉոնակն ՚ի կաթողիկոսութիւն հայոց (հակառակաթոռաւ մեծին Ներսէսի): Եւ ո'չ մի ոք ո'չ հաւանեաց գալ, բայց միայն Աղձնեաց եւ Կորդուաց Եպիսկոպոսք եկին, եւ զՉոնակն (կամ զՉունակն) ձեռնադրեցին ՚ի կաթողիկոսութիւն: