Մեծ
է
քան
զայլ
ամենայն
նահանգս
Հայոց,
եւ
աթոռ
առանձին
թագաւորութեան
եւ
կաթողիկոսութեան
եւ
զի
սեպհական
է
Արծրունեայ
տոհմին,
կոչի
եւ
Աշխարհ
կամ
Երկիր
Արծրունեաց,
որպէս
եւ
Տէրութիւն
կամ
Թագաւորութեան
Վասպուրականի,
որ
ձգի
յարեւմտից
Պարսկահայոց
եւ
առ
երի
Կորճէից:
Յիշատակի
անուն
սորա
առ
Կոստանդեայ
Պէրփէրուժէնի,
ուր
վրիպակաւ
գրի
Վասբարագագա.
եւ
այլուր
ուղղագոյն
եւս
բնակիչքն
կոչին
Վասբարագանեայք:
Իսկ
Գէտրէնոս
՚ի
վարս
բ.
Վասլի`
կոչէ
Ասբրագանիա,
եւ
զնոյն
անուանէ
Վերին
մարք.
*
Յայնժամ
նաեւ
Սենեքերիմ
իշխան
Վերին
Միտիոյ
զոր
այժմ
Ասբրագանի
անուանեն,
հանդերձ
ամենայն
ընտանեօք
իւրովք
մատեաւ
առ
կայսր`
տուեալ
նմա
զիւր
տէրութիւն,
վասն
զի
շրջակայ
հագարացւոց
որք
նեղէին
զնա`
չունէր
զօրութիւն
բաւական
առ
՚ի
զդէմ
ունել:
Առ
Յովհաննու
Սգիլիծիսի
կամ
Գուրօբալադայ
գրի
Վաասբրագան:
Եւ
սոյն
այս
անուն
է`
որ
առ
Սդրավոնի
ժա.
528.
գրի
Վասորոբէ'տա.
յասելն
վասն
զօրավարաց
մեծին
Անտիոքոսի`
թէ
զՀայաստան
ընդարձակեցին
յափշտակելով
զշրջակայս,
եւ
*
՚Ի
Միտաց
(այսինքն
՚ի
Մարաց)
գրաւեցին
զԴասբիանի',
զՖաւնիդի',
եւ
զՎասորոբէ'տա:
Զիշխանութիւն
Արծրունեաց
հաստատեաց
Վաղարշակայ
արքայ.
իսկ
Տրդատ
կարգեաց
զիշխան
նորա
լինել
մի
յութից
անտի
գահագլուխ
իշխանաց
՚ի
մէջ
չորեքհարիւր
իշխանաց
թագաւորութեանն,
որպէս
դնէ
Ստեփաննոս
Օրպէլեան
՚ի
է.
գլ.
պատմութեան
իւրոյ:
Այլ
տէրութիւն
Արծրունեաց
յայս
նահանգ`
էր
կարի
վաղնջականի
՚ի
նախնի
թագաւորացն
հայոց
հաստատեալ,
վասն
որոյ
եւ
՚ի
մատենագրաց
մերոց
Վասպուրական
նահանգն
կոչի`
Սեպհական
Արծրունեաց,
ըստ
որում
՚ի
ճառընտրի
վասն
Համազասպայ
Արծրունւոյ
(որ
ընդ
եղբօր
իւրում
Սահակայ
նահատակեցաւ
՚ի
Ը.
դարու,
)
գրեալ
է.
*՚Ի
ժամանակին
յայնմիկ
էր
հակատացեալ
մարզպանութիւնն`
Համազասպայ`
՚ի
տանէն
Արծրունեաց.
սա
տիրէր
Սեպհական
տէրութեան
Վասպուրական
կոչեցեալ
իշխանութեան:
Եւ
Թովմաս
Արծրունի
կոչէ.
*Բարձրագոյն
եւ
Սեպհական
(Արծրունեաց)
Վասպուրականն
կոչեցեալ
նահանգ:
Սմին
իրի
եւ
Գագիկ
Արծրունի
՚ի
պահանջելն
զՆախճաւան
քաղաք
Վասպուրականի
՚ի
ա.
Սմբատայ
արքայէ,
որ
տուեալ
էր
զայն
՚ի
պարգեւ
իշխանին
Սիսականի,
զիրաւունս
հին
ժառանգութեան
տոհմին
՚ի
մէջ
բերէր:
*Առ
ինքն
զքաղաքն
Նախջւան
խոկայր
դարձուցանել
(ասէ
Յովհան
կաթուղիկոս,
)
իբր
թէ
՚ի
հաւու
եւ
՚ի
հօրէ`
նոցունց
իսկ
տան
եւ
ազգի
պատշաճեալ:
Յորմէ
եւ
զորոշումն
քաղաքին
առ
յիւրմէ`
զրկումն
իւր
համարէր,
որպէս
գրէ
անդէն
նա
ինքն:
Այլ
այս
տէրութիւն
նոցա
՚ի
Վասպուրական`
սկիզբն
էառ
պայծառանալ
յելս
անդ
Թ.
դարուն,
յորում
Աշոտ
եւ
Դերանիկ
սկսան
զսահմանս
երկրի
իւրեանց
զորս
յափշտակեալ
էր
այլազգեաց`
ընդ
տէրութեամբ
գրաւել:
Նաեւ
ինչ
ինչ
արտաքուստ
՚ի
Պարսկահայոց
՚ի
վերայ
յաւելուլ.
զի
գրէ
Յովհաննէս
կաթուղիկոս
զդերենիկն
Գրիգորէ.
*Ձեռն
զգաւառօքն
եւ
զքաղաքօքն
արկեալ
զկողմամբ
Հերայ
եւ
Զարաւանդայ
(որ
է
Պարսկահայք,
)
՚ի
հնազանդութիւն
ընդ
իւրեաւ
զկողմանսն
այնոսիկ
նուաճէր:
Առաւել
եւս
ընդարձակեցաւ,
յորժամ
երեքին
որդիք
նախայիշատակեալ
Գրիգորի
Դերանիկն,
եւ
քեռորդիք
ա.
Սմբատայ
արքային
Բագրատունւոյ`
Աշոտ,
Գագիկ,
եւ
Գուրգէն,
յետ
մահուան
հօրն
իւրեանց
քաջութեամբ
զանազան
տեղիս
գրաւեցին.
*Բաժանեն
զաշխարհս
(տէրութեան
իւրեանց`
ասէ
Թովմաս
Արծրունի
՚ի
գ.
4.
)
յերիս
մասունս,
գոլով
Աշոտի`
որպէս
ասացաք
յառաջագոյն,
զգահն
նախնական
իշխանութեան`
այլովք
յոլովագոյն
միջոցօք
աշխարհիս
մինչեւ
յամուրն
Նախճաւանու:
Իսկ
Գագիկ
զկողմանս
ըՌշտունեաց
այլովք
մօտակացիւք
գաւառօք,
եւ
որքան
իցէ
հասումն
ուժոյ`
անդր
եւս
յաշխարհն
Մոկաց:
Եւ
Գուրգէն
զկողմանս
յարեւելից`
յելից
Աղբագոյ
եւ
որ
շուրջ
զնովաւ
ամենայն
Պարսկահայք,
մինչեւ
՚ի
մուտս
Կոդրաց,
եւ
ուր
եւ
ըստ
այնմ
իցէ
հնար
ածել
զձեռամբ:
Այս
երրեակ
բաժինք
զկնի
յերկուս
ամփոփեցան`
յորժամ
մեռաւ
Աշոտ,
եւ
մնացեալ
եղբարքն
Գագիկ
եւ
Գուրգէն
բաժանեցին
՚ի
մէջ
իւրեանց,
զորոց
զգաւառս
մի
ըստ
միոջէ
թուէ
Թովմաս
Արծրունի
՚ի
դ.
11.
*Զբոլոր
երկիրս
իւրեանց
բաժանեցին
յերկուս
մասունս,
յելս
կոյս
եւ
՚ի
մուտս`
որ
առ
հիւսիսի
զհայեցածն
բերէ`
առեալ
էր
՚ի
բաժնէ
Գագիկ
իշխանի
զՃուաշ
գաւառն,
եւ
զԹոռնաւան,
Արտազ,
Մարդատան,
Դառնի,
Առբերանի,
Աղանդռոտ,
Բառիլովիտ,
Պալունիք,
եւ
Մեծ
նունիք,
Տոսպ,
Ռշտունիք,
Բոգունիք,
Գուգան
գաւառ,
Արտաշէսեան,
այսոքիկ
գաւառք
անուանիք…
Իսկ
Գուրգինի
մարզպանի
հայոց`
առեալ
՚ի
բաժնի
յելս
կոյս`
եւ
որ
ելանէ
՚ի
հարաւակողմնն,
զԱնձահից
ձոր,
զԿրճունիս,
զԿուղանովիտ,
եւ
զբուն
զՄարդաստան
գաւառ,
զԱրճիշակովիտ,
զՈտն
առնոյ,
զԱղբադ
մեծ,
Տագրեան,
Ըռնայ,
Զարեւհաւան:
Բայց
զՏամբեր,
եւ
զԸռնայ,
եւ
Զարեւհաւան
գաւառ
հանեալ
էր
՚ի
Պարսկահայոց.
իսկ
Նախճաւան
քաղաք
եւ
զԳողթն
գաւառ
՚ի
ժամանակի
կատարման
սրբոյն
Վահանայ
ամին
ՃՁԶ.
թուականութեանց.
յորում
ամի
կատարեցաւ
սուրբն
Վահան`
որ
էր
որդի
Խոսրովայ
Գողթան
տանն:
Մինչ
դեռ
այսպէս
ընդարձակ
ձգեցաւ
տէրութիւն
Արծրունեաց
՚ի
ձեռն
երկոցունց
հարազատացս,
յաւելաւ
՚ի
վերայ
եւ
թագաւորութեան
պատիւ`
զոր
էառ
նոյն
Գագիկ
՚ի
Յուսփայ
ոստիկանէն
՚ի
սկիզբն
Ժ.
դարուն:
Այս
թագաւորութիւն
տեւեաց
առաւել
քան
զամս
100,
յորում
պայազատեցին
վեց
թագաւորք:
Այլ
յաւուրս
վերջին
թագաւորաց`
(որք
էին
Գուրգէն
եւ
Սենեքերիմ
երկոքին
եղբարք,
)
տէրութիւն
նոցա
գոլով
՚ի
վերջին
հարաւային
սահմանս
Հայաստանեայց,
անհնարին
տառապանս
կրէր
՚ի
հարաւային
խառնիճաղանջ
փոքր
տէրութեանց`
որք
բազմացեալ
էին
յոյժ
յայնմ
ժամանակի,
մինչեւ
՚ի
գալ
բ.
Վասլի
կայսեր
՚ի
կողմանս
արեւելից,
հարկադրեալ`
հրովարտակ
ընկալան
՚ի
նմանէ
առ
մերձաւոր
ամիրայս
տաճկաց,
մի'
ինչ
հարստահարել
զսահմանս
Վասպուրականի,
որով
ըստ
գրելոյ
Ասողկայ
դադարեցաւ
բռնութիւն
նոցա:
Այլ
յարշաւել
անդ
թուրքաց
՚ի
Վասպուրական,
Սենեքերիմ
արքայ`
որ
յետ
մահուան
եղբօր
իւրոյ
Գուրգինայ
առանձին
թագաւորէր,
զսահմանս
տէրութեան
իւրոյ
ետ
՚ի
Վասիլ
կայսր
՚ի
ՆՀ.
թուականիս,
այսինքն
՚ի
1021.
յետ
տոկալոյ
նեղութեանց
զամս
22.
(որպէս
գրէ
ընդարձակօղն
Սամուէլի`)
զորս
կրեաց
նախ
՚ի
հագարացւոց,
եւ
ապա
՚ի
թուրքաց:
Զթիւ
քաղաքաց
եւ
բերդից`
զորս
ետ
Սենեքերիմ
Վասլի`
գտանեմք
յայսմաւուրս
՚ի
յունիսի
1.
ուր
ասի.
*Ետ
կայսերն
զկալուածս
իւր,
բերդս
ՀԲ,
գիւղս
ԴՌ,
եւ
ԴՃ.
լայնանիստ
եւ
արդիւնաւորս,
եւ
քաղաքս
Ժ.
զԽլաթ,
եւ
զԽողց,
զԽիզան,
եւ
զԿեացն,
զԱրճէշ,
եւ
զԱրծկէ,
եւ
զՄանկերտ
(Մանծկերտ,
)
զբոլոր
թումանս
Խլաթայ,
՚ի
լերանցն
Սասնոյ
մինչ
՚ի
Սեւան,
եւ
՚ի
Նուանս,
՚ի
Սալմաստ,
եւ
՚ի
Ջղամաթ,
որ
է
Ջուլամերկ:
Բայց
՚ի
փետրվարի
27.
դնէ
բերդս
Հ.
գեօղս
ԴՌ.
քաղաքս
Ը:
Իսկ
Սենեքերիմ
փոխանակ
այոցիկ
խնդրեաց
՚ի
կայսերէ
զՍեբաստիա
իւրովք
գաւառօք,
ուր
եւ
փոխադրեալ
բնակեցաւ,
*ԺԴՌ
ձիաւորօք`
տամբ
եւ
որդւովք,
ելեալ
՚ի
հայրենեաց
իւրոց`
որպէս
դնի
յայսմաւուրս:
Յետ
ելանելոյ
այսչափ
բազմութեան,
տակաւին
քաղաքք`
եւ
համօրէն
երկիր
տէրութեան
Արծրունեաց
լի
էր
բնակչօք,
որպէս
յայտ
առնեն
պատմութիւնք
յետագայ
ժամանակին,
եւ
բազմութիւն
մենաստանաց
լի
կրօնաւորօք`
զորս
Սենեքերիմ
ո'չ
ետ
կայսեր:
Զթիւ
մենաստանացն
յայսմաւուրս
՚ի
փետրվարի
27.
գտանեմք
ինն
հարիւր:
Իսկ
՚ի
յունիսի
1.
գտանեմք
ՃԺԵ:
Այլ
որպէս
գրի
անդէն`
ոմանք
այսպէս
դնէին,
եւ
ոմանք
այնպէս,
ըստ
որում
ՃԺԵ.
էին
մեծամեծ
վանորայք,
իսկ
մնացեալ
փոքր,
եւ
՚ի
սակաւուց
բնակեալ:
Եւ
այսպէս
յոյնք
տիրեցին
այսր
կողման
Մեծին
Հայոց,
որոց
տէրութիւնն
նման
թագաւորութեանն
Արծրունեաց
գտաւ
սակաւատեւ,
եւ
այն`
ո'չ
առանց
պատերազմաց,
եւ
ո'չ
իսկ
միշտ
ամենայն
սահմանացն
տիրելով:
Իսկ
իբրեւ
անցին
ամք
իբր
107.
զկնի
գալստեան
յունաց
՚ի
կողմանս
յայսոսիկ,
՚ի
սկիզբն
ԺԲ.
դարու`
Միրան
անուն
ամիրայ
ոմն
տիրեաց
երկրին
Խլաթայ,
եւ
12.
քաղաքաց,
յորմէ
(ըստ
ասելոյ
Վարդանայ`)
կոչեցաւ
Թագաւոր
հայոց,
եւ
ըստ
բարբառոյ
նոցա
Շահիարմէն.
իբր
զի
տիրելով
քաղաքաց`
յորս
նստան
թագաւորք
հայկազունք
՚ի
տանէն
Արծրունեաց,
էառ
միանգամայն
եւ
զթագաւորութիւնն
Հայոց:
Եպիսկոպոսունք
Արծրունեաց
յիշատակին
՚ի
գիրս
յաւէտ
նախնեաց`
քան
յետնոց,
եւ
նախ
զառաջինն`
Մուշէ
եպիսկոպոս
Արծրունեաց.
մի
՚ի
ժողովականացն
որք
գրեցին
պատասխանի
նամակին
պարսից:
Նոյնպէս
եւ
որ
յաւուրս
Բուղայի
ըմբռնեցաւ
՚ի
կալանս
վասն
՚ի
Քրիստոս
հաւատոցն`
որպէս
եւ
յաջորդ
նորա
Յովհաննէս
եպիսկոպոս
Արծրունեաց,
եւ
Յովհան
եպիսկոպոս
Արծրունեաց:
Այլ
՚ի
սկիզբն
ԺԲ.
դարու`
արքեպիսկոպոսն
Աղթամարայ
յինքն
ձգեաց
զպատիւ
կաթուղիկոսի,
զորմէ
այսպէս
պատմէ
Վարդան.
*Իբրեւ
լուաւ
զայս
(այսինքն
զմահ
Բարսղի
կաթողիկոսի
՚ի
ՇԿԲ.
թուին,
յամի
1113,
եւ
զնստիլ
Գրիգորիսի
Պահլաւունւոյ,
)
Դաւիթ
ոմն
որդի
Թոռնկայ
՚ի
կղզւոջն
Աղթամարայ
արարեալ
ժողով
եպիսկոպոսաց
հնգից,
ձեռնադրեցաւ
Կաթուղիկոս:
Պատճառելով`
եթէ
Վահանիկն
կաթողիկոս
եկն
առ
Աբուսահլ
որդի
Գագկայ
՚ի
Ձորովանս
(որ
է
՚ի
Վասպուրական)
եւ
անդ
վախճանեցաւ:
Եւ
(թէ)
կայր
անդ
սեղան
պատարագի
սրբոյն
Գրիգորի
(զորմէ
վկայէ
եւ
Յովհաննէս
կաթուղիկոս,
)
եւ
գաւազանն
եւ
գօտին
մաշկեղէն,
եւ
հողաթափ
մի
սրբոյն
Հռիփսիմեայ,
եւ
պարեգոտն
ներկեալ
արեամբ,
եւ
շղարշն
որ
է
դաստառակ`
մնացեալ
անդ
՚ի
ժառանգաւորաց,
եւ
՚ի
ժամանակս
հալածանացն
ամրացաւ
՚ի
կղզին
Աղթամարայ:
Եւ
զի
ասեն`
աթոռ
է
եւ
այս
թագաւորացն
Արծրունեաց,
եւ
վայել
է
լինել
եւ
պատրիարգութեան:
Սակայն`
որպէս
գրէ
անդէն.
*Ոչ
եղեւ
ընկալեալ,
թէ
եւ
շատիցս
եղեւ
աշխատ
ընծայիւք
եւ
աղաչանօք,
մանաւանդ
՚ի
յանոյ
գլխաւորացն:
Միայն
մասն
ինչ
արեւելեայց
ընկալան
զնա
իբրեւ
հարազատ
կաթուղիկոս,
եւ
հերձուած
՚ի
մէջ
արկեալ
զկնի
մահու
նորա`
զայլս
եդին
յաջորդութեամբ,
որ
կայ
եւ
տեւէ
մինչեւ
ցայսօր:
Բազում
երեւելի
անձինք
եւ
վարդապետք
ծաղկեցան
յայս
նահանգ,
մանաւանդ
յետ
Ժ.
դարուն,
յորոց
մի
էր
եւ
Գէորգ
վարդապետն
Մեղրիկ
անուանեալ,
որ
վախճանեցաւ
ըստ
Սամուէլի
՚ի
թուին
ՇԿԲ.
(
1113.
)
զորմէ
գրէ
Մատթէոս.
*Եւ
էր
ինքն
՚ի
հայոց
աշխարհէն
՚ի
Վասպուրական
գաւառէ,
՚ի
գեղջէն`
որ
եւ
զայն
գիւղն
իւր
կոչի
(իբր
թէ`
յիւր
անուն
կոչի,
)
եւ
է
մեծ:
Գաւառք
Վասպուրականի
են
լէ.
որոց
անուանքն
են:
ա.
ԸՌշտունիք:
բ.
Տոսպ.
գ.
Բոդունիք.
դ.
Արճիշակովիտ.
ե.
Աղովիտ.
զ.
Կուղանովիտ.
է.
Դառնի.
ը.
Բալախովիտ.
բ.
թ.
Առբերանի.
ժ.
Բուժունիք.
ժա.
Առնոյոտն.
ժբ.
Անձեւացիք.
կամ
Անձուացիք.
ժգ.
Ատրպատունիք.
ժդ.
Երուանթունիք.
ժե.
Մարդաստան.
ժզ.
Արտազ.
ժէ.
Ակէ.
ժը.
Աղբագ
մեծ.
ժթ.
Անձախիձոր.
ի.
Թոռնուան.
իա.
Ճուաշ.
իբ.
Կրճունիք.
իգ.
Մեծնունիք.
իդ.
Պալունիք.
իե.
Գուկան.
իզ.
Աղուանդռոտ.
իէ.
Պարսպարունիք.
իը.
Արտաշիսան.
իթ.
Արտաւանեան.
լ.
Բաքոն.
լա.
Գաբիթեան.
լբ.
Գաղրիկան.
լգ.
Տանկիայն.
լդ.
Վարաժնունիք.
լե.
Գողթն.
լզ.
Նախճաւան.
լէ.
Մարանդ.
