Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Մի է յերեւելի գաւառաց Վասպուրականի, որոյ անուն անյայտ է եւ Խորենացւոյն, արդեօք բնակիչքն յանուն գաւառին անուանեցան այսպէս, թէ գաւառն յանուն բնակչաց. որք եւ ՚ի Սիսական գաւառէն հատուածեալ եկին յայս գաւառ, զորս Վաղարշակ ամբարձի ՚ի նախարարութեան պատիւ:

Դիրք սորա ձգի առ ծոփեզերբ Բզնունեաց, որպէս յայտնի տեսանի յայս բան Թովմայի Արծրունւոյ բ. 2. *Իսկ վարդապետն Եղիշէ էր ՚ի ժամանակին յայնմիկ բնակեալ ՚ի գաւառին ըՌշտունեաց ՚ի ծովեզերին, յորում տեղւոջ եւ հանգեաւ իսկ ՚ի Քրիստոս: Վասն որոյ եւ Բուզանդ գ. 10. զծովն յանուն գաւառիս կոչէ Ծով ըՌշտունեաց:

Երկիր գաւառիս բարեբեր եւ զուարճալի` մինչեւ գրել հեղինակի հին վարուց սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի ՚ի ճառընտիրս. *Ասաց ոմն ՚ի պատմագրաց` եթէ նախ քան զանէծսն սրբոյն Յակոբայ, նման էր երկիրն Ռշտունեաց` դրախտին ադենայ: Զի վասն սպանութեանց Մանաճհրի անէծս ընկալաւ այս գաւառ ՚ի սրբոյն, եւ յայնմ ժամանակի ասէ Խորենացին դ. 7. *Պտղաբերութիւն գաւառին դարձաւ յաղտաղտուկ, եղեալ ՚ի վերայ երկինք պղնձի ըստ գրեցելումն, եւ ծով հակառակ ելեալ յինքն ընդունի զսահմանս անդաստանացն: Այլ յետ երից ամաց` որպէս դնի յայսմաւուրս, ժառանգորդք նորին ապաշխարեալ ընկալան բժշկութիւն գաւառին:

Զիշխան սորա յիշատակէ Ագաթանգեղոս ՚ի յծզ. ուր եւ կոչէ զգաւառն Աշխարհ, զի ասէ. Իններորդ իշխանն ԸՌշտունեաց աշխարհին, զոր եւ ա'յլ դնէ ՚ի հնգետասաներորդ իշխանէն Արծրունեաց աշխարհին: Այս իշխան ընդ ժամանակս ինչ կացուցաւ միանգամայն եւ սպարապետ հարաւային զօրաց Հայոց. քան զի Մանաճիհք, եւ յետ նորա Զուրա կամ Զարա` էին նահապետք Ռշտունեաց, եւ միանգամայն սպարապետ հարաւային զօրաց: ՚Ի մէջ համօրէն իշխանաց գաւառիս երեւելի գտաւ Թէոդորոս ՚ի Է. դարուն, որ էր զօրավար, միանգամայն եւ մարզպան:

Եպիսկոպոսունք Ռշտունեաց բազում ուրեք յիշատակին ՚ի գիրս, եւ նախ` որ ընդ Ղեւոնդեանսն կատարեցաւ` Սուրբն Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց: Որ եւ յիշատակի ՚ի ստորագրութիւնս ժողովոյն Արտաշատու ՚ի պատասխանին նամակին պարսից, զկնի եպիսկոպոսին Մոկաց, եւ նախ քան զեպիսկոպոսն Վանանդայ:

Յայտնի է ՚ի պատմութեց` եւ Աբրահամ եպիսկոպոս Ռշտունեաց ՚ի Է. դարուն, որ զկնի եղեւ կաթուղիկոս: Նոյնպէս ՚ի նմին Է. դարու, ՚ի ստորագրութիւնս ժողովոյն Դվնայ առ գ. Ներսիսիւ յիշատակի զկնի եպիսկոպոսին Խոռխոռունեաց եւ նախ քան զեպիսկոպոսն Վանանդայ` Տէր Սիմէոն եպիսկոպոս Ռշտունեաց:

Իսկ ՚ի ժամանակս Վարդ պատրկի առաջնորդ էր գաւառիս` Գրիգորիոս եպիսկոպոս: Եւ ՚ի Թ. դարու ՚ի ժամանակս բ. Գէորգայ կաթողիկոսի յիշատակի առ Թովմայի Արծրունւոյ դ. 4. Գրիգոր եպիսկոպոս. որ եւ յահագին սասանութեն Դվնայ վախճանեցաւ` ընդ փքատակաւ մնացեալ: Իսկ ՚ի ժամանակս Սենեքերիմայ Արծրունւոյ յիշատակի ուրեք Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց:

Ընձաքիարս, կամ Ընծաքիարս, որ առ Յովհաննու կաթողիկոսի կոչի Ընծաքիսար: Լեառն բարձր ՚ի ծովեզեր անդ, որպէս յայտնի դնէ Բուզանդ գ. 10. ընդ մէջ երկրին ըՌշտունեաց եւ ընդ մէջ լերին երկաթահատաց. *Գայր հասանէր (ասէ վասն սրբոյն Յակոբայ) ՚ի լեառն երկածահատաց եւ կապարահատացն, եւ որ ընդ նմայն էին եւ ընդ ըՌշտունիս, եւ բաժանէր լեառն բարձր` ուստի երեւին գաւառքն բովանդակ, որում անուն Ընձաքիարս կոչէին: Որով ըՌշտունեաց գաւառ յայսմ կողմանէ լինի սահմանակից Աղձնեաց, զի լեառն երկաթահատաց եւ յԱղձնիս:

Յետ ժամանակաց կոչեցաւ լեառնս Կապուտողն, որպէս յայտ է ՚ի պատմութենէ Բուզանդայ եւ յայսմաւուրացն. զի ուր Բուզանդ զլեառնս յոր ել սուրբն Յակոբ անիծանել զերկիրն ըՌշտունեաց, եւ զլեառն յորոյ ստորոտին բղխեցոյց աղբիւր, կոչէ Ընձաքիարս, յայսմաւուրքն ՚ի դեկտ. 15. ՚ի նմին պատմութեան զերկոսին դիպուածս եւս դնէ ՚ի լեառն Կապուտողն. յայս անուն կոչի մինչեւ ցայժմ Կապուտկող, զորմէ տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 147:

Իսկ իբրեւ զկնի ժամանակաց փոխադրեցաւ անդ մասն ինչ ՚ի նշխարաց սրբոյն Յակոբայ, կառուցաւ անդէն եւ եկեղեցի, զորոյ զտեղին նշանակէ հին վարք սրբոյն որ ՚ի ճառընտրի. զի յորժամ բերողք նշխարաց իջին յայս կոյս ընդ զառ ՚ի վայր երկաթահատ լերին ՚ի ձորակն նորին, եւ կամէին մուծանել ՚ի սահմանս գաւառին ըՌշտունեաց, անշարժ արգելան, մինչեւ հրեշտակ այ երեւեալ` հրամայեաց անդանօր հանգուցանել: Որոց ասէ, *Նկատեալ ՚ի ձորակէն (նոյն երկաթահատ լերին, ) տեղի մի բարձրաւանդակ, (որ է նոյն իսկ ստորոտ Ընձաքիարս լերին, ) եւ անդ հիմնարկութիւն առնէին սրբոյ եկեղեցւոյ, եւ ելեալ համբաւ սուրբ Աջին, եւ անդր հասանէին ՚ի մօտաւորաց եւ ՚ի հեռաւորաց ընծայաբերեալ: Ապա շինեցաւ անդէն եւ վանք մեծափառ, եւ անուանեցաւ Սուրբ Յակոբ, որպէս գրեալ կայ ՚ի միումն ձեռագիր յայսմաւուրաց:

Իսկ թէ բարձրաւանդակ տեղին ուր շինեցաւ եկեղեցիս` եւ զկնի մենաստանն` էր ՚ի ստորոտ Ընձաքիարս լերին, յայտ է եւ անտի` զի յայսմաւուրք զաղբիւրն բղխեալ ՚ի ձեռն սրբոյն Յակոբայ դնէ լինել ՚ի վանսն Ընծաքայ, որ է սոյն այս մենաստան: Իսկ աղբիւրն էր ՚ի ստորոտ Ընձաքիարս լերին ըստ յայսմաւուրաց, եւ ըստ Բուզանդայ գ. 10. ուր ասէ. *Սոյնպէս եւ առ ոտին Ընձաքիարս լերինն ՚ի ծովեզերին ըՌշտունեաց ծովուն (բղխեցոյց սուրբն Յակոբ աղբիւր, ) որ ըստ առաջնոյն օրինակի` կոչի եւ այս աղբիւր Յակոբայ` մինչեւ ցայսօր ժամանակի: Նշխարք սրբոյն որ աստ փոխադրեցաւ` էր ճկոյթ աջոյ ձեռին, եւ հող տապանին` որպէս դնի յայսմաւուրս. իսկ ՚ի հին վարս նորին դնի` կոճ մատին աջոյ ձեռին:

Շինութիւն մենաստանին որպէս երեւի` եղեւ ՚ի ժամանակս թագաւորացն Արծրունեաց, յորոց եւ նորոգեցաւ եկեղեցին. քանզի գրի ՚ի հին վարս սրբոյն` թէ զայն տեղի սրբոց նշխարաց գնոյ թագաւորին Հայոց յազգէ Արծրունեաց` շինեաց փառազարդ եկեղեցիս, եւ կարգեաց քահանայս եւ կրօնաւորս:

Ոստան: Աւան ծովեզերեայ յըՌշտունիս, վասն որոյ եւ Թովմա Արծրունի ՚ի յիշելն զայս` կոչէ միշտ Ոստանն Ռշտունեաց: Ունի եւ ամրոց շինեալ ՚ի Գագկայ արքայէ Արծրունեաց, որոյ շինութիւն եւ զուարճալի դիրք տեղւոյն` ճոխագոյն ստորագրի յերկրորդ պատմութեան վարուց Գագկայ առ Թովմայի Արծրունւոյ ե. 6:

*՚Ի բազում ամրոցաց պարսպելոց յիւր անուն (այսինքն Գագկայ, ) յերկուս տեղիս կարի իմն յոյժ հաճեալ նուաճէ ակնակառոյց լինելով. մինն առ եզերբ ծովուն` որ է Աւանն Ոստան ՚ի գաւառին ըՌշտունեաց, որ է յոյժ բարեխառն, ՚ի չորից ծագաց երկրի օդոց առհասարակ ՚ի նա շնչելով. նաեւ ծառովք պտղաբերովք սաղարթեալ, եւ այգեւէտ բազմութեամբք յոյժ վայելչացեալ զարդարի. բղխեն եւ աղբիւրք բարեխառնք շուրջ զքաղաքաւն` օգնականութիւն մատուցանելով մարդկան ՚ի բազում պէտս:

«Այլ եւ ՚ի հարաւակողմն ուսէ ամրոցին մերձ կայ բարձրաբերձ լեառնն Արտու, որ ՚ի գարնանայինն հասարակաւորութենէն մինչեւ ցաշնանայինն եղանակ ամբարեալ պահէ յինքեան զդալարութիւն արմատոց եւ ծաղկանց, եւ զձիւնահոս` ամբարեալ ՚ի պէտս թագաւորաց, եւ ամենայնի որ ցանկասցի ոք առնուլ: Նաեւ ՚ի գլխոյ լերինն հոսեալ իջանեն գետք սահանակարկաջք յորդահոսք` որով ոռոգանի երկիրն առհասարակ, որք եւ ՚ի ծով անկանելով բղխեն ձկունս մանունս առ ՚ի պէտս վայելչութեան բնակչաց աշխարհին, եւ համբարեն ինչս բազումս ՚ի գանձս թագաւորաց, զոր եւ արքայի առեալ նուիրէ ՚ի դարմանս աղքատաց:

''Եւ ինքն գագաթն ամրոցին է ծովահայեաց, եւ յոյժ վայելուչ. եթէ շարժեսցի ծով յուզեալ ՚ի հողմոց ծաղկաձեւ ալիքն զբօսացուցանողք եւ վայելուչք երեւին. եւ եթէ մաքուր յօդոյ լինիցի` զամենեցունաչս գրաւէ զիւրն տեսանել ծաւալումն:

Վասն որոյ եւ արքայի ձեռն արկեալ շինէ ՚ի նմա տաճարս եւ սենեակս եւ փողոցս հրաշալիս պատկերակերպս եւ ազգի ազգի յօրինուածս, զոր ոչ բաւեմ պատմել. պարըսպէ եւ զծովակողմն զօրաւոր վիմօք, դնելով զհիմունսն յանհնարին խորութե: Շինէ եւ ՚ի գլուխ պարսպին ընդդէմ ծովուն տաճար մի ճեմարանոց ոսկեզարդ եւ պէսպէս պաճուճեալ գեղովք` արեգակնահրաշ ճառագայթաձեւս ՚ի խաղտանս աչաց եւ յուրախութիւն սրտի` ինքեան եւ իւրոց արժանեացն: Իսկ զդրունս կազմեալ կամարաձեւս օդաբերս զովացուցիչս, միանգամայն եւ լուսանցոյցս եւ շողախաղացս, որք ՚ի ծագել եւ ՚ի մտանել արեգականն` փայլատակելով ՚ի վերայ ծովուն` շող գործեն ՚ի սիրտս տաճարին. եւ յերփն երփն շրջշրջելով զդրօշեալ պատկերատիպսն եւ զզանազան յօրինուածսն` զմիտս հիացուցանէ զտեսողացն, եւ ՚ի վեր անդր անցանէ քան ըզպատմողաց գիտութիւնն. իսկ մեր ՚ի բազմաց զսակաւն յիշատակելով` ահա ասացաք որ ինչ յաղագս Ոստանն աւանի:

Պատմէ այլուր դ. 11 եւ զշինութիւն կամ զնորոգութիւն եկեղեցւոյ սրբոյ Կուսին ՚ի նմին Գագկայ արքայէ. * Շինեաց Գագիկ պարսպաւոր ամրափակութեամբ զբլուրն յՈստանին Ռշտունեաց` զաւերեալն ՚ի բազում ամաց շինեալ նորոգեաց. եւ զեկեղեցին որ ՚ի նմա` յանուանակոչութիւն սուրբ Աստուածածնին Մարիամայ, եւ զարդարեաց զնա մեծագանձ սպասուք եւ եդ ՚ի նմա զխաչն զոր յիշեցաք վերագոյն յորոյ ձեռն ծանուցաւ զօրութիւն հրաշագործ:

Զկնի այսր շինութեան Գագկայ երեւելի եղեւ ոստան, վասն որոյ յայսմաւուրս փետրվարի 27. Ոստան միանգամայն ընդ Վանայ կոչի աթոռ հայրենեաց Սենեքարիմայ արքային Արծրունեաց` իբր մի յարքայանիստ քաղաքաց:

Յամի 1396. յայս քաղաք նահատակեցաւ Զաքարիա կաթուղիկոս Աղթամարայ. ՚Ի ՊՀԲ. (1423) Սքանդար պէկն յաւեր դարձոյց զՎան քաղաք, եւ զՈստան անմարդաբնակ արար: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 158:

Մահռաշտ: Գեօղ` մերձ ՚ի յոստան, ուր էին ապարանք Վարդ պատրկի եւ յորում վերոգրեալ Գագիկ արքայն արար այլ շինութիւնս նախ քան զթագաւորելն իւր մինչդեռ էր զօրագլուխ. * Իսկ ՚ի տիրական զօրավարութեանն Գագկայ (ասէ Թովմա Արծրունի դ. 11. ) սկզբնաւորեալ ձեռակերտ իւր` շինեաց զհողաբլուր բարձրաւանդակն ՚ի Մահռաշտ գեօղ, յափն գետոյն յելս կոյս` որ հայի յՈստանն Ռշտունեաց, յորում տեղւոջ ապարանք պարըսպաւորք վարդ պատրկի ըՌշտունոյ Հայկազնոյ, եւ վերակացու նմա թողոյր զՅովհաննէս ոմն քահանայ, յորում տեղւոջ բանակ կրօնաւորաց կարգեաց, եւ հաւատաց զառաջնորդութիւնն նախասացեալ քահանային… եւ զատուցանէ զօրավարն Վանիցն գեօղս բաւական առ ընկալումն հիւրոցն ՚ի տեսչութիւն աղքատացն, շինէ անդ եկեղեցի վայելչապես պայծառութեամբ, եւ անուանէ զնա յանուն սուրբ Պետրոսի առաքելոյն:

Նորագեօղ: Աւան` զորմէ Թովմա Արծրունի գ. 2 * Այլեւ զռամիկ Նորագեղջ աւանին Ռշտունեաց առեալ ածեն ՚ի տեղի վաճառուն ոստանին Ռշտունեաց, արկեալ տոռունս ՚ի պարանոցս, հանեն ընդ սուր (ասպատակքն Բուղայի): Զնոյն յիշատակէ եւ այլուր գ. 13. * Վառեալ ՚ի զէն եւ յասպազէն ՚ի Նորագեօղ ըՌշտունեաց: Այժմ կրկին գտանին Նոր գեղ, ՚ի կողմանս Վանաց:

Մանակերտ: Տեղի ծովեզերեայ` ուստի Մանաճիհր Ռշտունի զգերեալսն վիճակի սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի ետ գահավիժել ՚ի ծով յիշէ զայս տեղի եւ Թովմա Արծրունի դ. 2. կոչելով Քարն Մանակերտ, որ զբերդ նորա յայտ առնէ յապառաժի:

Անկանի ՚ի Ռշտունիս. քանզի յայսմաւուրս ՚ի 15 դեկտեմբերի զերկիրն զոր ՚ի վերոյ կոչէ Գաւառ Ռշտունեաց, ստորեւ կոչէ` Գաւառ Մանակերտոյ. *Եւ գաւառն Մանակերտոյ մնաց այնպէս ընդ անիծիւք (սրբոյն Յակոբայ) զամս գ: Ուր ՚ի հին վարս նորին սրբոյ որ ՚ի ճառընտրի` դնի. *Եւ զերիս ամս ընդ անիծիւք եկաց երկիրն Ռշտունեաց: Այժմ կոչի Քարադաշտ ըստ վկայելոյ յայսմաւուրաց` որ կայ մինչեւ ցայսօր: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 159:

Պարծիս: Գիւղ` որ յայսմաւուրս ՚ի 22 օգոստոսի դնի յայս գաւառ. *Գնացեալ հասին ՚ի գաւառն Ռշտունեաց ՚ի վերայ գեղջին` որ կոչի Պարծիս, եւ անդ դադարեաց եկաց աստղն ՚ի բարձրահայեաց տեղւոջ, եւ անդ եդին զնշխար սուրբ առաքելոյն (Թովմայի) ՚ի քարեայ տապանի, եւ շինեալ եկեղեցի` եդին ՚ի դրանդի եկեղեցւոյն, եւ շինեցաւ տեղին վանք մնաբնակեցաց: Այսպէս դնի եւ ՚ի ձեռագիր յայսմաւուրս:

Սակայն յերկուս հին ճառընտիրս ՚ի նմին պատմութեան պատմի` թէ հուսկ յետոյ նշխարք սրբոյ առաքելոյն փոխադրեցաւ ո'չ ՚ի Պարծիս գիւղ` որպէս դնի յայսմաւուրս այլ ՚ի Պծիծս գիւղ` ՚ի մօտակայ Մանազկերտոյ. *Գնաց զկնի լուսոյն մինչեւ ցբլրակ մի` որ կայ հանդէպ Մանազկերտոյ ՚ի վերայ գեղջն որ կոչի Պծիծս (կամ ըստ ուղղագոյն օրինակի` Բծիծս)… եւ նախարարք աշխարհին` որ էին ՚ի մեծ տանէն Արծրունեաց, վանք շինեցին զտեղին, եւ կարգեցին ՚ի նմա քահանայս հանդերձ կրօնաւորօք, եւ փառաւորեցին զտեղին առաւելապէս):

Դուկանս: Գիւղ` յիշատակեալ ՚ի Ղեւոնդեայ ՚ի գլ. զ. յասելն. *Զայնու ժամանակաւ դարձեալ ա'յլ հէն գայր ՚ի վերայ զօրուն` որ ՚ի կողմանս Վասպուրականի աշխարհին, եւ եկեալ յանդիմանեալ լինէին ՚ի գաւառն Ռշտունեաց` ՚ի գիւղն որում Դուկանսն կոչեն, անդ յանդիման լինէին միմեանց:

Տշող: Գիւղ` յիշատակեալ ՚ի յիշատակարանս ինչ գրոց, ուր ասի. *Գրեցաւ ՚ի թուականիս հայոց ՊԽԴ. ՚ի յերկիրս ըՌշտունեաց, ՚ի գեաւղս` որ կոչի Տշող… ՚ի հայրապետութեան տէր Դաւթի:

Նարեկ: Յայս անուն կոչի Ուխտն կամ Մենաստանն` որ հռչակաւոր գտաւ վասն սրբութեան եւ հռետորութեան սրբոյն Գրիգորի որդւոյ տեառն Խոսրովու Անձեւացեաց եպիսկոպոսի, որ փայլեցաւ ՚ի սմա ՚ի Ժ. դարուն, եւ յայնմանէ կոչեցաւ Նարեկացի:

Շինեցաւ այս մենաստան ՚ի նմին Ժ. դարու ՚ի կրօնաւորաց հայոց բնակելոց ՚ի Փոքր Հայս, ուստի հալածեալ ՚ի յունաց` աստ եւ անդ ՚ի Մեծն Հայս շինեցին միայնարանս. *Այսպէս եւ յայսմ ժամանակիս (ասէ Ասողիկ դ. 7) շինեցաւ Նարեկ յըՌշտունեաց գաւառին նոյն կարգադրութեամբ բազմազարդ պաշտօնապայծառ երգեցողօք, եւ գրական դիտողօք:

Աստ ծաղկեցաւ ՚ի նմին դարու եւ Անանիա` զոր Փիլիփոս անուանէ Ասողիկ, որ արար գիրս ընդդէմ աղանդոյ թոնդրկաց (կամ թոնդրակեցւոց, ) եւ այլոց հերձուածողաց: Յայս Նարեկայ վանս ասէ լինել Վարդան աշխարհագիր (ըստ ձեռագիր օրինակաց`) զնշխարս սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի:

Աղթամար. ուրեք ուրեք գրի եւ Ախթամար: Խորենացին գ. 15 յայս անուն յիշատակէ միայն զԱմրոցն. բայց այլք յիշատակեն եւ զԿղզին` որ անկանի յայս գաւառ զի Խորենացին զԶուրա (կամ ըստ ձեռագրաց` զԶարա) նահապետ Ռշտունեաց` դնէ Տէր ամրոցին Աղթամարայ. * Եւ միայնացեալ Զուարա` գայ առ արքայ յոչ կամար եւ արքայ զԶուրս ՚ի բուռն առեալ` ունի եւ զԱմուրն նոցին զԱղթամար: Նոյնպէս եւ Բուզանդ գ. 8. զիշխանն Ռշտունեաց դնէ Տէր ամրոցին որ ՚ի կղզին Աղթամար. * Զազգ նորա (այսինքն զԴատաբէնայ նահապետին Բզնունեաց) եւ զկին եւ զորդիս գտանէր յամրոցի անդ իշխանին ըՌշտունեաց` յանուանեալն յԱղթամար Կղզւոջ, ՚ի նաւել ել Վաչէ սպարապետն (փոքուն Խոսրովու արքային հայոց), անցեալ ՚ի կղզին` առհասարակ ո'չ զէգ թողոյր եւ ո'չ Զարու: Այլ յայտնի եւս Վարդան աշխարհագիր զմենաստանն Սուրբ Խաչ` որ յԱղթամար դնէ ՚ի գաւառին ըՌշտունեաց:

Արդ` թէպէտ Աղթամար էր ընդ տէրութեամբ իշխանին Ռշտունեաց, բայց բ. Տիրան իբրեւ կալաւ զվերոգրեալն Զուրա, եւ եբարձ զազգ նորա` բաց ՚ի միոյ յորդւոցն փոխանակ նորա կարգեաց զՍաղամուդ` որ էր Տէր Անձտայ:

Առաջինք` որք արարին շինութիւնս ինչ յայս կղզի ասին լինել ՚ի պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ ե. 7 Դաւիթ Սահառունի, եւ Բազափրան նահապետ Ռշտունեաց` որ յաւուրս միջնոյն Տիգրանայ. յետ նոցա շինեաց Թէոդորոս Ռշտունի ՚ի Է. դարուն որպէս գրեն Ասողիկ եւ Վարդան:

Բայց զկատարեալ շինութիւն էառ այս կղզի ՚ի Գագկայ յառաջին արքայէն Արծրունեաց, որոյ շինութիւն անցոյց զանցոյց զնախնեօքն ¹: Զի շինեաց անդ նախ ամբարտակ` լցուցանելով զխորս ծովու, եւ նաւահանգիստ պատուական, զոր մի ըստ միոջէ ճոխաբան պատմութեամբ գեղեցիկ ստորագրութենէ Թովմաս Արծրունի յերկրորդ վարս նորին Գագկայ ե. 7. զորոյ զբանս` քանզի ցանկալի է ընթերցողաց ՚ի լսել, կարգաւ յառաջ ածցուք:

Զբազում շինուածս նախնեաց (ասէ) տեսաք անձամբ հետիոտս գնալով, այլ * Միայh զմերս գրաւեաց զմիտս եւ զտեսութիւն հրաշակերտն եւ քան զբազումս նորանշանն եւ զարմանալին Աղթամար, որ թէպէտ եւ յառաջ քան զայսոսիկ ՚ի Դաւթայ Սախարունոյ եւ ՚ի Բազափրանայ ասի առեալ շինութիւն` որ զՊաղեստինացւոց աշխարհն հանդերձ Հիւրկիանեաւ քահանայիւ գերեալ ած բնակեցոյց յերկիրս մերում, սակայն ամենեքեան սոքա իբրեւ ՚ի տաղաւարի` եւ կամ որպէս ՚ի հուղս մրգապահաց բնակեցան յերեւելի յայնմիկ կղզւոջ կոչեցեալն Աղթամար` մինչեւ յաւուրս մեծի արքաին Հայոց Գագկայ, որ քաջակորով գիտութեամբ նայեցեալ ՚ի տեղւոյն սբուսանս եւ ծանուցեալ զնա ապաստան լինել աշխարհի ՚ի հինից թշնամեաց ձեռնարկէ հիմնարկել զնա ահեղ իմն եւ զարմանալի հիացմամբ:

Հրաման տուեալ բազում արուեստաւորաց եւ անթիւ մարդկան զհատեալ վէմս ծանունս եւ դժուարակիրս հոսել ընկենուլ յատակս ծովում անհնարին խորութեան, Եւ ժամանակաւ ինչ այսպէս ջան յանձին կալեալ մեծի արքային, եւ յանկարծակի եկն եկաց կանգնեցաւ քարայատակն ամբարտակ կանգունս հինգ ՚ի վերա բարձրացեալ մկանաց ծովուն, որ միացն աչօք իբրեւ ՚ի ցամաքի շարայարեալ տողագրէ զհաստակառոյցն վիմաց գարգս. յորոյ վերայ լար եդեալ ձգէ զպարիսպն շուրջանակի` իբր ձիարշաւանօք հինգ:

«Եւ պարիսպն է հրաշակերտ ահեղակերպ բարձրաբերձ, լայնանիստ բրգամբք եւ բարձրացեալ աշտարակօք զարդարեալ, անկիւնաւոր խորանանման` տախտաձեւ յինքեան ունելով գահոյք սբուսանաց. յորում հանդերձ որդւովք եւ ազատակոյտ զօրօք միշտ ուրախանայր արքայ: Իսկ եւ զգլուխս պարսպին ածեալ ՚ի կիրճս դժուարածս քարանձաւին ՚ի համբոյրս միմեանց մերձեցուցանէ, ՚ի շրթունս խորայատակ հիմանց ծովուն դնէ դրունս ահաւորատեսս հաստահեղոյսս բեւեռապինդս:

Որով եւ զմասն ինչ ծովուն ՚ի կղզին կոյս հատանելով հրաշալիս իմն ներգործեաց, բազում նաւաց յօրինեալ խաղաղ եւ անքոյթ նաւահանգիստ. բարձրագոյն հրաշակերտեաց քան Աղեքսանդրին ՚ի Մակեդովն քաղաքի. եւ որպէս ինձ թուի` զանցոյց զարմանալեօք զՇամիրամեան փորուածոյ սենեկօքն, եւ զամբարտակաւ պետոյն որ առ ստորոտաւ լերին Վարագայ, զի նորայն գոնեայ ՚ի վերայ ցամաքի, իսկ սա ՚ի մեծ խորոց ծովուս արուեստակալ հարստահարէ զամենայն միտս եւ զգործս իմաստնոցն յառաջ քան զինքն եղելոց»:

Պատմէ ապա զշինութիւն քաղաքին` զոր կառոյց ՚ի խնդրոյ այլոց. *Այնուհետեւ ժողովեալ (ասէ) ՚ի դուռն արքայի իշխանաց եւ տերանց, ազատաց եւ ռամկաց, եպիսկոպոսաց եւ կրօնաւորաց, զի ամենեքեան աւն անդր փութապէս շինուածս եւ ձեռակերտս հաստատեսցեն, հրաման տայցէ` լի լինիցի տեղի ապաստանի ամենայն հինից ՚ի թշնամեաց եկելոց: Եւ թագաւորն գթացեալ` ո'չ արգելու զխնդրեալ պարգեւսն, եւ զկնի հնգից ամաց` յորմէ հետէ սկսան շինել` պայծառացեալ բարձրացաւ շինութիւն քաղաքին առաւել քան զառաւել: Յայնժամ եւ իւր իսկ արքայի ամենիմաստ հաստողութեամբն հանդերձ բազում արուեաստաւորօք զլար ճարտարութեան ՚ի ձեռն առեալ` գծել միանգամայն եւ գծագրել նշանակել առ ստորոտաւ լերինն` որ է գագաթն կղզւոյն զտեղիս սրբացուցանողս վայելչաւորս ըստ արժանի կայենից արքայական իւրոցն հանգստեան, ձգելով պարսպունս, յարդարելով զփողոցս, եւ դարս դարաստանաց, եւ գահս ըստ գահից տէրութեանց, եւ բուրաստանս եւ պարտէզս բուրաստանաց եւ ծաղկոցաց, որոշեալ հովիտս, զորս վաղվաղակի ածեալ ՚ի կատարումն հասուցանէ զամենայնն, եւս եւ ծառատունկ բազում, զոր ոռոգեալ արբեցուցանեն ՚ի բարեհամ եւ անսպառ աղբերէն` որ ակնարկելովն խնամողին այ` կայ ՚ի մէջ քաղաքին:

Եւ որպէս յայտ է` նախնիք չէին շինեալ անդ քաղաք, այլ միայն ամրոց ՚ի պատսպարիլ. իսկ Գագիկ ո'չ միայն հիմնեաց եւ ՚ի կատար հասոյց զքաղաքն, այլ եւ յամրոցի անդ արար զանազան շինուածս, քանզի *Պարսպէ (ասէ) անմերձենալի ամրութեամբ եւ զծայրս ամրոցին, եւ շինեալ ՚ի նմա շտեմարանս մեծամեծս եւ համբարանոցս, միանգամայն եւ տունս գանձուց եւ ասպաղինաց անհուն բազմութեամբ:

Մեծագործ եղեւ եւ շինուած տաճարին, որ էր պալատ ՚ի պէտս զբօսանաց հանդիսի, եւ ո'չ ՚ի պէտս եկեղեցւոյ. *Հրամայէ (ասէ Գագիկ) թագաւորն շինել տաճար մի քառանկիւն խ. կանգնաւ ունելով զչափ լայնութեան եւ երկայնութեան, նմանապէս եւ ՚ի բարձրութիւն. որոյ որմոյն լայնութիւնն երիւք մեծաքայլութեամբ չափով ունի զպարզուածսն. գունդ անապակ կրոց եւ քարի իբրեւ զհալուածս կապարի եւ պղնձոյ ընդ միմեանս խառնեալ: Եւ շինուած տաճարին ՚ի հիմանց անտի մինչեւ ցգլուխ նորին ՚ի թռիչս կազմեալ, առանց սեանց ունի զհաստատութիւն… Ունի եւ խորանն կամարակիցս եւ անկիւնս եւ շրջապատս գեղապաճոյճս, անթիւ մտաց եւ անզզնելի աչաց. ունի եւ գումբէթս երկնահարթս ոսկէզարդս եւ լուսաճաճանչս… Եւ է կարգն շինուածոյ տաճարին ահեղ իմն եւ զարմանալի… Են ՚ի նմա ոսկէզարդ գահոյք` յորս բազմեալ երեւի արքայ նազելի ճոխութեամբ. շուրջ զիւրեաւ ունելով պատանեակս լուսատեսակս սպասաւորս ուրախութեան. ընդ նմին եւ դասս կուսանաց եւ խաղս աղջկանց զարմանալոյ արժանիս. անդէն եւ սուսամերկաց հոյլք, եւ ըմբշամարտաց պատերազմունք. անդ եւ դասք առեւծուց եւ այլոց գազանաց. եւ անդ երամք հաւուց զարդարեալք ՚ի պէսպէս պաճուճանս… Եդեալ են ՚ի նա (այսինքն` ՚ի տաճարն) դրունք հատուածոյք մանր յօրինուածովք եւ հրաշալի գեղգեղմամբ. ՚ի բանալն իւրեանց երկբացիկք են օդաբերք զովացուցիչք. իսկ հուպ առ միմեանս գոլով` երեւին իբրեւ զմի պատկեր:

Պատմեաց մեզ եւ հաւատարիմ ոստիկան մի ՚ի գործավարաց քաղաքին, եթէ եմուտ ՚ի շինուած տաճարին երկաթ` լտերս իբրեւ երկերիւր հազար… Իսկ եւ նիստ փառաց տաճարին` յամենայն կողմանց գաւառին ՚ի մէջ քաղաքին երեւի եբրեւ զմեծ մի բլուր, ոչինչ նուազեալ բարձրութեամբ քան զքարանձաւ ծայր կղզւոյն: Ըստ այսմ ստորագրէ ստորեւ ե. 8. եւ զհոյակապ շինուած եկեղեցւոյն. * Եւ քանզի ճարտարապետ արուեստին (ասէ) էր Մանուէլն զոր ՚ի վեր անդր ցուցաք, այր լի իմաստութեամբ եւ զօրաւոր ՚ի գործս իւր, հրաշակերտէ զեկեղեցին զարմանագործ արուեստիւ. եւ զոր վերագոյն ցուցաք կրօնաւորին` ձեռն տայ նկարագրել զքարինսն ճշգրտագործ նմանահանութեամբ, սկսեալ յԱբրահամայ եւ ՚ի Դաւթէ եւ մինչեւ ցտէր մեր Յիսուս Քրիստոս. զդասս մարգարէից եւ առաքելոյ յօրինեալ ըստ իւրաքանչիւր հանդիսի զարմանագործ տեսլեամբ ստեղծագործեալ ջոկադրէ: Եւ ՚ի կարգէ եկեղեցւոյն զհոլովս երէոց եւ զերամս հաւուց, միանգամայն եւ զդասս գազանաց խոզից եւ առիւծուց ցլուց եւ արջոց ընդդէմ միմեանց զարդարեալս զկենդանականին նոցա յուշ առնելով զմարտ` որ է յոյժ ըղձալի իմաստնոց: Ածեալ զթիկամբք եկեղեցւոյն` եւ շրջապատ պարունակ մի պանծալի մանրամասն հատուածովք յօրինեալք, կերպագրեալ որթս խաղողաբերս, այգեգործովք եւ գազանովք հանդերձ համակեալք որոց եւ կերպարանքն այլ եւ այլ զանազանութեամբք ըստ իւրաքանչիւր մասին առբերեն զտեսակս:

Իսկ ՚ի չորից կողմանց ՚ի վերայ գԱգաթան սրբութեանցն ճշգրտագործեալ զչորից աւետարանչացն պատկերս… անարգելով եւ զփրկչական պատկերն` որ… է ՚ի կամարս արեւմտական խորանին: Նմանահան ճշգրտութեամբ յօրինեալ է ընդդէմ փրկչին եւ զփառազարդ պատկեր արքային Գագկայ, որ մեծապարծ հաւատով բարձեալ ունի զեկեղեցին ՚ի վերայ բազկացն… Եւ ՚ի հարաւակողմ կուսէ խորանին ՚ի վերայ դրան եկեղեցւոյն` յօրինեալ է տեղի գահոյից ՚ի բարձանց ՚ի խոնարհ, կամարաձեւ աստիճանօք զէջսն ունելով որպէս զի իցէ տեղի աղօթից թագաւորին զուսպ եւ զերծ ՚ի մարդկանէ… Իսկ ՚ի ներքուստ կողմանէ զսրբութիւն սրբութեանց հրաշալիս իմն յօրինէ նկարապաճուճ դեղովք, դրամբք արծաթապատօք, եւ լի ոսկեհուռն զարդիւք, ոսկեպատ պատկերօք, եւ ակամբք պատուականօք, եւ մարգարտահիւս զարդիւք, եւ պէսպէս երեւելի եւ պայծառ սպասիւք: Այս դրօշուածք ըստ մասին երեւին մինչեւ ցայժմ, զորոց տե'ս եւ ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 152:

Ո'չ յիշէ աստէն Թովմա Արծրունի` թէ յորո'յ անուն կառուցաւ եկեղեցին, բայց այլք կոչեն յանուն սուրբ Խաչին. զնոյն ակնարկէ ՚ի հարեւանցի եւ նոյն ինքն Թովմաս յառաջին վարս Գագկայ: Եւ վասն այսորիկ զուխտն կամ զմենաստանն Աղթամարայ Վարդան աշխարհագիր կոչէ յանուն սուրբ Խաչի, յոր անուն կոչի մինչեւ ցայսօր: Տե'ս եւ ՚ի նոր Հայաստան:

Շարունակօղն պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ յիշատակէ զայլ եւս նշխարս որք գտանէին աստէն` յասելն. *Հանապազ սպասաւորէր սուրբ ուխտեացն` որ էին սուրբ կաթուղիկէն յածազարդ եւ ՚ի գեղապաճոյճ սուրբ եկեղեցւոջն եւ գեղապանծ անուանակոչութեան սուրբ Խաչին. զի զնա ընտրեաց Աստուած, եւ հաճեցաւ բնակիլ ՚ի նմա. եւ եդ ՚ի պահեստի զգանձս ածայինս` զԱթոռ մերոյ սուրբ Լուսաւորչին զՊարթեւին Գրիգորի, եւ զՍեղանն սրբարար աստուածային խորհրդոյն, եւ զԳօտի սուրբ միջոյն, եւ զԳաւազան ամենազօր աջոյն` որ հովուէր զժողովուրդն տեառն… եւ զՀողաթափս աշխատասէր ոտիցն սուրբ կուսին Հռիփսիմեայ, եւ զՓողապատն ներկեալ սուրբ արեամբն, եւ զԲազուկ Մարտիրոսին տղային Աբդլմսեհի` ազգակցի Պռտու կուրապաղատին, եւ զայլ եւս նշխարս մարտիրոսացն:

Մենաստանն Աղթամարայ ՚ի սկիզբն ԺԲ. դարուն եղեւ աթոռ կաթուղիկոսի` զորմէ գրեցաք ՚ի վեր անդր ՚ի ներածութեան նահանգիս. տե'ս անդ, եւ ՚ի Թովմաս Մեծոփեցին` որ գրէ վասն Գրիգորի Տաթեւացւոյ, թէ ընդդէմ զինեցաւ նա այսմ աթոռոյ բանիւ եւ գրովն իւրով (որ է իբրեւ թուղթ շրջաբերական, ) եւ ՚ի բաց եհան ՚ի հնազանդութենէ նորա զերկիրն Քաջբերունւոյ` այսինքն զԱրճէշ:

Յայս գաւառ դնէ Վարդան աշխարհագիր զանազան ուխտս` այսինքն մենաստանս, յասելն. *Յըռըշտունեաց գաւառին կան Սուրբ ուխտն Նարեկ, Սուրբ Յակոբ, Սուրբ Վարդան, Սուրբ Թումա, Անծղնապատ, Նկարէն, եւ Աղթամար կղզին ՚ի մէջ ծովուն, ուր կայ Սուրբ ուխտն Խաչն հրաշարար` զոր շնիեաց Գագիկ թագաւորն Արծրունեաց: Այսպէս դնի ՚ի տպագրեալն, բայց ՚ի ձեռագիրս ո'չ յիշատակին այսչափ մենաստանք, այլ միայն Աղթամարայ սուրբ Խաչն, Նարեկավանք, եւ Նկարէն:

Ոչխարաց, կամ Ոչխարանից վանք: Յիշատակի ՚ի ճառընտիրն ՚ի վարս սրբոց Ատովմանց. *Եւ սուրբն Մանաճիհր Ռշտունի իւր սուրբ ընկերօքն յառաջ անցեալ ՚ի սահմանս իւրեանց աշխարհին (որ է Ռշտունիք, ) կատարեցան ՚ի տեղոջն որ կոչի Ոչխարաց վանք, որ եւ ամփոփեալ նշխարք ոսկերացն ծածկեալ կան յեկեղեցոջն որ ՚ի բլրին:

Յայսմաւուրս օգոստ. 19. ըստ միում ձեռ. գրի Ոչխարանց, եւ ապա Ոչխարանից. *Իսկ Մանաճիհր տէրն ըՌըշտունեաց` անց, դիմեաց յամուրս իւրոյ գաւառին, որոց զհետ ընթացեալ պարսիցն, եւ հասեալ կոտորեցին զնոսա ՚ի տեղին` որ կոչի Ոչխարանց: Եւ զկնի` վասն մարմնոյ սրբոցն գրէ. *Եդին ՚ի տեղին` որ կոչի Ոչխարանից վանք: