Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Այսպէս գրի ՚ի տպագրեալն, եւ յերիս ձեռագիրս աշխարհագրութեան Խորենացւոյն, նաեւ առ այլս սովորաբար. բայց յօրինակին Թովմայի Արծրունւոյ ամենայն ուրեք գրի Անձաւացիք, որպէս եւ առ այլս ուրեք ուրեք: Դիրք սորա թուի թէ յարմարեցոյց ՚ի վերայ համօրէն բնակչաց գաւառիս զանունս Անձաւացիք, քանզի լի են ՚ի սմա անձաւք, խորաձորք, ծործորք, եւ այլն. եւ գաւառն ողջոյն է իբր բերդ ինչ, եւ տեղի ապաւինի յերեսաց թշնամեաց` որպէս յայտ առնեն մատենագիրք, եւ ՚ի մէջ այլոց Յովհաննէս կաթուղիկոս, յասելն վասն Ատովմայ Անձեւացեաց իշխանի, թէ` զգաղթ տէրութեան իւրոյ * Ամբառնայր ՚ի գլուխս ամուր լերանց աշխարհին (Անձեւացեաց) ամրապահեստս զնոսա առնելով ՚ի խորաձորս, է ՚ի խողխոր վիհս փոսաց, եւ ՚ի ծործորս բըլրոց: Զնոյն ցուցանէ եւ ռամկական անունս Քարպահ, յոր անուն կոչի այժմ Անձեւացիք` ըստ ասելոյ յայսմաւուրաց ՚ի փետրվարի 27:

Վաղարշակ արքայ կարգեաց աստ նախարարութիւն` որ ընդ ժամանակս ինչ եղեւ իբր առանձին իշխանութիւն իսկ յաւուրս ա. Սմբատայ արքայի նուաճեալ կայր * Ընդ ձեռամբ Վասպուրական իշխանութեանն. որպէս գրէ Թովմա Արծրունի դ. 10: Յայսմանէ ՚ի ժամանակս թագաւորացն Արծրունեաց ուրէք ուրեք անուանի տէրութիւն. * Յետ բազում յուզիցն եւ պատերազմացն (ասէ Թովմաս Արծրունի գ. 14. վասն Գուրգենի) եհաս տիրել նմա Անձաւացեաց տէրութեանն. եւ վասն այսորիկ. կամ վասն նստելոյ անդէն ոմանց արքայազանց Արծրունեաց` կոչի ուրեք նաեւ թագաւորութիւն:

Եպիսկոպոսունք անձեւացեաց բազում ուրեք յիշատակին ՚ի գիրս, եւ նախ առ Եղիշէի թղթ. 26 եւ առ Ղազարայ թղթ. 75 ՚ի ստորագրութիւնս եպիսկոպոսաց ժողովոյն Արտաշատու` Եղբայր եպիսկոպոս Անձեւացեաց: Եւ զկնի յիշատակի ՚ի Թովմայէ Արծրունւոյ ա. 15 Շմաւոն եպիսկոպոս Անձաւացեաց <sup>1</sup>: Եւ ՚ի ստորագրութիւնս եպիսկոպոսաց ժողովոյն Դվնայ յիշատակի Գրիգոր եպիսկոպոս Անձեւացեաց: Այլ քան զամենեսեան երեւելի գտաւ ՚ի Ժ. դարու փայլեալ գրութեամբ եւ առաքինութեամբ հայրն սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ` Խոսրով եպիսկոպոս Անձեւացեաց:

Կանգուար: Առ Խորենացւոյն ՚ի ճանապարհորդութեան Հռիփսիմեանց գրի Կանգուառ, ուր եւ կոչի Բերդ ամուր: Եւ ՚ի բանից Թովմայի Արծրունւոյ գ. 14. երեւի լինել յայս գաւառ. * Եմուտ (Գուրգեն) յամուրն Կանգուար եւ կատարեալ զոր ինչ ախորժեացն` տիրեաց Անձաւացեաց մեծաւ զօրութեամբ: Նոյնպէս եւ յայլ բանից նորին Թովմայի` ուր ասէ. * Եւ Գուրգէն (Անձաւացեաց տէր) դարձեալ գնաց յաշխարհն իւր յամուրն Կանգուար:

Սոյն այս տեղի թուի լինել` որ այլուր ՚ի նոյն գիրս գ. 16 գրի Կոնգումար բերդ:

Արձաւակաց գիւղ: Զայսմանէ Թովմա Արծրունի գ. 16.

*Եկն եմուտ յերկիրն Անձաւացեաց, եւ ել Աշոտ բնակեցաւ ՚ի գեղջն Արձաւակաց:

Դարբնաց քար. Ագռուաց քար. Հոգեաց վանս: Տեղիք մօտ ՚ի բերդն Կարգուար, զորոց ընդարձակ գրէ Խորենացին ՚ի պատմութեան պատկերի տիրամօրն առ Սահակ Արծրունի, եւ դնէ յաշխարհին Անձաւացեաց. *Եւ եկեալ (Բարթողիմէոս առաքեալ) յաշխարհն Անձաւացեաց` ՚ի համբաւ քարի միոջ` քանզի դեւք բազումք բնակեալ էին անդ, եւ պատրէին զմարդիկ տեղւոյն` տուեալ յայնմ տեղւոջէ դեղս ախտականս առ ՚ի կատարել զպղծութիւնս ախտից, կռանաձայնս դարբնաց ահաւոր հրաշիւք արհաւիրս գործէին. յորս մարդիկ աշխարհին սովորեալք` անդ առ քրային դեգերէին, առեալ ՚ի յաստուածոցն Ծրարս թարախածորս ՚ի պատիր ախտիցն… եւ անուանէին զանուն տեղոյն այնորիկ Դարբնաց քար:

«Հասեալ սուրբ առաքեալն Աստուծոյ անդ` հալածեաց զդարբինսն… եւ զկուռսն փշրեաց որ յանուն Անահտայ էր: Յոր ժողովեալ բազմութիւն դիւացն ՚ի վերայ լերինն բարձու ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ քարաձիգս առնելով անթիւ բազմութեամբ յոյժ, եւ ձայնս եւ ճիշս, եւ գոչիւք սաստիկ արձակէին: Իսկ սուրբ առաքեալն տնագրեաց խաչ մի փոքրիկ, եւ կանգնեաց ՚ի վերայ քարի լերինն, եւ անդէն դեւքն չիք լինէին: Զոր յետոյ սուրբ հայրապետն Գրիգորիոս զխաչն առաքելական ընդ իւր շրջեցուցանէր…:

Եւ է տեղին այն յորում դեւքն էին` լեռնամէջն վիմաց` ՚ի վերայ գետոյն մեծի որ կոչի Տիգրիս, հուպ ՚ի բերդն ամուր` որ կոչի Կանգուառ, եւ միւսոյն Ագռաւաց քար, ուստի ջուրք բազումք հոսին ՚ի լերանց ամրոցին ըստ գարնանային մասանցն գան անցանեն ընդ հիմունս տաճարի տիրուհւոյն, եւ խառնեալ օժանդակեն զգետն մեծ Տիգրիս: Անդ հիմնարկեալ սուրբ առաքեալն զհիմն տաճարի սրբուհոյն իւրովք իսկ ձեռօքն` շինեալ եկեղեցի փոքրագոյն, եւ անուանեաց զնա Սուրբ Աստուածածին, եւ եդ ՚ի նմա զպատկեր տիրուհոյն, եւ տայ զնա սուրբ կանանց. եւ գլուխ կացուցանէ անդ զքոյր Յուսկանն եւ զքոյրն Որմզդատայ եւ զՄաքովտրի, եւ զայլ կանայսն ընդ ձեռամբ նոցա կացուցանէ. շինէ խրճիթս վանիցն. եւ տեսուչս հրամայէ լինել հաւատացելոցն, եւ քահանայ կացուցանէ անդ իւրոց աշակերտացն, եւ անուանէ զտեղին Հոգեաց վանս յանուն տիրամօրն…:

՚Իսկ քոյր Յուսկանն Մարիամ կոչեցեալ` անցանէր յայնկոյս գետին մեծի, շինէր իւր խրճիթ առ ստորոտով քարին փոքրագունի… եւ ՚ի նմին տեղւոջ կացուցանէ տեսուչս տեղոյն զքոյրն զԱննա եւ զՄարթա… Իսկ Աննա շինէր իւր խրճիթ յայնկոյս ձորոյն որ Դարբնաքարն կոչեն… տուեալ զտեսչութիւն տեղւոյն Մարթայի… Զոր եկեալ յետոյ սրբոյն Գրիգորի` վանս հաստատեաց զտեղին` շինեալ եկեղեցիս. բայց զտաճար սրբուհոյն ո'չ քակեաց` զի ձեռագործ առաքելական էր… եւ կայ մինչեւ ցայսօր ժամանակի:

Ընդարձակ գրեցաք զբանս Խորենացւոյն, որ ոչ սակաւ տեղեկութիւն տայ զդրից երկրին Անձաւացեաց. որ թէ ո'չ յընդարձակ միտս առնու զԱնձաւացիս, (նովին անուամբ իմացեալ եւ զմերձակայ գաւառս, ) յայտնի զՏիգրիս գետ` կամ գէթ զվտակ ինչ նորա` սահմանակից դնէ Անձաւացեաց: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան Հոգւոց վանք. թղթ. 157: