Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Յաշխարհագրութեանն Խորենացւոյն յիշատակի ՚ի կարգս գաւառաց, իսկ յայլ մատենագրաց գիրս Քաղաքն եւեթ հռչակաւոր` որ ՚ի նմին գաւառի` յայն անուն յիշատակի. միայն առ Օրբէլեան պատմագրի գլ. ե. տպ. թղթ. 25. գտանի յիշատակեալ եւ յանուն գաւառին` ուր ասի. *Խնդրէ պատճառանօք զտեղի ՚ի Նախջեւանու գաւառին: Յարտաքին մատենագրաց Պտղոմէոս կոչէ զնոյն ՚ի ե. 13. Նաքսուանա: Խորենացի ա. 29. ՚ի պատմութիւնս գործոց մեծին Տիգրանայ` կոչէ զգլխաւոր տեղի գաւառին` Ամրոց եւ Ամուր. *Մինչեւ ցնոյն ինքն (ասէ) Ամուրն Նախճաւանաւ: Իսկ ՚ի գ. 32. ՚ի գրելն վասն բ. Արշակայ` կոչէ Շէն. *՚Ի շինին Նախճաւանի բերին: Բայց աշխարհագրութեան իւրում կոչէ Քաղաք: Նոյնպէս կոչէ եւ հեղինակն վարուց Վահանայ Գողթնացւոյն ՚ի ճառընտիրս: Ղազար անուանէ Գեօղ. իսկ Թովմա Արծրունի` Աւան եւ ուրեք Քաղաք, եւ անուանէ զնոյն Ոստան, յասելն. *Քանզի զՈստանն Նախճաւան տուեալ էր ՚ի կալուած: Եւ այլուր. *Երթայ զետեղի ՚ի Նախճաւանն Աւանի` յՈստանին Վասպուրական աշխարհին:

Զգիրս սորա Խորենացին ա. 29. ակնարկէ լինել հուպ ՚ի մեծ լեառն Մասիս, եւ ՚ի գետեզր. որով պա'րտ է իմանալ զգետն Երասխ, ըստ որում յայտնի դնէ Ղազար յասելն. թղթ. 211. *Գնայր հասանէր յաշխարհն Հայոց ՚ի գետեզերն Երասխայ, կամեցան անցանել ՚ի Գեօղն որ կոչի Նախճաւան ՚ի սահմանակցութեանն Սիւնեաց: Ըստ այսմ եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան. *Նստեալ էր իւր զօրօքն ՚ի Դաշտին Նախջաւանու յեզր Երասխայ:

Եւ անկանի ՚ի հիւսիսակողմն, կամ ՚ի ձախմէ Երասխայ. զի Ղազար զվերոյեդեալ բանդ գրէ վասն Ատրվշնասպայ` որ գայր յԱտրպատականէ. իսկ Ատրպատական անկանի յաջմէ կամ ՚ի հարաւոյ Երասխայ. ըստ այսմ դնէ եւ Ասողիկ. յասելն վասն կայսեր Հերակլեայ. * Եւ դարձաւ Հերակլէս (՚ի Փայտակարանէ) ՚ի թիկունս կոյս, հարկանէ զշահէնն երեսուն հազարօք, եւ ինքն ընդ Ծղուկս (որ է գաւառ Սիւնեաց`) ՚ի Նախճուան թափի. եւ անցեալ ընդ գետն Երասխ յաւանն Վրընջունիս, գնաց ՚ի Բագրեւան: Իսկ Բագրեւանդ` քանզի անկանի յաջմէ կամ ՚ի հարաւոյ Երասխայ, յայտ է թէ Նախճաւան` էր ՚ի ձախմէ կամ ՚ի հիւսիսոյ Երասխայ: Զայս յայտ առնէ եւ այժմեան դիրք նորա. վասն որոյ ՚ի դնելն Խորենացւոյն ՚ի նոյն գլ. զՆախճաւան ՚ի միւս կողմանէ գետոյն, պարտ է իմանալ վասն ձախակողման գետոյն Երասխայ:

Իսկ ըստ նահանգին` գոլով յայնմ վայրի Վասպուրականի` որ սահմանակից է Սիւնեաց` (ըստ որում եդ ՚ի վերոյ Ղազար) ՚ի ԺԴ. դարուն անցեալ էր ՚ի Սիւնիս. քանզի Ստեփաննոս Օրպէլեան գլ. գ. գրէ վասն Սիւնեաց. * Ունի ՚ի Մայրաքաղաք զՆախջաւան: Այլ թէ երբ անց ՚ի Սիւնիս ՚ի բանից ինչ Թովմայի Արծրունւոյ` երեւի լինել ՚ի Է. կամ ՚ի Ը. դարուն. զի գրէ դ. 11 թէ Նախճաւան ՄԺԱ. ամօք յառաջ քան զԳագիկ արքայ, կամ յառաջ քան զգրելն իւր զայն բան, ՚ի բաց հանաւ ՚ի Վասպուրականէ, այսինքն` իբր յելս անդ Է. դարուն, եւ ՚ի սկիզբն ութերորդին. եւ զի սահմանակից էր Սիւնեաց (որպէս ասացաք), երեւի թէ յայնմ ժամանակի անց ՚ի Սիւնիս: Վասն որոյ եւ ա. Սմբատ արքայ յելս անդ Թ. դարուն ձեռագիր յետկարաւ ետ զայս քաղաք ՚ի պարգեւ միւս Սմբատայ իշխանին Սիսականի, եւ յայնմանէ ծագեցաւ խռովութիւն մեծ ՚ի մէջ Գագկայ Արծրունւոյ` որ զկնի պսակեցաւ թագաւոր, եւ ՚ի մէջ ա. Սմբատայ, եւ անտի համաշխարհական կործանումն առ հասարակ Հայոց, զորմէ ընդերկար եւ անաչառութեամբ գրէ Յովհաննէս կաթուղիկոս: Եւ այսպէս կամ ՚ի վախճան Է. դարուն` որպէս նշանակէ Թովմա Արծրունի եւ կամ ՚ի Թ. դարուն առ ա. Սմբատաւ երեւի անցեալ ՚ի Սիւնիս:

Այս քաղաք պանծալի է ՚ի հնութեան քան զամենայն քաղաքս համօրէն աշխարհի. զի հասարակաց աւանդութիւն է ազգիս` զոր եւ յիշեն ամենայն ճանապարհորդք եւրոպեանց` Դավէրնիէ, Շարտէն, եւ այլք` որք յայն կողմանս ճանապարհորդեցին թէ ՚ի Նախճաւան եղեւ առաջին բնակութիւն, ուստի եւ առաջին շինութիւն յարկաց եւ տանց մարդկայինս ազգի յետ ելից իւրոց ՚ի տապանէն: Եւ ՚ի հաստատութիւն այսմ բերեն եւ զստուգաբանութիւն նորին իսկ քաղաքին, իբր թէ Նախիջեւան, կամ Նախ աւան, այսինքն Նախկին իջեւանիլն եւ բնականալն յետ ելանելոյ ՚ի նաւէն, կամ Նախկին աւան:

Նոյնպէս ՚ի մէջ բերեն եւ զյարմարութիւն գրից, զի է մերձ ՚ի լեառն Այրարատեան` ուր հանգեաւ տապանն. նմին իրի վասն Նախճաւանու պարտ է իմանալ զբան Յովսեպոսի` որ ասէ ¹. * Իսկ զայս տեղի (այսինքն` զտեղի ելից Նոյի) հայք կոչեն Աբովադիրիոն (այսինքն տեղի ելից, չու իջեւան) զի անդանօր զնշխարս պահեալ տապանին մինչեւ ցայժմ ցուցանեն բնակիչք: Քանզի ՚ի կողմանս Այրարատեան լերին` ուր ել Նոյ, ո'չ գտանեմք այլ քաղաք ինչ կամ տեղի որոյ անուն ստուգաբանեալ նշանակեսցէ Տեղի ելից, կամ Տեղի իջեւանի` յարմար ասից Յովսեպոսի, բաց ՚ի Նախճաւան:

Աստանօր դնէ թաղեալ Վարդան աշխարհագիր` եւ ըզնոյն ինքն զնահապետն Նոյ, ըստ որում աւանդէն եւ բնակիչքն:

Յայս քաղաք հաստատեալ էր երեւելի աթոռն Եպիսկոպոսական` անուանեալ Մարդպետական. որպէս ցուցանեն բանք Թովմայի Արծրունւոյ դ. 7. * Գունդ մի հարուստ անցեալ մնացին ՚ի Համբոյրազան աւանի Մարդաստան գաւառի, ուր Եպիսկոպոսական աթոռ Մարդպետականին յայնժամ փոխեալ դնէր ՚ի Նախճաւան էր Ոստան, (ըստ որում կոչէ զայն Թովմա Արծրունի` զորոյ զբանսն եդաք ՚ի վերոյ) յայն սակս Եպիսկոպոսն Մարդպետական ՚ի ժողովն Դվնայ կոչի Յոհաննէս Եպիսկոպոս Ոստան եւ Մարդպետական, եւ այն` անմիջապէս զկնի կաթուղիկոսին, նաեւ ՚ի թուղթն Մաթուսաղայի Սիւնեցւոյն` առ ժամանակօք Եզրի կաթուղիկոսի:

՚Ի ժամանակս Աբրահամու կաթուղիկոսի (ըստ գրելոյ Ստեփաննոսի Օրպէլեան գլ. իզ) իբրեւ բաժանեցան Վիրք ՚ի Հայոց. * Ետուն զՄետրապօլտութիւն Մադպետական Եպիսկոպոսին Թէոդորոսի. յայտ է թէ ՚ի ժամանակին յայնմիկ մեծ էր նա նախագահութեամբ քան զայլ եպիսկոպոսունս, վասն որոյ նմա յաւէտ քան այլոց ընծայեցաւ այդ պատիւ: Այլ որպէս գրէ զկնի նոյն Ստեփաննոս Օրպելեան ՚ի նոյն գլ. իբրեւ * Հպարտացեալ (Թէոդորոսի) խնդրէր եպիսկոպոսունս ընդ ձեռամբ լինել (որպէս օրէն եւ այլոց ազգաց` մետրապօլտաց ունել եպիսկոպոսունս ընդ ձեռամբ) առին ՚ի նմանէ եւ զայն, (այսինքն` զմետրապօլտական պատիւն, եւ ետուն առաջնորդացն Սիւնեաց` ըստ որում նոքա) եւ յառաջին հարցն նոյն պատուով (էին) կոչեցեալ:

Այլ թէպէտ եւ այսպէս, բայց եւ զկնի ՚ի ժողովն Սիոնի կաթողիկոսի` Գէորգ Ոստան Եպիսկոպոս յիշատակի զկնի կաթուղիկոսին. նոյնպէս եւ յառաջ քան զժամանակն Սիոնի ՚ի ժողովն Մանազկերտի` Թադէոս Ոստան Եպիսկոպոս: Յիշատակի եւ առ Թովմայի Արծրունւոյ դ. 2. Սահակ Եպիսկոպոս ՚ի ժամանակս բուղայի, * Ըմբռնեալ լինէր յայնժամ մի ոմն ՚ի հայոց ազատանոյն տոհմից Վահեւունեաց` Ապուսահակ ոմն եղբայր Սահակայ Եպիսկոպոսի Ոստանին Նախճաւանու եւ Մարդպետականի: Որ եւ ՚ի ժամանակս Գագկայ Արծրունւոյ փոխադրեցաւ ՚ի Մարդաստան գաւառ, ըստ որում յայտ առնէ նոյն Թովմա Արծրունի. տե'ս զբանս նորա ՚ի վեր անդր թղթ. 220. ուր թէպէտ ո'չ նշանակէ պատճառ ինչ այնմ փոխադրութեան, այլ որպէս հաւանական թուի, էր սակս բռնակալութեան այլազգեաց` որք տիրէին այնմ քաղաքի, կամ ասպատակաւ աւերէին զնոյն:

Յետ ժամանակաց յիշատակի եւ ՚ի ժողովն Հռոմկլայու Խաչիկ Եպիսկոպոս, այլ յանուն Նախճաւանի, եւ ո'չ Ոստան Մարդպետականի:

Զանուանս իւրաքանչիւր եպիսկոպոսաց յիշատակելոց ՚ի գիրս` դնեմք ըստ կարգի այսպէս. Յովհաննէս Եպիսկոպոս. Թէոդորոս Եպիսկոպոս Մետրապօլիտ. Յոհաննէս Եպիսկոպոս. Թադէոս Եպիսկոպոս. Գէորգ Եպիսկոպոս. Սահակ Եպիսկոպոս. Խաչիկ Եպիսկոպոս:

Քանդեցին զայս քաղաք զօրք Շապհոյ արքային Պարսից` յաւուրս բ. Արշակայ արքային մերոյ, յորում ժամանակի թէ քանի' բազմամարդ էր, յայտ է ՚ի թուոյ գերելոցն` զոր դնէ Բուզանդ դ. 55. *Ապա առին եւ զնա (զՆախճաւան, ) քանդեցին անտի երդս հայս երկուս հազարս, եւ հրէայս երդս վեշտասան հազարս, անտի խաղացուցին գնացին ամենայն գերութեամբ հանդերձ: ՚Ի Է. դարուն ՚ի հիմանց քանդեաց կայսրն Հերակլ յարշաւելն ՚ի Պարսս հարիւր քսան հազար զօրօք:

Յեկեղեցւոջ սորա հրամանաւ Կաշմ ոստիկանին այրեցան բազմութիւնք նախարարաց աշխարհիս Հայոց յամին 704. ոգիք իբր ութ հարիւր, որպէս դնէ Ստեփաննոս Օրպէլեան: ՚Ի ժամանակս Ղազան խանին թաթարաց յելս անդ ԺԴ. դարուն` զօրք թաթարաց կողոպտեցին զեկեղեցիս Նախճաւանու, եւ զվանորայս գաւառին նորա, գերեցին զքահանայս. *Քարշեցին զդրունս քաւարանացն, ընկեցին եւ զսեղանսն: Ըստ որում գրէ Օրպէլեանն գլ. Հ. կամէին քակել եւ զեկեղեցիս, այլ ո'չ թողացուցին գլխաւորք նոցա` ակն ածեալք ՚ի Վրաց, եւ զի` բնակիչքն կաշառօք արգելին: Նաեւ ՚ի վերջին ժամանակս` բազում աւերմունս կրեաց յաւուրս սուլդան Միւրատայ ՚ի պատերազմին Պարսից, եւ զկնի:

Հացիւնեաց դաշտ եւ Աւան: Մերձ ՚ի Նախճաւան քաղաք դնէ զսոյն Վարդան աշխարհագիր, զնոյն հաստատեն եւ բանք պատմութեան Հացիւնեաց խաչին, ուր յիշատակի ընդ դաշտին եւ աւանն համանուն. *Իբրեւ գնաց (ասէ պատմիչն վասն տիկնոջն Սիւնեաց`) ընդ ճանապարհն անցեալ ՚ի դաշտին որ Հացիւնեաց կոչի: Քանզի գնայր նա ՚ի դաշտէն Գերատայ որ առ Սանատրուկ քաղաքաւ Արտազ գաւառի` անցանել ընդ գաւառն Նախճաւանու ՚ի Սիւնիս: Եւ փոքր մի զկնի գրէ զնմանէ. *Գնեաց զԱւանն Հացիւնեաց, եւ զՌունդ աւանին, եւ ետ ՚ի վանս նշանի խաչին, եւ ինքն գնաց յաշխարհն իւր:

Քալայ սրահ, եւ Հաճուկ աւան: Պատմիչն Օրպէլեան ՚ի գլ. ե. տպ. թղթ. 25. յիշէ զայս տեղի յասելն վասն Էլիկումի Օրբէլեան. *Խնդրէ պատճառանօք զտեղի ՚ի Նախիջեւանու գաւառին… ընդ որ հաճեալ Աթաբակին` տայ նմա զբերդն Երնջակայ… եւ զՀաճուկ աւանն, եւ զՔալայ սրահն ՚ի Նախջուան: Եւ զկնի. *Յուղարկէ զնա բազում փարթամութեամբ եւ երեւելի փառօք ՚ի քաղաքն Նախջեւան: Եկեալ այնուհետեւ Էլիկումին, եւ Սիւնեաց զտէր Ստեփաննոս: Եւ ապա. *Կեցեալ զբազում աւուրս Էլիկումին` եղեւ յաւուր միում հիւանդանալ նմա հիւանդութիւն մեծ, զոր լուեալ Ելտիկուզ մեծ աթաբակին եկն ՚ի տեսութիւն ՚ի Հաճուկ աւանն: Եւ յետ սակաւուց. * Մեծ սիջիլով եւ անանցական գրով ետ զՀաճուկ աւանն, եւ զՔալայ սրահն եւ ՚ի Նախջեւան յաւագ փողոցին` երեք կուղպակ (կամ կուպզ) ազատ եւ թարխան յամենայն հարկաց: