Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Ամիակ: Բերդ անուանի առ ծովեզերբ, զորմէ գրէ Թովմա Արծրունի գ. 17 * Բայց Աշոտ գնացեալ տալ պատերազմ ընդ ծովեզրեցիսն որ Ութմանիկքն կոչին, որք ամարային ՚ի յԱմիւկ անկասկածելի քարանձաւին, վասն զի ըստ Պտղոմեայ եւ Աղեքսանդրի սահմանադրութեանն, կամ թէ մերն Արտաշէսի որդւոյ Սանդրկոյ, ՚ի Վասպուրական գաւառացն համար թուեալ է գաւառն այն` զոր Ճ. ամօք յառաջ հանեալ էր բռնակալութեանն տաճկաց ՚ի Վասպուրական պետութենէ: Եւ սուղ ինչ զկնի վասն ամրութեան նորին գրէ. * Անպատերազմելի էր ամրոցն, միայն բաւականաւն ըռոճկացն մի վատնիցի: Էառ զայս Գագիկ արքայ` որպէս պատմի յերկրորդ վարս նորին ե. 3. ուր ասի. * Իսկ զգաւառն ծովեզրի` յորում է սքանչելի եւ անառիկ բերդն Ամիւկ, զոր բազում ժամանակօք յափշտակեալ էին այլազգեաց բազում եւ անհուն պատերազմօք յարձակեալ ՚ի վերայ` աստուածասէր իշխանաց մերոց առաջնոյ, դեռ եւս ցայն ժամանակս անդ յղփացեալ ամրացեալ կային մարդիկ դարուն Ութմանիկք կոչեցեալ, ընդ որոց մեծ ջանիւ աշխատեալ տանն Արծրունեաց` ոչ ինչ ոտնանել նոցա կարացեալ, մանաւանդ քաջն է յաղթողն մեծանուն իշխանն Գրիգոր` անուանեալն Դերանիկ… Եւ մնացեալ բերդա Ամիւկ իւրական գաւառաւն վէր մեծ անբժշկելի ՚ի սիրտս իշխանացն Վասպուրականի, որում ոչինչ սպեղանիք առաջնոցն ազդեցին, որ տեւեաց եկն եհաս իբրեւ հարիւր ամօք մինչեւ ՚ի ժամանակս քաջին Գագկայ… (որ) ՚ի գիշերի գողանայ զամրոցն, եւ սրախողխող արարեալ զբնակիչս բերդին` բնաջինջ բառնայ յերկրէ:

Յետ առնլոյն պատեաց զայն պարսպաւ, եւ կառոյց շինուածս. * Զբերդն Ամիւկ (ասէ) զզարմանալին զամրոցն, զոր երկնապիշ եւ պարանոցատանջ իմս գիտէ անուանեալ բան, բազում ծախիւք եւ բազմագումար արուեստաւորօք յերեւելիս հրաշակերտէ շինուածս. ՚ի ծայրից անտի գագաթանն ՚ի խոնարհ` մինչեւ ցեզր ծովուն լի եւ լի պարսպաւորէ անմերձենալի ամրութեամբ: Տե'ս վասն այսր ՚ի նոր Հայաստան զՀամուկ թղթ. 150:

Շարունակօղն Թովմայի Արծրունւոյ ցուցանէ թէ պատեալ էր ջրով ըստ Աղթամարայ, այլ յայտ է թէ ըստ մասին միայն` զի չէր կղզի. * Ո'չ մնաց (ասէ) տեղի քրիստոնէից. բայց միայն յանմատոյց ամրոցն Ամիւկ, եւ յաստուածաբնակ կղզոջն Աղթամար, որ վայլչացեալ ունին զգեղ վայելչութեանն ամրացեալ ալեօք, եւ պարսպեալ խրոխտացեալ կոհակօք:

Եւ գոլով երեւելի յիւրում սահմանի` առանձին գաւառ կացուցանէր ՚ի ժամանակի անդ թագաւորութեան Արծրունեաց. * Ընտրեաց տէր (ասէ նոյն շարունակօղն) տեսուչ եւ վերակացու այսմ աստուածապահ եւ անմատոյց ամրոցացս` զայր ոմն տոհմակից արքային Սենեքերիմայ ՚ի գաւառն Ամկոյ յազգէն Արծրունեաց` անուամբ Աբդլմսեհ կոչեցեալ: Որ որպէս թուի` արտաքոյ էր յայնժամ այլոց գաւառաց Վասպուրականին` զորս թուէ Խորենացին:

Այս ամրոց զկնի ժամանակաց էանց ՚ի ձեռս այլազգեաց, զորոյ զառումն յԷլդքուզայ յիշատակէ եւ Վարդան պատմիչ, յասելն * Սա (այսինքն Էլդքուզ կամ ըստ այլոց Ելտկուզ զօրավարն պարսից) էառ զԱմուկ ՚ի Խէտէնկայ, եւ զՍասունք ՚ի Վիգինայ: Յիշէ զայս բերդ եւ Թովմա Մեծոփեցի առ ժամանակօք իւրովք. * Եւ մինչ յայս նեղութիւնս կայաք` յանկարծակի զօրք բերդին Ամկոյ, (եւ) շար եւ անօրէն պիղծ իշխան նոցա… նստեալ ՚ի նաւ եկն ՚ի կղզին: Այլուր կոչէ նաեւ Քար Ամկոյ:

Սեւան ամուր, կամ ամրոց: Յայտ է լինել սորա ՚ի Վասպուրական` ՚ի բանից ինչ Թովմայի Արծրունւոյ դ. 4. զի ասէ թէ Ապումրուան կալեալ զերեսին որդիս Դերանկին իշխանին Արծրունեաց` եդ յամուրս աշխարհին, որով իմանայ զՎասպուրական աշխարհ Արծրունեաց, եւ ապա թուէ զբերդս նոյն աշխարհին յորս եդ. յորոց զերկոսին քանզի յայտնի գիտեմք լինել ՚ի Վասպուրական, զհետ գայ` թէ եւ երրորդն որ է Սեւան` էր ՚ի Վասպուրական. զԱշոտ եդ ասէ ՚ի Նկան, զԳուրգէն ՚ի Կոտորն բերդ իսկ զԳագիկ յԱմուրն Սեւան:

՚Ի նոյն 4. գլ. դնէ զՍեւան ՚ի Փորն Շմբայ, որ ՚ի բանից նորա երեւի նոյնպէս լինել ՚ի Վասպուրական. Ապումրուան ասէ յինքն գրաւեաց զԱմուրն Սեւան ՚ի Փորն Լմբայ: Այլ յայտնագոյն եւս Յովհաննէս կաթուղիկոս զՓորակն Շմբայ որ է նոյն, դնէ ՚ի տէրութեան աշխարհին Արծրունեաց այն է Վասպուրական. * Զայսու ժամանակաւ մեծ իշխանն Արծրունեաց Աշոտ, որ ՚ի բողբոջից բուսոյ Սենեքերիմայ արքայի ելեալ, զգնայր շրջէր զկողմամբք բարոյ տէրութենէն փոքր ինչ գնդով, եւ հասեալ ՚ի ձորակ մի` զոր Փորակ Լմբայ <sup>1</sup> անուանեն, երեկօթս անդ առնէին յագարակի միոջ` յորում բնակէին Գաբաւոնացիք:

Եւ այսպէս այս Սեւան ամրոց զօր յիշեն Թովմա Արծրունի եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս սուղ ինչ զկնի վերոգրեալ բանից, այլ է յամրոցէ կղզւոյն Սեւանայ` որ անկանի ՚ի Սիւնիս, զորոյ զամրութիւն յայտ առնել կամելով նոյն Թովմա Արծրունի` կոչէ ուրեք Ամրոց Անկասկածելի եւ միշտ զբառդ Ամուր, կամ Ամրոց զհետ յարակցեալ` այնպէս ՚ի գործ ածէ. * Կուրապաղատն Տարունոյ (ասէ ՚ի դ. 2) կայր յԱմրոցին Սեւան` որ ՚ի ձեռն հասանայ որդւոյ Վասակայ ամբարշտի. եւ այլուր ՚ի նոյն գլ. * Խոստանայ առնել զդարձ Ամրոցին Սեւանի, եւ աշխարհին նորա: Տե'ս վասն այսր եւ ՚ի Սեւանն Սիւնեաց ՚ի Գեղարքունի գաւառ:

Պղուանս: Գեօղ ՚ի սահմանի Փորակին Լըմբայ` զոր յիշէ Թովմա Արծրունի յերկրորդ վարս Գագկայ. * Գնայ ՚ի հետիոտս ճակատել ընդ զօրաց իշխանին` որ էին ՚ի Գեօղն Պղուանս ՚ի գաւառին Լումբայ, կոչեցեալ Փարակ:

Արճուճս: Յիշատակի առ Թովմայի Արծրունւոյ. * Նովին օրինակաւ շրջեալ ընդ բոլոր աշխարհս Վասպուրական, եւ հասեալ ՚ի Գեօղն Արճուճս մնայր անդէն:

Խոզաբերք: Զորմէ նոյն Թովմա Արծրունի. * Ելեալ պատահեն զօրացն ՚ի զօրագլխացն Վասպուրականի, ՚ի Գեւղն` որում Խոզաբերքն ասեն: Եւ թուի լինել մերձ ՚ի Բերկրի:

Գագկակերտ: Շինեաց զայս Գագիկ արքայ նախ քան զթագաւորելն. * Դարձեալ շինէ (ասէ Թովմա Արծրունի դ. 11. ) զօրավարն Գագիկ ՚ի գլուխս Օձ ձորոյ, որ վասն խստութեանն սաստկաշունչ դառնալիր մահածին հողմոյն շնչելոյ այսպէս անուանեն, փոխե անդ գեօղս, եւ շինէ զբլուրն` որ տեղի բանակի զաշիկ առնելոյ էր տանն Արծրունեաց, եւ անուանեաց յանուն իւր զձեռակերտն Գագկակերտ, եւ դարձոյց անդր փոխելոյ գեօղիցն:

Դատուան: Յիշէ Թովմա Արծրունի. * ՚ի մտանելն նորա ՚ի Դատուան աւանն` զոր իւրեանց սեպհական համարէին ժառանգութիւն: Տե'ս վասն այսր եւ ՚ի նոր Հայաստան, թղթ. 165:

Արտաշէսէան աւան: Զորմէ Թովմա Արծրունի ՚ի գ. 17 * Աշոտ վերջոտնեալ եկն բանակեցաւ յԱրտաշէսեան աւանի, եւ յիսէ ՚ի Վան քաղաքի: Թերեւս նոյն է սա ընդ Արտամատ կամ Արտամէտ աւանի, զոր շինեաց Արտաշէս:

Աքաղայու կատար: Անուն բլրոյ` զոր յիշէ Թովմա Արծրունի դ. 17. * Յառաջ խաղայ ընդ Աքաղայու կատար ասացեալ բլուրն:

Այս ամենայն տեղիք ՚ի բանից նորին Թովմայի Արծրունւոյ երեւին լինել ՚ի Վասպուրական, կամ ՚ի սահմանի Արծրունեաց, որպէս եւ գիւղ ինչ Փայտկշտան անուն, որ թուի լինել ՚ի Տոսպ գաւառի:

Ընծաեաց Աստուածածին: Թուի լինել Վանք, եւ յիշատակի ՚ի յիշատակարանի գրչագիր աւետարանի գրելոյ ՚ի ձեռն Ռոմանոս վարդապետի ուրումն, ուր եւ ասի. * ՚Ի թուիս հայոց ՉԻԵ… ՚ի թագաւորութեանն Հայոց Լեւոնի… եւ մեր ընդ հովանեաւ լեալ Ընծաեաց Աստուածածնին ՚ի գաւառիս Վասպուրականիս: Եւ ապա գրէ, թէ` յիշեցէք զտր Գեղջս զՊովրոս մէլիքն:

Անալիար գիւղ: Վարդան գրէ վասն Գէորգայ վարդապետի Մեղրիկ կոչեցելոյ, թէ * Էր ՚ի Վասպուրական գաւառէ ՚ի յԱնալիւր կոչեցեալ գեղջէ:

Լիճ եւ Կտուց: ՚ի վախճան Վասպուրական նահանգին դնեմք եւ զերկուս զայսոսիկ կղզիս ծովուն Աղթամարայ, զորոց թէպէտ չիք ինչ յիշատակութիւն առ նախնի մատենագիրս մեր մինչեւ ՚ի դարն ԺԴ. այլ ՚ի վախճաննոյն դարու գտանի անուն առաջնոյն ՚ի յիշատակարանի միում գանձուց գրոց, եւ Եկեղեցին որ յանուն սրբոյն Գէորգայ յիշատակի անդէն. * Գրեցաւ… ՚ի Լիմն կղզիս` ընդ հովանեաւ սրբոյն Գէորգեայ հոյակապ եւ հռչակաւոր բարձրաշէն եւ գեղեցկաշէն տաճարիս, յամի ութ հարեւր երորդի քառասներորդի եւ երրորդի յորում ամի աստուածասաստ բարկութիւնն շարժեցաւ ՚ի վերայ երկրի` արիւնարբու զօրքն թաթարին` որոյ անուն գլխաւորին Լանկթամուր կոչիւր… յորոյ սաստիցն զերծեալ մեր ապրեցաք առոտս երջանիկ վարժապետին Սարգսի ՚ի Լըման կղզիս:

Եւ Թովմա Մեծոփեցի ՚ի սկիզբն ԺԵ. դարուն ՚ի թուին ՊՀԷ. գրէ զանձնէ` թէ փախուցեալ յերկրէն Քաջբերանեաց յերեսաց զօրաց Սքանդարին` * Մազապուրծ եղեալ կամէաք մտանել ՚ի կղզին Լմայն, եւ իբրեւ մտաք… սիրով ընկալաւ զմեզ հոգեւոր եղբայրն մեր վարդապետն եւ եպիսկոպոսն Յովհաննէս: Եւ մինչ յայս նեղութիւնս կայաք` յանկարծակի զօրք բերդին Ամկոյ եւ .. իշխան նոցա Հաճի պէկ անուն նստեալ ՚ի նաւ` եկն ՚ի կղզին:

Իսկ սկզբնաւորութիւն անապատական կենաց, կամ նորոգութին ընծայի Ներսէսի վարդապետի Մոկացւոյ ՚ի ԺԷ. դարու, ըստ որում գրի ՚ի յիշատակարանի ինչ գրոց ոտանաւորաց գրելոյ ՚ի Ստեփաննոս գրչէ. * Գիտելի է` զի ինքն (Ներսէս) ՚ի Մոկաց է, եւ գնաց յանապատն Տաթեւոյ Դ. տարի եկաց, եւ եկաւ անտի աստ ՚ի Լմայ կըղզիս` հաստատեաց անապատ… ՚ի թվ. ՌՀԱ.: Եւ այլուր ՚ի նմին մատենի. * Մոկացի Ներսէս վարդապետն.. եկաւ ՚ի Վանայ երկիրս ՚ի Լմայ կղզիս, անապատ հաստատեաց ՚ի թվին ՌՀԱ: Ընդարձակ եւս Առաքել պատմիչ գլ. իա. թղթ. 251. * Ելեալ գնաց ՚ի գաւառն Վասպուրականի, եւ եմուտ ՚ի կղզին Լմայ ՚ի մէջ ծովուն, եւ անդ ժողովեցան առ նա բազմութիւնք եղբարց, եւ եղեւ անապատ: Ուր յիշէ եւ զմահ նորին Ներսիսի ՚ի ՌՀԶ. թուին:

Յիշատակէ ապա եւ զկղզին Կտուց. * Եւ զկնի նորին յաջորդեաց զառաջնորդութիւն տեղւոյն ընկեր նորին Ստեփաննոս վարդապետն, եւ յայսմ ժամանակիս եւ եւս աճեցան միաբանք Լմայ անապատիս, վասն որոյ ոմանք ելեալ ՚ի Լմայ` գնացին ՚ի տեղին որ անուանի Կտուց, որ եւ սա կղզի է ՚ի մէջ նոյն ծովուն, եւ անդ եւս շինեցին զանապատ եւ զեղբայրանոց: Տե'ս եւ ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 154. 155: